МИЛЛАТ РУҲИГА ЭЪТИҚОД (Ўзбекистон Халқ шоири Хуршид Даврон билан суҳбат)
Millat ruhiga e’tiqod. O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron bilan suhbat.
Агар Усмон Азим, Шавкат Раҳмон ва яна бир қатор тенгдошларим билан ҳамнафас бўлмаганимда, уларнинг таъсири бўлмаганида Хуршид Даврон деган шоир ижоди қандай бўларди, билмайман. Яқинда эски қоғозларимни титкилаб туриб, ёзилмай чала қолиб кетган бир битигимда бу икки жўрам ҳақида “Улар менинг икки қанотим” деб ёзганимни ўқидим. Ҳаққаст рост! Тақдиримда муҳим роль ўйнаган икки буюк шоирдан абадул абад миннатдорман.
МИЛЛАТ РУҲИГА ЭЪТИҚОД
Ўзбекистон Халқ шоири Хуршид Даврон билан суҳбат
Суҳбатдош: Сирожиддин Иброҳим
– Кириб келаётган янги йил муборак бўлсин! Хуршид ака, Сиз Сурхон заминида кўп бўлгансиз, дўстларингиз бор. Бу юрт, унинг элидан ўзингиз учун нималарни кашф этдингиз?
– Кўҳна Туронзаминнинг ҳар бир парчаси мен учун азиз ва муқаддас, шу жумладан неча минг йиллик тарихга эга Сурхон замини ҳам. Мени Сурхон,аввалан тарихга бўлган қизиқишу муҳаббатим боис, сирли ва ҳали деярли ўқилмаган кечмиши билан мафтун этган бўлса, сониян, адабиётда орттирган устозу жўраларим сабаб бўлиб бу тупроққа қилган сафарларим давомида орттирган таниш инсонлар туфайли азиз ва қадрдондир. Хусусан, Бойсунга Шукур Холмирзаев, Усмон Азим, Эркин Аъзам билан борганларимни эсласам, таассуротлар бутун вужудимни чулғаб олади. Таассуротларим шеърга ҳам айланган.
Мен ўсмирлигимдаёқ Шукур Холмирзаев, Менгзиё Сафаровларнинг кўҳна Бақтриянинг олис кечмиши ҳақида ёзилган эсселарини катта қизиқиш билан ўқиганман. Айнан шу меҳр сабаб бўлган бўлса керак, Бойсун ҳақида ёзилган ажойиб асарлардан бири бўлмиш Шукур Холмирзаевнинг “Тоғларга қор тушди” эссесининг пайдо бўлишига сабабчи бўлганман. Эсимда, салкам 30 йилча аввал нашриётда бўлим бошлиғи бўлиб юрган пайтимда келгуси йил хомаки режасини тузаётганимда Шукур аканинг китобини ҳам киритган эдим. Китобга ўзимча “Тоғларга қор тушди” деб ном ҳам қўйган эдим. Режа тасдиқлангач, бу ҳақда Шукур акага айтиб, тезроқ китоб қўлёзмасини топшириш лозимлигини айтдим. Ўқиган бўлсангиз, адиб ўз эссесини шундай бошлайди:
«Шу номли қўлёзмам редакторда — у илк қиссалар ва турли йилларда битилган эсселардан иборат,аммо тўпламга қўйилган номга дахлдор «нарса» йўқ эди. Халқ қўшиғидан олинган бу бирикманинг ўзи менга ёқиб қолгани учун шундай сарлавҳа остида бир нима ёзарман, деган умидда уни бўлажак китобнинг номи сифатида нашриёт режасига киритган эдим. Энди бу ном китобнинг муқовасига чиққан, демак «ниманидир»ни ёзиб уни оқлашим керак.
Ноябрнинг боши. Пахтакор қор тугул, ёмғир ҳам ёғмасин деб турганда, мен дарвиш «қор» излаб кетдим. Сурхондарёга, Бойсунга, тоққа…».
Болалик йилларимдан Сурхон номи билан сақланиб қолган бир хотира бор. Онам “ Бобонг Сурхондарё полвонларининг пири бўлган” деб айтгувчи эди. Мен буни кейинчалик унутиб юборган эдим, аммо, йигирма йилча аввал Юнусободдаги энди кўчиб ўтган уйимга Сурхондарёдан икки полвон келиб, қанча уринмай, ичкарига кирмай, мени орқа ҳовлидаги қўшнимнинг супасига ўтқазиб, “Қани,эшон бобо, бизга бир дуо беринг!” деганларини, саросимада қолиб,билган дуоларимни пичирлаб, ўзимча дуо ўқиганимни, хаёлимда онам айтган ўша хотира гаплар чарх урганини эсласам ҳозир ҳам ҳаяжон босади.
Сурхон мен учун бой тарихи билан бирга самимий, кўнгли дастурхон, ростгўй одамлари, сўнгги ярим аср мобайнида адабиётимизни янги довонга олиб чиққан Шукур Холмирзаев, Менгзиё Сафаров, Тоғай Мурод, Шафоат Раҳматулло,Нодир Норматов, Усмон Азим, Эркин Аъзам, Сирожиддин Саййид каби забардаст ижодкорларни берган юрт сифатида ҳам азиз ва муҳтарамдир. Мен тилга олган ижодкорлардан ҳар бирининг истеъдод ва таъсир мавқеи хусусида сўз юритишга лойиқ асарлари бор.
Бинобарин бу заминда яшаган одамлар, бу юртда шаклланган адибу шоирлар ўзлигимни, ўзбеклигимни кашф этишда муҳим ўрин тутганини ҳамиша ёдимда тутаман.
– Тарихий мавзуларга кўп мурожаат қиласиз…
– Бунинг боиси энг аввало Ватанни севишда деб ўйлайман. Умуман олганда инсоннинг бу дунёда яшашдан муроду мақсади ҳам муҳаббатга боғлиқдир. Инсонни яратган ҳам муҳаббатдир. Аллоҳга сиғиниш замирида ҳам муҳаббат ётади. Кимнидир, ниманидир севган кишигина ижод қилиши, тўлақонли яшаши, нимагадир эришиши мумкин. Мен юқорида истиқлол бизга муҳаббатни қайтарди, деб айтдим. Фақат мана шу муҳаббатгина бизни янги жамиятни, келажаги буюк давлатни қуришга, маънавияти юксак миллат бўлиб яшашга ундайди.
Тарихимизни билмасак, боболар меросидан хабарсиз бўлсак, яъни муҳаббатимизнинг манбаидан бебаҳра бўлсак, узоққа кетолмаймиз. Тарих юракларга ишонч ва умид қонини қуювчи, мозийни қайта яратиб, ҳаётимиз сарҳадларини кенгайтирувчи мўъжизадр. Унинг маънавий қудрати билан аждодларимизга ҳамдаму-ҳамнафас бўламиз, қачонлардир бўлиб ўтган, аммо ҳанузгача бизни ҳаяжонга соладиган, фахр ва ғуруримизга сабабчи бўлган тарихий воқеалар дунёсига шерик бўламиз ва буларнинг барчаси Ватанни янада теран англашга, сидқидилдан севишга сабаб бўлади.
Нега тарихни билмоқ керак? Бу саволга турлича жавоб бериш мумкин. Аммо энг яхши жавобни бундан беш юз йил аввал миллатимизнинг маънавий пири Ҳазрат Алишер Навоий ушбу ўлмас сатрларга жо этиб кетганлар:
Агар тарих сори айлагунг майл,
Муни билгачки, не иш қилди ҳар хайл.
Не ишдан мамлакат обод бўлди,
Не ишдан эл-улус барбод бўлди.
– Яқинда бир устоз ижодкоримиз “Биз ёзганда жуда кам сўздан фойдаланар эканмиз. Тилимизни билмаймиз…”, деб қолди. Шу борада сизнинг ҳам фикрингизни билмоқчи эдим.
– Устоз ижодкорнинг она тилимизни мукаммал билмаслигимиз ҳақидаги фикри тўғри. Бу муаммо олдин ҳам мавжуд эди,кейин ҳам бўлади.
Халқнинг тил бойлиги айнан бир адиб ёки шоир ижодида эмас, адабиётда ёрқин намоён бўлади. Ҳеч бир ёзувчи миллий тилнинг бутун бойлигини ўзлаштирганини ҳали кўрмаганман. Ўзбек тилининг бойлиги бирон бир асарда, ҳатто “Бобурнома”да ёки “Ўтган кунлар”да ҳам тўла акс этмаган,зеро, бунинг иложи йўқ. Тилнинг сийратию сурати маълум маънода фақатгина ижодкорнинг бутун ижодидагина кўринади.
Ижодкор асарлари тилининг бойлиги унинг қаерда, қишлоқдами ёки шаҳарда туғилгани билан, ҳатто қайси вилоят,Сурхондарёнинг Деновидами ёки Сирдарёнинг Хавосидаги қишлоқда туғилгани билан ҳам боғлиқ бўлади. Халқ оғзаки меросидан кўпроқ баҳраманд бўлган Тоғай Муроднинг тили билан замонавий адабиёт хазинасини чуқур ўрганган Хуршид Дўстмуҳаммад тили ўртасида қанча фарқ бор? Ҳар икки адибнинг тили бой, аммо фарқли. Юқорида айтганимдек,бу табиий ҳодиса.
– Адабий гурунгларда (ёзилганларида ҳам) номингиз кўпроқ Усмон Азим, Шавкат Раҳмонлар билан биргаликда тилга олинади… Айри ҳолда қаралганда, ҳар бирингизда устунлик қилиб турган жиҳатлар ҳақида айта оласизми?
– Агар Усмон Азим, Шавкат Раҳмон ва яна бир қатор тенгдошларим билан ҳамнафас бўлмаганимда,уларнинг таъсири бўлмаганида Хуршид Даврон деган шоир ижоди қандай бўларди, билмайман. Яқинда эски қоғозларимни титкилаб туриб, ёзилмай чала қолиб кетган бир битигимда бу икки жўрам ҳақида “Улар менинг икки қанотим” деб ёзганимни ўқидим. Ҳаққаст рост! Тақдиримда муҳим роль ўйнаган икки буюк шоирдан абадул абад миннатдорман.
Бизнинг авлод учун учун мустақиллик ва истиқлол ғояси умуман идеал нарса эди. Айни шу сабабдан мустақилликгача бўлган даврда бу авлод шеъриятида ижтимоий руҳ етакчи эди. Бу шеърият рамзлар, ишоратлар тили билан асрий ёлғон ва ҳақсизликларни фош этиш йўлидан юрди. Бу шоирлар ҳақида таниқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул шундай ёзган эди: “Улар фикран, руҳан қайта янгиланиш азобларини хаёлга ҳам келтирмасдан, жуда моҳирлик билан замонга қайта мослашдилар. Орадан унча кўп фурсат ўтмади, ички, яъни виждоний мустақилликдан маҳрум айни шу шоир, шу ёзувчилар давлатимиз Мустақиллигининг “муҳофиз”лари қиёфасида минбарларда кўкрак кера бошладилар. Ҳолбуки, эрк ва мустақиллик учун куйиб-ёнган бўлса, Эркин Воҳидов, Абдулла Ориф ва Рауф Парфи куйиб-ёнган эди. Шахс ҳуррияти ва Ватан озодлиги учун умрини тиккан бўлса, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Усмон Азим тиккан эди”.
Хуллас, айри ҳолда қаралганда, ҳар биримизда устунлик қилиб турган жиҳатлар ҳақида бир нима дейишни адабиётшуносларга қолдираману бизни бирлаштириб турган жиҳатни айтаман. Бу, юқорида айтилгандек, шахс ҳуррияти ва она юрт озодлиги орзуси эди. Бу орзу ҳали ҳануз юрагимизни тарк этгани йўқ.
– Носирлар орасида профессионаллик ҳақида гап юради. Шеъриятдачи, шеъриятга профессионалликнинг алоқаси борми?
– Бу муаммо носирлар билан шоирларга баб баравар тегишли. Энг аввало,профессионаллик деганда нимани тушуниш керак, деган саволга жавоб топиш керак. Айримлар профессионалликни адибнинг юксак маҳорати деб тушунишади. Ижодкорлар орасида профессионаллик ҳақида гап юради,деган гапингиздан келиб чиқиб фикр юритсак, бу гапнинг ортида шоир ёки ёзувчи бошқа бир иш (касб) билан шуғулланмасдан,фақат ижод билан шуғулланиши ҳам назарда тутилмоқда. Афсуски, ўзбек адабиётида, очиғини айтсам, бошқа адабиётларда ҳам фақат қалам ортидан кун кечириш амри маҳол.
– Ўйлашимча,ўзбек адабиётининг энг ожиз томони, аввало, адабий жараён профессионаллашмаганида, яъни ижодкорлик асосий ҳаёт тарзига айланмаганида, у ҳамиша қандайдир иккинчи ўринда қолиб кетганида. Ижод ХХ аср (бугун ҳам) ўзбек ёзувчиси учун ҳамиша турмуш деган очофатдан кейинги ўринда турган. Сўз олдидаги бурч ва масъулият ҳақида адолатли ва чиройли гаплар айтиб бу ҳолатдан кўз юмиш мумкиндир, аммо иситмаси ошкор қилаверади.
Бизнинг тарихан шаклланган назаримизда шоир (ижодкор) тушунчаси ҳамиша қийин шароитда фақирона (тасаввуфдаги фақрлик бошқа,албатта) яшаган инсон тимсоли билан боғлиқ. «Мойчироғу лампачироқ ёруғида шундай тенгсиз сатрлар ёзилган» деймиз. Тузукроқ уй-жойсиз яшаган,ижод қилган Машрабу Муқумийни мисол келтирамиз. Аммо муайян маънода фаравон ҳаёт кечирган биргина Алишер Навоий қолдирган мерос гап айнан ижодкор қандай шароитда яшагани билан ҳам боғлиқлигини исботлайди.
– “Сўз ва руҳ билан ёлғиз қолган шоир иймонли бўлса, бу жараён ибодатдир. Агар борди-ю сўз билан ёлғиз қолган шоир жисмида нафсоният устун бўлса, бу айш ва шақоват. Ундан ҳам баттар—фитна ва бузғунчилик бўлиши мумкин”. Буларни мен ардоқлаб ўқийдиган Асқар Маҳкам ёзган. Бу сўзлар моҳияти унинг шоирлик эътиқоди даражасига чиққан. Сизнинг шу эътиқодга айланган сўзларга муносабатингиз қандай? Бугун катта адабиёт майдонида турган ижодкорлар эътиқоди ҳам шунга яқинми?
– Асқар Маҳкам устоз ва ака шоир деб билган Шавкат Раҳмон ҳақида “руҳонияти чўққилардек ўктам ва қайсар, ҳеч қачон ҳеч кнмнинг наздида бош эгмаган, жисмннинг ҳар заррасида мардлик, ҳалоллик, тўғрилик, содиқлик, эътиқод, номус ва гўзаллик яшаган шоир… Шавкат Раҳмон шеърияти руҳият ва қалб шеърияти. У хоҳ тарихий, хоҳ ижтимоий, хоҳ ишқий-маиший мавзуда сўз айтишга чоғланмасин, жуда катта масъулият билан ёндашади.” деб ёзади. Бу таъриф Асқарнинг ўзига ҳам тегишли деб биламан.
Яна шуни аниқ биламанки, ҳар қандай шоиру носирнинг иймону эътиқод, жасорату қатъиятсизлик ҳақидаги гапи билангина ижодкор хусусида тугал хулоса қилишга шошилмаслик керак. Мен юксак ва баландпарвоз гапларни қалаштириб ташлаган, аслида эса ҳаёт ва ижоднинг ҳар бир қадамида иродасизлик ёки юзсизлик қилган қанчадан қанча аҳли қаламни кўрганман. Шу сабабданми, менда “Ижодкорни узоқдан яхши кўриш керак” деган тушунча шаклланган. Айрим ана шундай қанчалик истеъдодли бўлиши билан шунчалик майда бўлган қаламкашларни ҳам биламан. Биргина мисол келтирай: Бундан бир неча йил аввал, аниқроғи, “Ёшлик” телеканали бош директори бўлиб ишлаб юрганимда, марҳум Шавкат Раҳмон ҳаёти ва ижоди ҳақида бир кўрсатув тайёрлаб, намойиш этилганда, бир катта шоиримиз, менга қўнғироқ қилиб, уятсизларча “Бу ўлганларни тинч қўясизларми, ҳадеб осмонга кўтаверасизларми?” деб катта жанжал кўтарган эди. Ўзига бағишланган кўрсатувлар ҳафтаю ойда берилаётганига қарамай бошқалар ҳақида икки йилдами, тўрт йилдами бир кўрсатув берилишига тоқат қилолмаган бундай “устоз”ларни майда демай,нима дейиш мумкин? Бу фақат уларнинг фақат оғизда юксак гапларни айтиб, амалда инсофу адолатга зид ишларни қилишга одатланганларини кўрсатади,холос.
Адабиёт иши билан,демак гўзал ахлоқ ва қалб тасфияси билан шуғулланиш ижодкордан юксак маънавият ва пок эътиқодни талаб қилади. Мен Шавкат Раҳмон,Матназар Абдулҳаким, Муҳаммад Раҳмон, Садриддин Салим,Аъзам Ўктам ва Асқар Маҳкамни ана шундай ҳам ўзи,ҳам сўзи пок ижодкорлар деб биламан ва улар ижодини айни шу сабабдан қадрлайман. Бугун ҳам адабиётимизда бундай эътиқодли адиблар борлиги Ўзбек Сўз санъати келажагига катта умид ва ишонч билан қарашга далда бўлиб хизмат қилади.
– Устоз адибсиз, ёш ижодкорлар қадамини кузатиб келяпсизми? Уларнинг изланишлари ва маслаги ҳақида нима деган бўлардингиз?
– Бугунги навқирон ўзбек шеъриятини жиддий кузатиб боряпман,десам,ёлғон гапирган бўламан. Аммо, ёшлар ичида ёзаётган битиклари эсда қолаётган,қизиқиш уйғотаётган қаламкашлар борлигини жуда яхши биламан. Беҳзод Фазлиддин, Ойдин Нисо, Ориф Толиб, Шуҳрат Шокир ва яна қанчадан қанча мен билмаган, аммо кўпчиликнинг оғзига тушган ижодкорлар бор.
Ёшлик, энг аввало, шаклланиш жараёнидир. Шунинг учун, ёшлик мавсумида ғайбдан берилган қобилиятини тинимсиз изланиш билан уйғун эта олган ижодкоргина кўзлаган мақсадига етади, деб ўйлайман.
Бу ўринда “изланиш”ни фақат қоғоз қоралаш деб тушунмаслик керак, бу, менинг назаримда, ҳаётни, табиатни, инсонни ўрганиш демакдир. Шу мақсадда ижодкор ўзидаги бор имкониятни сафарбар этмоғи; тили, кўзи, қулоғи, фаҳм-фаросати, илми-билими, хотираси, заковати унинг ўрганиши йўлида узлуксиз хизмат қилмоғи лозим. Ижоддан мурод ҳам битта – ўрганиш, изланиш!
Шеъриятда ўзига хослик бирдан пайдо бўлмайди. Уни сўз билан ҳадеб тажриба қилиш деб тушунмаслик керак. Шеърият сўзбозлик эмас, шеърият туйғуни, демак меҳру муҳаббатни, қайғу билан изтиробни сўз билан жонлантиришдир. Шеъриятимиз тарихида ўзига хосликка, яъни оригиалликка интиламан деб, охир оқибат ўз ижодини, Коко Шанель таъбири айтганда, маскарадга,масхарабозликка айлантирган қаламкашлар ўтган ва ўтмоқда.
– Юртга ва юртдошларга тилак айтсангиз.
– Юртда тинчлик ва фаравонлик бўлсин. Янги йилда юртдошларимнинг ушалмаган орзулари рўёбга чиқсин. Cурхон ижодкорларига янги асарлар тилайман. Бу асарларда кўна заминнинг тарихи ва бугуни,энг аввало одамларининг орзу-армонлари юз кўрсатсин. Сурхон ёшлари бу муқаддас заминда туғилган буюк аждодларига муносиб бўлишсин.
– Суҳбатингиз учун ташаккур. Хайрли ва саодатли дамлар ёр бўлсин!
Манба: «Сурхон ёшлари» газетаси,№ 22-23
http://dunyouzbeklari.com/
Жуда мазмунли ва ажойиб макола! Юртимизнинг ана шундай виждонлик шоир ва ёзувчилари бор учун хам, оллохнинг узи хамма фалокатлардан саклаб турибди, чунки улар халки учун хаттоки жонини хам беришга тайёр, канчалари бериб хам булишди! Бармок билан санарлик, виждонлик ва оташнафас, ватанпарвар ва халкпарвар буюкларимизни бу 30 миллионлик халкимиз бошларида кутаришлари лозим, улар узларини уйлаганларида качонлар катта мансабларда утиришарди, тирик юришарди! Халк булар давр келди, эй биз “дангасалар” утиб кетамиз!