Улуғ ёзувчи Одил Ёқубов умр йўлдоши Марям ая хотираларидан (19-20)
«Тилла узук» қиссаси
Агар бадиий асар замирида ҳаётий ҳақиқат бўлсагина у китобхон кўнглига кириб боради.
Одил аканинг асарларида тасвирланган воқеа ва ҳодисалар, ҳаётда умргузаронлик қилган ва қилаётган шахслар тақдири мавжудлиги уларнинг ўқувчилар томонидан ўта самимий қарши олинишига сабаб бўлди.
Одатда, ёзувчи кўрган-кечирган воқеаларни ёзади. Таниш-билишлари асар прототипларига айланади.
Баъзан у хаёлот оламига шўнғиб, аёлнинг бетакрор тимсолини тасвирлайди.
Масалан, бир қизнинг камон қошлари, шаҳло кўзлари, бошқа қизнинг узун сочлари, оппоқ юзи, лаби устидаги холи, яна бир қизнинг сарвдек қадди-қоматидан таъсирланиб бир гўзал аёл образини яратади.
Беайб – Парвардигор. Одил ака беш-ўн қиздан битта қилиб яратилган ана шундай гўзал аёл образини яратганларида менинг бир озгина ғашим келарди. Худди мен Одил аканинг хаёлидаги бу гўзалнинг олдида камситилгандек сезардим ўзимни…
Дунёга келган ҳар бир янги асар, адабиёт оламидан ташқари, оддий китобхонлар ўртасида ҳам шов-шувларга сабаб бўлади. 1961 йилда чоп этилган «Тилла узук» қиссаси шундай асарлардан бири бўлди.
Одил ака армияга кетмасларидан аввал бир қўшни қизни севган эканлар. Тақдирлари бир бўлмаган эканми, улар ажралиб кетишган. У қиз аллақачон турмушга чиққан, фарзандли ҳам бўлиб кетган.
Муқовасида «Одил Ёқубов» исм-шарифи ёзилган ҳар бир китобни ўқиб, кузатиб юрган ўша аёл «Тилла узук» қиссасини ўқиб, қаттиқ ҳаяжонга тушади. Унинг назарида, асарда у билан Одил ака ўртасида бир замонлар бўлиб ўтган воқеалар тасвирлангандек эди. У: «Агар эрим бу асарни ўқиб ё ундан хабар топиб қолса, қайнонам-қайнотамга, қўни-қўшниларимга қайси юз билан қарайман», деб ваҳимага тушади.
Ҳолбуки, асарда тасвирлангандек, Одил ака унинг қўлига тилла узук тақмаган! Иккаласининг орасида бирор жиддий гап ҳам, аҳду паймон ҳам бўлмаган!
Лекин буни исботлашнинг ҳеч бир иложи йўқ. Чунки икки ёшнинг пинҳона учрашувлари ўша вақтда маҳалла аҳлининг оғзига тушган.
Шунинг учун аксар китобхонларда «Тилла узук»даги қаҳрамон образида айнан шу қиз тасвирланган, деган фикр туғилган.
Кўрибсизки, асардаги воқеа оғизма-оғиз тарқалиб, бояги аёл қаттиқ изтиробга тушади.
Ҳатто Одил ака билан ўша қизнинг тарихидан хабардор бўлган бир киши – Одил аканинг фронтдош дўсти Хайрулла ака: «Шу воқеаларни китобга киритмасанг бўлмасмиди? Ўзимнинг сиримни достон қилсам, элга тезроқ машҳур бўламан, деб ўйладингми? Ё гонорар олмасанг, очдан ўлиб қолармидинг? Менга келсанг, шу китоб учун тўланадиган пулни берардим. Мана, энди бир оиланинг нотинчлигига сабаб бўлдинг», деб тузлаган.
Мен ҳам бошида «Тилла узук» қиссаси туфайли Одил акадан бир оз аразлагандай бўлдим.
Лекин ижодкор билан бир ёстиққа бош қўйишнинг азобларини яхши тушунганим, Одил аканинг самимийлиги, чин муҳаббатига ишонганим учун бу воқеаларни дарров унутиб юборганман.
Дастхат
Одил аканинг дастхатлари майда бўлса ҳам, жуда равшан, тушунарли, хатосиз ва тартибли эди. Олтмиш йиллик ижодий меҳнатлари мобайнида дастхатлари сира ўзгармаган.
Хатлари майдароқ бўлишининг сабаби, бир томони, жуда кўп ёзганликларидан қоғозни тежаш истаги бўлса, иккинчи томони, янаям аниқроқ қилиб айтадиган бўлсам, мияларига қуйилиб келган фикр бўлинмасидан туриб уни кафтлари тагидаги қоғозга тезроқ тушириб олиш мақсадида бўлса ажаб эмас.
Шу ўринда эътиборингизни бир фикр-мулоҳазага жалб этмоқчиман. Ҳозир компьютер даври. Компьютер кириб бормаган ўқув муассасаси, ташкилот ва ҳатто хонадоннинг ўзи йўқ. Барча хатлар, ҳужжатлар, асарлар компьютерда ёзилмоқда. Қулайлиги бор, эътирозим йўқ.
Яқинда бир газетада ўқиб қолдим. Газета ва журналларда тинмай асарлари босилаётган бир ёш ёзувчи шундай деб ёзибди: «Менинг ишхонамда ҳам, ижодхонамда ҳам, ҳатто ошхонамда ҳам компьютер бор. Қайси пайт хаёлимга бирон янги фикр келиб қолгудек бўлса, хоҳлаганимга ўтириб, ижодга шўнғийман».
Билмадим, балки ҳозир ижод қилиш овқат ейишдек осон ва оддий ишга айланиб улгургандир. Балки ёшлар ҳам замонасига яраша жуда тезкор фикрлайдиган, ўйлаб ҳам ўтирмай асарларни қаторлаштириб ёзиб ташлайдиган даражага етиб боргандирлар.
Лекин, менинг фикри ожизимча, асар, агар у ҳақиқий асар бўлса, уни ёзиш нияти ҳам, мазмуни аввал инсон миясида туғилиб, қайта-қайта ўйлангандан кейин маълум даражада етилиб, сўнгра юракка ўтади, юракдан қўлга, қўл орқали эса қоғозга тушиши керак эмасмикин?
Эътибор беринг-а! Айнан юрак тўлқинларида шаклланган, сайқалланган мазмун қўл орқали қоғозга ўтади. Керак бўлса қоғоздагиси қалам билан қайта ишланади. Демак, ҳақиқий асар, агар у юракдан чиқариб ёзилган бўлса, албатта, унинг қўлёзмаси мавжуд бўлиши керак.
Умрининг сўнгги йилларида Одил акага ўқиб бериш учун ёш шогирдлари ўз асарларининг компьютерда ёзилган нусхаларини олиб келишарди.
Шунда Одил ака: «Бу биринчи нусхасими?» – деб сўрардилар. «Ҳа», деган жавобни эшитганларидан кейин хўрсиниб қўярдилар. Муаллифга бирор ортиқча гапни айтмасалар ҳам, асарни ҳафсаласизлик билан ўқиб чиқардилар.
«Қўлда ёзилмаган асар юракдан чиқмайди. Юракдан чиқмаганидан кейин китобхон юрагига ҳам етиб бормай, унга муқим ўрнашмайди. Бугун ўқилади, эртага унутилади», деган фикрда бўлганлар.
Балки биз кечанинг одамлари бўлганимиз учун шундай фикрласак керак-да, узр.
Мен шу ёшимда ҳам Одил аканинг чоп этилган, яхши безатилган китобларидан кўра қўлёзмаларини қайта-қайта ўқигим келаверади.
Ҳуснихатлари ортидан қалам ушлаган қўлларини, ўйчан кўзларини, меҳр-муҳаббатга тўла қалбларини кўргандек бўламан.
(давоми бор)
МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ