Улуғ ёзувчи Одил Ёқубов умр йўлдоши Марям ая хотираларидан (15-18)
Нафс
Ёзувчилар уюшмасига раис бўлганларида бизни ҳукуматнинг «хўжалик ҳовлиси» – «хоздвори»га бириктириб қўйишди. Ўша кезларда кўп буюмлар, айниқса, озиқ-овқат бир оз танқис, боригаям гастрономларда узундан-узун навбат. Бозорларда 2–3 маротаба қиммат, «хоздвор»да эса барча нарса муҳайё. Ўз нархида. Иштаҳани қитиқлайди.
Одил ака халқнинг аҳволини, нимани еб-ичаётгани, қандай яшаётганини яхши билардилар. Ҳукуматнинг «хўжалик ҳовлиси»дан ҳафтасига икки марта «дефицит» маҳсулотларни харид қилиш мумкин бўлса-да, фақат бир марта, ўшандаям энг зарур 3–4 хил маҳсулотга пул бериб, қатъий рўйхат билан юборардилар.
Ҳаёт эмасми, баъзан у кишининг нима дейишларини билсак ҳам, майда-чуйда қийинчиликлардан гап очиб қоламиз. Кўнглимдаги хоҳишимнинг «қойил» қилиб бажарилишига кўзим етмаса ҳам, бир оз таскин топармиканман, дейман-да. Ёки биронта фарзандимиз ниманидир истаб қолади. Ҳар доимдагидек ота билан болалар ўртасидаги воситачилигимни бошлайман. Дарров жавоблари тайёр:
– Эл қатори юринглар. Бировдан олдин, бировдан кейин. Шукур қилинглар! – дердилар. Инсоф, камтарликка чақирардилар. Дабдабани ва ҳашаматни мутлақо тан олмасдилар. – Нафсни тийинглар! Уни идора қила билиш керак, – деб кўп такрорлардилар.– Сиз онасиз-ку, шундай керак-нокерак нарсаларни менга етказгунча фарзандларингизга тушунтиринг, уларни борига қаноат қилишга ўргатинг… каби гапларни эшитганим қоларди, холос.
Одил акам ҳақидаги ушбу хотираларни битаётганимда таниш-билишларим келтириб берган, айрим ёзувчилар адиб вафотидан сўнгра айнан уюшмага у киши раҳбалик қилган кезларда рўй берган баъзи воқеалар ва жараёнлар ҳақидаги аниқ дадил ва фактларга асосланмаган енгил-елпи «асарлар»ни варақлаб, очиғи, қаттиқ ранжидим. Ваҳоланки, Одил акам жонажон Ўзбекистонимизнинг турли гўшаларидан пойтахтга келиб қолган кўпчилик қаламкашлар ва ижодкорларга тенг кўз билан қарайдиган, ижодий ютуқларидан қувонадиган, камчиликларини юзига рўйирост айтадиган, ҳатто айримларини моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаб юборадиган, турфа ғийбатнамо гапларга ишонавермайдиган танти ва сахий, бағри дарё ва қўли очиқ инсон эдилар.
Идеаллаштиришдан йироқман. Аммо, Одил акамлар ёзувчи нафси билан иштаҳасини жиловлай олсагина йирик бир асар ёза олиши мумкинлигини аллақачон тушуниб етган эканлар. Бунинг устига, ўзларига хос назари баландлик, ҳар нарсага эътибор қилавермаслик энг яхши фазилатлари эди.
[1] Импорт молларнинг фақат таниш-билишчилик орқали сотилганлиги
назарда тутиляпти.
Веласипед
Олтмишинчи йиллар сўнгида магнитофон деган нарсалар пайдо бўлди. Болаларнинг олди 14–15 га бориб қолган, кичкиналар ҳам янгиликка ишқивоз…
Бир куни улар отасининг хуш кайфиятда бўлишларини пойлаб, ака-укалар номидан «элчи» сифатида Искандарни у кишининг олдига киритдилар. Ҳали ўн ёшга тўлмаган Искандар отасига магнитофон олиб беришларини илтимос қилди. Отаси:
– Нима? Айт-чи, қайси қўшнининг боласида магнитофон бор? – дедилар.
Искандар хомушгина ортига қайтди. Одил ака болаларнинг бир оз ранжишганини сездилар шекилли, бир ҳафтадан сўнг энг арзон магнитофонга етадиган пул бердилар. Болаларимиз роса қувонишди.
Элчига ўлим йўқ, дегандек, яна бир куни Искандар отаси ишлаб ўтирган хонага кириб борди. Бу сафар юрагини ҳовучлаб акалари учун велосипед олиб беришларини илтимос қилди.
– Ҳай, қанақасизлар ўзи! Магнитофон олиб берганимга ҳали ҳеч қанча вақт бўлгани йўқ. Яна янги нарса ўйлаб топишади, булар. Қайси қўшнининг боласида веласипед бор? Улар ранжимайдими? Ёзувчининг боласида бору, менда йўқ, деган фикр уларни ўкситмайдими? – дедилар бу сафар жиддий аччиқланиб.
Болам шўрлик тарвузи қўлтиғидан тушиб, сўппайганича акаларининг олдига чиқиб кетди.
Онаман-ку, болаларимга борлиғимни ҳадя этгим келади, қани энди қўлимда бўлса-ю, уларнинг ҳар бирига биттадан веласипед олиб берсам…
Лекин бу вазиятда аралаша олмасдим. Ўғилларимни сабрга чақирдим.
Биринчи веласипед ҳовлимизга бир йилдан сўнг, чамаси, «Улуғбек хазинаси» журнал нашрининг қалам ҳақига кириб келди-ёв. Болалар жуда қувонишди. Уни миниш учун кўчамиз болалари ҳам навбатда туришарди. Веласипедни бутун кўчамизнинг болалари ўртада «баҳам» кўришаётганидан Одил ака мамнун бўлардилар.
Қалам ҳақи
Гап қалам ҳақига келиб тақалган экан, бир-икки оғиз гапирмасам бўлмайди. Одил ака катта романнавис бўлганликлариданми, билмадим, негадир кўпчилик ижодкорлар, ҳатто қариндошларимиз ҳам бизни ўта бой оила бўлса керак, деб ўйлашарди. Қадрдонлашиб кетган қўшниларимиз, айниқса, журналистикадан бир оз хабари борлар: «Марямхон, Одил ака – катта ёзувчи. Китобларига яхши пул тўлашса керак-а? Меҳнатиям оғир-да. Ҳалиям бизда унчалик бўлмаса керагу, чет элда-чи?.. Таржималарига бир дунё пул оладилар. Лекин сиз жуда камсуқумсиз-да, билдирмайсиз», – дейишади қитиқ патимга теккан бўлиб. Мен эса гапни чўзавермасдан, «қайдам-ов» деб, суҳбат нишабини бошқа ёққа буриб юбораман.
Оилада, қариндош-уруғлар, айниқса, бола-чақалар олдида Одил ака қалам ҳақи тўғрисида гапирмасдилар. Аммо нашриётларга қалам ҳақини олгани баъзан мени, баъзан болалардан биронтасини юбориб турардилар. Қалам хақи кўпроқ бўлса, омонат дафтарчасига ўтказардилар-да, дафтарчаларини «узоқроқ»қа яшириб қўярдилар. Ўша вақтлар ҳисобидаям, бугунги ҳисобдаям дафтарчаларида «катта» пулнинг ўзи бўлмаган. Ҳамма гап борига қаноатланиб яшашда бўлган.
Маълумки, қаламкашларнинг муқим иш жойидан оладиган ойлик маошлари кўп бўлмаган. Асарларнинг босма табоғига қараб олинадиган қалам ҳақи маошларига қўшилиб, ойлик даромадлари ҳисобланарди. Ундан турли бадаллар тўланарди. Даромад қанча юқори бўлса, тўланадиган бадал ҳам шунча юқори эди. Кўриб турибсизки, катта қалам ҳақидан бадал ҳам катта бўлган. Ундан ташқари, Одил ака турли меҳр-саховат йиғимларигаям пул ўтказиб юрардилар. Бу ҳақда ҳеч кимга гапирмасдилар.
Энди ўйласам, Одил ака, Иброҳим Ғафуров айтганидек, «қалам ҳақи ҳисобига бола-чақа боқиб, оила тебратган сўнгги могикан» эканлар.
(давоми бор)
«Муқаддас» қиссаси
Турли қийинчиликларга қарамай, ҳаётимиз ширингина ўта бошлади. Бир-биримизга бўлган меҳр-муҳаббатимиз кундан-кунга ортиб борди. Биз бир-биримизни кўз қарашларимиз билан англаб етардик. Болаларимиз улғаяр, отаси янги асар устида ишлар, мен эса ҳовлидаги ўчоқдан бери келмай, «пишир-тушир» қилардим. Уйимиздан меҳмон аримасди.
Одил ака эллигинчи йилларнинг охири – олтмишинчи йилларнинг бошларида «Севги қиссалари» номи билан нашр этилган қатор қисса ва ҳикояларни ёздилар. «Аямажуз», «Йўқолган юлдузим», «Бахт қуши», «Матлуба», «Тилла узук» шу туркумдаги қиссалар эди. «Муқаддас» ҳам ўша кезларда ёзилган.
Бу қисса Одил аканинг талабалик йилларида кўрган-кечирганлари, кузатган ҳаётий воқеаларнинг, таъбир жоиз бўлса, акс-садосидир.
«Муқаддас» қиссаси ҳақида нима дейишим мумкин? Агар сохта камтарликни йиғиштириб қўйиб айтар бўлсам, асар олтмишинчи йилларда ёшлар ўртасида анча-мунча баҳсларга сабаб бўлган. Хатлар ёмғирдай ёғилиб келгани ҳам эсимда. Бу мактублар ичида гоҳо юз, гоҳо икки юз талаба имзо чекканлари ҳам бўлган. Уларнинг аксариятида: «Энди нима бўлади? Шарифжон билан Муқаддас топишадими?», «Муқаддас Шарифжонни кечирармикан?» деган безовталик изҳори баён қилинган бўлса, айримлари шундай ўтинчдан иборат эди: «Одил ака, илтимос, Муқаддасга айтинг, Шарифжонни кечирсин! Ахир, у шўрликнинг гуноҳи йўқ-ку!» ва ҳоказо ва ҳоказо…
Бир гал ишдан қайтган Одил ака қўлимга салмоқлигина қоғоз пакетни тутқаздилар-да, мийиғларида кулиб: «Беговот металлургия заводидан юборишибди», дедилар. Нима экан бу, деб очсам, ичидан бир даста хат чиқди. Қиссада Муқаддас Беговот металлургия заводига ишга кетди, деган маъно келиб чиқадиган жумла бор эди. Буни ўқиган соддадил китобхонлар: «Муқаддас Шарифжонни кечирсин!» дея завод раҳбарияти номига ўтинч мактубларини йўллашган экан.
Бу гапларни ўқиб, мийиғда жилмайиб қўйиш ҳам мумкин, албатта.
Одил ака «Муқаддас»га келган хатларни алоҳида жойда тўплашимни истадилар. Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, бу асар ҳақида фикр-мулоҳаза билди-
риб битилган хатлар битта каттагина қопга жо
бўлди.
«Соддадил китобхонларнинг куюнчаклик билан ёзган бу хатлари мен учун танқидчиларнинг том-том мақтовларидан кўра азизроқ», деган эдилар Одил ака.
МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ