Улуғ ёзувчи Одил Ёқубов умр йўлдошининг хотиралари (46-50)

---

Оила ғазначиси 

Одил ака қалам ҳақининг бир қисмини омонат кассага, менинг номимга ўтказиб қўярдилар.

Бу маблағни кийим-кечак, рўзғор буюмлари, коммунал тўловлари учун тежаб-тергаб сарф қилиш менинг зиммамда.

Тўй-маъракаларга олиб бориладиган ҳар хил совғаларни ҳам олдиндан шу маблағ ҳисобига олиб қўярдим. Одил ака совға қидириб дўконма-дўкон юришни ёқтирмасдилар.

«Сизнинг дидингиз ва совға-салом олиш маҳоратингизга ишонаман. Бас, шундай экан, бу каби нарсаларни ўзингиз танлаб ва аввалроқ олиб қўйсангиз мен учун айни муддао бўлурди», – дердилар.

У пайтлар «импорт» моллар магазинларда хуфя йўллар билан сотиларди.

…Бельгияда ишлаб чиқарилган пальто урфга кирган пайтлар. Бу пальто жуда хушбичим тикилган бўлиб, енгил ва қулай эди. Одил акага: «Сизни ҳамма танийди, илтимосингизни рад этолмайди, биронта магазинчидан Бельгия пальтосини олиб беринг», дея жуда ҳиқиллаганман. Одил ака бўлсалар, сотувчиларга ялиниб-ёлворишни ўзларига эп кўр­масдилар, ғурурлари кўтармасди. Ҳадеб хархаша қилаверганимдан кейин: «Оила ғазначиси ўзингиз бўлсангиз, хоҳлаган нарсангизни ўзингиз сотиб олиб киявермайсизми?» – дедилар. Мен рухсат текканидан хурсанд бўлиб, ўша пальтони «қўл»дан, икки баравар нархига сотиб олганман.

Ҳозиргача кийим шкафимизда турган Бельгия пальтосига кўзим тушса, ўша кунлар кино лентасидек кўз олдимдан ўта бошлайди.

Одил акага кийим ахтариб топиш, сотиб олиш ҳам менинг зиммамда эди. Елка кенгликларини ип билан, туфлиларини чўп билан ўлчаб олиб, бу ўлчамларни сумкамга солиб юрардим. Тўрт боладан кейин «бешинчи бола» бўлиб Одил аканинг ҳам либосларини янгилардим. Олган нарсам ҳар доим Одил акага маъқул келарди. Шундай бўлса ҳам ҳар сафарги буюртмадан олдин, «Марямхон, сиз мендан ўн ёш кичиксиз, демак, мен сиздан ўн йил олдинроқда юраман. Яна ўзингиз тенги йигитлар киядиган ки­йимларни олманг-а, хўпми?» – дейишни асло канда қилмасдилар.

«Оила ғазначиси»нинг бошида ана шунақа юмушлар жуда кўп бўларди.

 

Соддалик 

Устозлари орасида ҳам, тенгдошлари орасида ҳам Одил акадай содда бўлмаган, десам хато бўлмас. Улар на бир ҳашамроқ яшаш, на бир ҳашамроқ кийинишни билардилар. Бирор марта кийим-бош излаб, магазинга кирганлари ёки бозорга тушганларини эслолмайман. Бунга кетадиган вақтлариниям тежаб, ижодга сарфлаганлар. Юқорида айтганимдек, бу ишни менга ишониб топширган эдилар. Йиллар ўтса-да, Одил аканинг қадди-қоматлари ўзгармай аслича сақлангани учун битта костюм ва битта пальто 10–15 йил устларидан тушмаган. Бошларига битта шляпани кийиб, бўйинларига битта галстукни боғлаб ю­рганлар.

Фарзандлар улғайиб, у кишининг ўта одмилигидан бир оз норози бўла бошлашди. «Ўртоқларимизнинг уйлари жуда серҳашам, жиҳозлари ҳам замонавий, гиламларини босса, оёқ кириб кетади. Дадамиз машҳур ёзувчи бўлсалар ҳам уйимизни жиҳозлашга эътибор бермайдилар», дея менга нолийдиган бўлишди. Бироқ, мен бу гапларни Одил акага айтолмасдим, чунки у кишининг ўта камтарона турмуш кечиришлари ва соддаликларига йиллар давомида мослашиб улгурган ва бу ҳолат ўзимга ҳам маъқул келар эди. Бироқ дадаларининг бундан ўн-ўн беш йил аввал сотиб олинган кийимда юраверишларини кўрган болаларнинг ўзлари: «Дада! Бошқа кўйлак, бошқа галстук, бошқа плаш кийинг», дейишса, у киши:

– Мени биров куёв қилармиди? – деб қўя қолар-дилар.

Одил ака болаларга, онам ёки бувимга кийим-кечак олиш ёки бошқа бирор эҳтиёж учун доим пул берсалар-да, ўзларининг кийим-кечакларини бошқа тенгдошларидек ўқтин-ўқтин янгилаб туришниям, уйни башанг қилиб жиҳозлаш, ясатиш ва таъмирлаб туришниям хушлайвермас эдилар. Буларнинг ҳаммаси, улар назарида, «чепуха» бўлиб, ижодга ҳалал берарди. «Инсонга кўп нарса керакмас. Ҳаёт кечириш учун хотиржамлик ва қулайлик бўлса, бас!»– деган сўзлар уларнинг ҳаётий ақидалари эди.

Хуллас, Мирзо Улуғбекнинг тили билан айтганда, улар учун бир бурда нон, бир қумғон сув бўлса, бас эди.

 

Паришонхотирлик 

Янги турмуш қурган кезларимизда туфли устидан калиш кийилар, идорага борилганда эса калиш бир четга ечилиб, туфли билан ичкарига кирилар эди. Бу, идорадаги гиламу полларнинг тозалигини таъминларди. Чунки ўша пайтларда кўчалар бугунгидек тоза, асфальтланган бўлмасди. Одил ака эрталаб ярақлатиб мойланган туфли устидан калиш кийиб кетардилар. Кечқурун эса калиш кийишни унутиб, туфлини лойга белаб кириб келаверардилар. Ҳовлига киришлари билан кўзим оёқларига тушарди. Нигоҳларимни сезган Одил ака: «Жаҳлингиз чиқмасин, хоним. Калишим эскирмасин, дейман-да!»– дердилар. Бундай паришонхотирликдан кулишни ҳам, куйишни ҳам билмасдим. Ҳар хил жойда унутиб қолдирилган бош кийимларининг эса сон-саноғи йўқ. Уйга келганларидан кейин бош кийимларини унутганлари эсларига тушиб: «Оббо, қаерда қолди экан бу эси йўқ кийим?! Қошларингизни чимирманг, жаноби олиялари, бош омон бўлса, дўппи топилади», дердилар хижолатвозликни яширишга уриниб.

Одил ака электр асбобларидан фойдаланишни ҳам эплолмасдилар. Болалар ёшлик пайтида: «Сиз овора бўлманг, ўзим…», дея уйга кириб, кўйлакларини дазмоллай бошлардилар. Бир муддатдан сўнг улар кирган уйдан ачимсиқ ҳид анқирди. Югуриб кирсам, қизиб турган дазмолни юзи билан полга қўйиб қўйган бўлардилар. Жажжигина электр чой қайнатгичларнинг тақдири ундан ҳам аянчли бўларди. Чой қайнаганидан кейин қайнатгични чойнакдан олардилар-у, токдан узиб қўйишни унутардилар. Ҳам чой қайнатгич куярди, ҳам у қўйилган жой тутаб ётарди.

Бундай паришонхотирлик оқибатида бўлажак хунук ҳодисаларнинг олдини олиш учун ҳар доим кўз-қулоқ бўлиб туриш лозим эди.

 

Картошка

Содда одамлар ишонувчан бўлади. Одил ака
азбаройи содда ва ишонувчан кишилар қавмидан бўлганлари боис биров салгина ёрдамга муҳтожли-гини айтса, унга бор-будларини беришдан ҳам тоймасдилар. Агар ижарада турадиган шогирдлари иттифоқо муҳтожликдан нолиб қолишса, туни билан шуларни ўйлаб «уф» тортиб чиқардилар. «Бировнинг уйида яшаш қийин-да! Биз-ку ўз уйимизда бемалол ўтирибмиз», – деган гапни кўп айтардилар. Шу боис тегишли ташкилотларга қайта-қайта мурожаат қилиб, жуда кўплаб шогирдлари учун уй-жой ажратилишига бош-қош бўлганлар; китобларини чиқаришга кўмаклашганлар; хуллас, қўлларидан келган ёрдамларини ҳеч қачон аямаганлар. Одил аканинг қонига сингиб кетган бу серҳимматлилик оила бюджетига зарар келтирган, панд берган ҳоллар кўп бўлган.

Киш кунларининг бирида бозорга борганларида бир аёл совуқда дийдираб турган экан. Бу аёлга раҳми келган Одил ака ювиб тозаланмаган картошкаларни кўтарасига сотиб олганлар. Уйга келиб: «Бир деҳқон аёл бечора шу совуқда бола-чақам деб сотиб турган экан. Рўзғорга керак бўлар деб ҳаммасини олавердим», – дедилар қилган ишларидан мамнун бўлиб.

Картошкаларни ошхонага олиб кириб қўйдик. Эрталаб турсак, картошка солинган қопнинг таги сув бўлиб қолибди. Қарасак, картошкаларнинг ҳаммаси яхлаган, иссиқ жойда тургани учун сув бўлиб оқиб, ишлатишга яроқсиз ҳолга келганди. «Деҳқон аёл бечора эмас, ўзингиз бечора бўлиб қолибсиз-ку», – дедим кулиб.

У киши менга ҳам: «Магазинларда сотувчилар билан тортишиб юрманг. Қайтимини талаб қилиб майдалашманг. Менинг матоҳимни ким сотиб оларкин, деб ўтган-кетганнинг кўзига лўқ этиб қараб туришнинг ўзи бўладими?!» – дердилар. Ўзларининг эса қалам билан қийналиб пул топишлари ёдларига келмасди.

 

Тил – бойлигимиз 

Одил ака Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Республика атамашунослик қўмитаси раҳбари бўлиб ишлаган йиллари ўзбек тилининг барча бойликларидан унумли фойдаланиш, рус тилидан кириб келган атамаларнинг ўзбекча муқобилини топиш, янги атамаларни жорий қилиш лозим бўлган ўта масъулиятли давр эди. У киши ўз атрофларига ҳар бир соҳанинг билимдонлари – атоқли ўзбек профессори-ю академикларини комиссия аъзолигига жалб қилган эдилар. Уларнинг бир қисмини ўз соҳаларидан келиб чиқиб, физика, кимё, геология, тарих, иқтисод каби шўъбаларга раҳбар этиб тайинлагандилар. Иброҳим Ҳамробоев, Пўлат Ҳабибуллаев, Раҳим Бекжонов, Мурод Ша­рифхўжаев, Аҳмадали Асқаров, Иброҳим Исканде-ров каби академиклар, Тўра Мирзо, шоир Жамол Камол, Иброҳим Ҳаққулов, Шабот Хўжаев, Исо Жабборов каби олимлар билан бамаслаҳат ишлардилар. Айниқса, ўзбек тилининг билимдонларидан бири,  тилшунос ва ношир Ҳабибулла Бектемировга кўпроқ суянардилар.

Жуда кўп атамаларнинг сўзма-сўз таржимасидан фойдаланилган вақтлар ҳам бўлган. Уларнинг жуда кўпидан бир муддатгина фойдаланилган-у, лекин тилимизга сингиб кетмаган. Мазмун ва моҳиятидан бошқа тилда қўлланилган атамани тўла очиб берадиган сўзларни топиш жуда мураккаб ақлий жараён эди. Шу сабабли Атамашунослик қўмитасида поёнига етмаган қизғин иш бизнинг уйимизда давом э­тарди.

Одил ака шу йилларда «Тил – дарё, дарёмизни асрайлик», «Ўқув-услуб адабиётлари яратишда терминология масаласи», «Байналмиллал ўзлашмалардан фойдаланиш», «ОАВда сўзларнинг қўлланилиши ҳақида», «Тил байрами – эл байрами» каби қатор мақолалар ёзганлар, нутқлар ирод қилганлар ва уларда ўзбек тилининг нақадар кенг имкониятга эга эканлигига эътибор қаратганлар.

Бир томондан, илм-фан тараққиётининг тинимсиз ривожи, иккинчи томондан, улуғ аждодларимиз асарларида қўлланган атамалардан баракали фойдаланиш каби долзарб масалалар Одил ака ва унинг жамоаси назаридан четда қолмади. Одил ака лисоний муомаламизга мустаҳкам ўрнашган байналмиллал атамалар ўз ҳолича қолиши керак, дердилар. Ўша даврда истеъмолга киритилган «вилоят», «туман», «талаба» каби сўзлар бугун жуда оммалашиб кетди.

 (давоми бор)

 

МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ