Исмат ХУШЕВ: ДАВЛАТ МАСЛАҲАТЧИСИ БЎЛГАН БИРИНЧИ ШОИР
ДАВЛАТ МАСЛАҲАТЧИСИ БЎЛГАН БИРИНЧИ ШОИР
(Алишер Навоий Ҳиротда вазир бўлгани каби, Усмон Азим Тошкентда Президентнинг Давлат маслаҳатчиси эди…)
1.
Биринчи рақамли Давлат масалаҳчиси Шаҳобиддин Зиёмов, Давлат маслаҳатчиси бўлган биринчи академик Бахтиёр Назаровлардан сўнг ниҳоят энди навбат Давлат масалаҳатчиси этиб тайинланган биринчи шоирга келди. Мен Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси аъзоси Усмон Азимовни назарда тутяпман.
Мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида кўпгина соҳаларда бўлгани каби Президент Девонида ҳам шошма шошарлик билан қабул қилинган қарорлар талайгина эди. Ана шулардан бири тўқсонинчи йиллар бошида Тошкентдаги «Студентлар шаҳарчасида» рўй берган тартибсизликлардан сўнг қабул қилинган эди. Бу қарорга кўра Президент Девони бундан кейин ёшлар ва ижтимоий тармоқлар фаолияти билан жиддий шуғулланиши, сиёсий партияларни тартибга олиши, миллатлараро муносабатларга алоҳида эътибор бериши керак эди ва ҳокозо…
Давлат раҳбари белгилаб берган бу тадбирларни амалга ошириш ниятида Президентнинг Давлат маслаҳатчиси Мавлон Умрзоқов бош бўлган кадрлар сиёсати билан бевосита масъул бўлган тизимда энди Ёшлар билан ишлаш ва миллатлараро муносабатлар сектори ташкил этилади. Истеъдодли шоир Усмон Азимов сектор мудири этиб тайинланади…
2.
Усмон Азимовнинг Ислом Каримов ҳокимиятга келганидан кейин Президент саройига ишга ўтишини мен олдиндан билардим. Лекин қандай лавозимга ва қачон ўтишини билмасдим, холос.
Агар эсингизда бўлса, «Президент эркатойининг саргузаштлари» номли иккинчи китобнинг 6 бобида Ислом Каримов билан Москвада – СССР халқ депутатларининг 1-съезди бўлаётган муборак кунлардаги учрашувларим ҳақида мароқ билан ҳикоя қилганман.
Ана ўша учрашувларнинг бирида у киши мендан Абдулла Орипов ва Усмон Азимов ҳақида фикр сўраб қолганларини ёзган эдим. Ўқувчиларга тушунарли бўлиши учун Ислом ака билан бўлиб ўтган ўша суҳбат матни қуйида эълон қилинади.
Демак, ҳали Қашқадарё обкомининг биринчи секретари бўлган Ислом Каримов билан Москвадаги суҳбатимизни биргалашиб ўқиймиз…
3.
…Ўша кунларда Ислом Абдуғаниевич билан ҳам тез-тез кўришиб турардик.
Бир куни у киши:
– Усмон Азимов тўғрисида кандай фикрдасиз? – деб сўраб қолди.
-Яхши йигит. Зўр шеърлари бор. Шеър ўқиётганда кўпинча Маяковскийга ўхшаб кетади. Ўзи ҳам Гуржистон Ёзувчилар уюшмасининг Маяковский номидаги мукофотига созовор бўлган ягона ўзбек шоири, – дедим.
– Бир гал Муҳаммад Солиҳ номидан Қаршига келиб норасмий гуруҳларни ёқлаб менга учрашган эди, – деди Ислом Абдуғаниевич.
– Жуда яхши йигит, куюнчак, – дедим.
Ислом Абдуғаниевич шоирнинг ҳаракатларини ёқлаяптими ёки уни яқиндан билишни истаяптими, англай олмадим.
Орадан йиллар ўтгач маълум бўлдики, Ислом ака шоирни ёктириб қолган экан. Ўзбекистон Президенти бўлганларидан сўнг Усмон Азимов маълум муддат Президент Девонида Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишлади…
(Иккинчи китобнинг «Ойнинг ўн беши қоронғу, ўн беши ёруғ экан» номли 6-бобидан кўчирма)
4
Усмон Азимов саройда сектор мудири бўлиб кўп ишламади.
Бу ўрин – унинг катта ва юксак лавозимга ўтишдан олдинги нафас ростлаб олувчи плацдарм ролини ўташи керак эди, холос.
Кечаги сектор мудири энди – Президентнинг ёшлар билан ишлаш бўйича Давлат маслаҳатчиси лавозимига ўтказилди.
Кечагина кўча чангитиб, норасмий ташкилотлар вакили бўлиб юрган шоиртабиат ва жўжахўроз йигитнинг қисқа вақт орасидаги бундай катта ва баланд парвози кўплар учун кутилмаган ҳол эди, албатта.
Алишер Навоий Ҳиротда – Ҳусайн Бойқаронинг вазири бўлгани каби, Усмон Азимов энди Тошкентда – Ислом Каримов салтанатида вазири алъамлардан бири этиб тайинланди.
Шоҳга яқинлик – ўткир дамлик қиличнинг тиғида юришдек хавфли эканини у ҳали билмасди…
5.
Усмон Азимов Сурхондарёнинг Бойсун районида туғилган бўлиб, тўпорилик ва ўжарлик, бор гапни одамнинг юзига айтиш каби шаккоклик ҳукм сурган чапани бир муҳитда тарбияланиб, вояга етган эди.
Уни яхши билган дўстлари ва ҳамкасблари баъзан «Партизан» деб ҳам аташарди. Унда бировнинг кўнглига қараш ва дипломатия деган гаплар мутлақо йўқ эди.
Президент cаройи – биринчи навбатда ўта ҳушёр ва айёр, душманига ҳам кулиб, бағрини очадиган, гапининг ярми айтилмай юрагида қолиши лозим бўлган сирли ва синоатли мулозимлар ишлайдиган Олий даргоҳ эди.
Президент қармоқнинг учини номигагина бу мулозимларга бериб, ўзи истаган пайтда тортиб олиши мумкинлигини у ҳали билмас эди…
6.
Шоир одам ҳамиша ўзини худо деб билган. Айниқса Усмон Азимовга ўхшаган истеъдодли ижодкор.
Мен юқорида унинг Маяковский номидаги Грузия Давлат мукофотини олганини бежиз эсламадим. У шеър ўқиганида Маяковскийга тақлид қилар, унга ўхшаб шеър ўқир, қолаверса, ўзи ҳам айнан Маяковскийга ўхшаб кетарди…
Президентнинг Давлат маслаҳатчиси бўлганидан кейин Усмон Азимов сарой аҳли аслида ғийбат ва интригалар билан яшашини хаёлига ҳам келтирмай, ўзини шоҳнинг вазиридай дадил ва эркин тута бошлади.
Бунинг устига у ниҳоятда мустақил ва ҳур фикрли эди. Бировга, ҳатто Президентга ҳам тобеликни ёқтирмасди.
Пошшоликдаги фаолиятини ҳам ана шундай баланд ва озод пардаларда олиб бормоқчи бўлди…
7.
Ислом Каримов эса табиатан мутеликка асир – ўзига мутлақ тобе бўлган одамларнигина ёқтирарди. Унга ақл ўргатувчи – «Маслаҳатчи» лавозимида ишласа ҳам, ўзига маслаҳат берувчи одамларни умуман ёқтирмасди.
Саройда унинг айтгани айтган, дегани деган бўлиши керак эди.
Президент табиатидаги бу истак ва хоҳишларни саройда фақат Жўрабеков ва Умрзоқовларгина ўз вақтида яхши ва мукаммал ўрганиб олган эдилар. Исмоил Жўрабеков – Бош вазирнинг биринчи ўринбосари, Мавлон Умрзоқов эса – Президентнинг кадрлар сиёсати бўйича Давлат маслаҳатчиси эди.
Давлат раҳбарининг олдига фақат шу икаловигина ҳар куни кириб туриш ҳуқуқига эга эдилар. Бошқа сарой аъёнлари бу шарафдан бебаҳра эди. Ҳукумат аъзолари тугул, ҳатто Бош вазир ҳам Президент топшириқларини кўпинча Жўрабеков орқали олишарди.
Президент Девонидаги бошқа Давлат маслаҳатчилари, ҳатто Президентнинг матбуот котиби ҳам асосан буйруқ ва топшириқларни шахсан Мавлон Умрзоқовдан олишарди. Ислом Каримов ўзининг бу икки ишончли ёрдамчисига ана шундай чексиз ва чегарасиз имкон ва ҳуқуқ бериб қўйган эди.
Усмон Азимов Президентнинг Давлат маслаҳатчиси бўлиб тайинланганидан сўнг бу эски стереотипларни бузмоқчи бўлди. У шахсан президент билан мулоқот қилишни, топшириқларни шахсан давлат раҳбарининг ўзидан олишни истарди.
Лекин сиёсатда истак бошқа, реал ҳаёт эса тамомила бошқача бўлиши мумкин экан…
8.
Майли, Усмон Азимовнинг ишдан олиниш тафсилотларига ўтишдан олдин, унинг Давлат маслаҳатчиси сифатида қилган хайрлари ишларига ҳам бир оз тўхталиб ўтсак.
Усмон Азимов Давлат маслаҳатчиси этиб тайинланганидан сўнг, энг аввало ўзи яхши билган ва ишонган одамларни ишга ола бошлади. Бу борада Президентнинг кадрлар бўйича Давлат маслаҳатчиси Мавлон Умрзоқов билан баъзан маслаҳатлашса, баъзан бемаслаҳат ҳам ҳаракат қиларди.
Албатта, Давлат маслаҳатчиси кимни ишга олишни ўзи ҳал қилиши керак. Лекин шоҳ саройда ёзилмаган қонун қоидалар ҳам борлигини, кадрлар сиёсати билан бевосита шуғулланувчи ҳамкасби билан ҳам бамаслаҳат иш тутиш лозимлигини у баъзан унутиб қўярди.
Ана шундай ҳатти ҳаракатлари оқибатида Маматқул Ҳазратқуловни ўзига -ўринбосар, Мирзо Кенжабоевни эса – ходим қилиб ишга олди. Маматқул ака – Самарқанднинг Ургутидан, Мирзо эса – Сурхондарёнинг Сириосиёсидан эди. Умуман Усмон Азимовда ҳалол ва виждонли ижодкорларга қайишиш, уларни имкон қадар қўллаб қуватлашдек яхши бир одат бор эди.
Хусусан, у Сурхондарёлик икки истиқболли ва талантли ёш шоир Мирзо Кенжабоев билан Сирожиддин Саидовларни ўзига яқин олиб, имкони даражасида доим қўллаб келди.
Модомики, сурхондарёлик ижодкорлар ҳақида сўз бораркан, бу ўринда улуғ бир ёзувчини эсламай ўтолмаймиз…
9.
Сурхондарёлик ижодкорлар ҳақида гапирганда шуни алоҳида таъкидлаш керакки, улар тоғ ва тошлар оралаб шарқираб оқаётган тоза ва тиниқ бир булоқ эдилар. Бу булоқнинг бошида – бетакрор ўзбек ёзувчиси, худо берган истеъдод соҳиби Шукур Холмирзаев турарди. У ҳақиқий талант эди. Замон ва мустақиллик бу улуғ инсоннинг қадрига етмади.
Жамол Камол, Нурали Қобул ва Азим Суюн каби раҳбар ва ишбилармон ёзувчилар бир юмалаб, «Дўрмон»да шоҳона қасрлар қурган бир пайтда Шукур Ҳолмирзаев бир умр «дача»ни битиролмай, «временка» – «капа»да яшаб ўтди…
Бу «капа» ҳеч уйга айланолмади…
Мен ҳар гал редакциянинг хизмат машинаси билан «Дўрмон»га борсам, у кишининг ҳам «дача»сига кириб ўтардим. Шукур ака ҳар гал менга завқ-шавқ билан «капа»ни кўрсатиб: «У ердан кириб, бу ердан чиқадиган бўламиз», – дердилар.
Лекин барибир сабил қолгур бу «капа»ни уйга айлантираолмадилар…
Агар Усмон Азимов Президентнинг Давлат маслаҳатчиси бўлганида Шукур акага салгина қарашганида эди, агар замон озгина қадрига етганида эди, яхши бўларди. Шукур Холмирзаевнинг стили – улуғ рус адиби Тургеневнинг стилига ўхшарди.
Қолаверса, ишқ ва муҳаббат қиссаларини Шукур акачалик энг юқори ва баланд пардаларда куйлаган ва «чертган» санъаткор бизда жуда кам. Унинг: «Ўн саккизга кирмаган ким бор?», «Тўлқинлар» номли қиссалари ўз даврида ёзувчига катта обрў олиб келган эди.
«Тўлқинлар» қиссаси – Шукур ака ҳали талабалик даврида ёзилган бўлиб, ўша йиллардаёқ ёшлар газетасида босилган эди. Студентлар ва бутун республика ёшлари орасида қўлма қўл бўлиб ўқилган бу қисса – ўзбек адабиётида катта ва оламшумул воқеа бўлган эди.
Усмон Азимов – ана шундай улуғ бир ёзувчининг ишонган ва суйган шогирди эди. Лекин амалдор бўлганида, Президентнинг Давлат маслаҳатчиси лавозимига тайинланганида устозини қўллаганини биров эслолмайди.
Қилса бўларди.
Агар Шукур Холмирзаевни биров Ислом акага дуч қилганида, у шубҳасиз катта баҳо оларди. Унинг ҳаёти тамомила ўзгариб кетиши мумкин эди. Худди Озод Шарофиддинов, Саид Аҳмад, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов ва Тўлипберган Қайипбергановларники сингари…
Чунки Ислом ака табиатан бунақа тоифа одамларни яхши кўрарди. Бунга, назаримда – ўз даврида ёзувчилар уюшмаси раҳбари бўлган Абдулла ака ҳам қайсидир маънода йўл бермаган бўлиши мумкин…
Тўғри, Шукур ака 1991 йилда «Ўзбекистон халқ ёзувчиси» бўлди. Бунга қадар Ҳамза номидаги республика Давлат мукофотини олган эди. Лекин барибир булар Шукур Холмирзаевдек улкан бир истеъдод соҳиби учун камдек назаримда…
10.
Шукур ака ҳақидаги маҳзун хотираларимни якунлашдан олдин, бир воқеа ёдимга тушди.
Бош муҳаррир бўлиб юрган пайтларим хизмат машинаси билан Китобга тез-тез бориб турардим. Ҳолбуки, пойтахтдаги давлат мулозимлари хизмат машинаси билан Тошкент вилоятидан ташқарига чиқмасликлари керак эди. Лекин Президентга яқин бўлганим учун мен бу чекловларга заррача ҳам амал қилмасдим.
Ана шундай шонли ва суронли кунларимнинг бирида «Волга» билан Китобга бориб, жума, шанба дам олиб, якшанбада Тошкентга қайтаётган эдим. Аввал район раҳбарлари билан Китобдан чиқаверишдаги «Минг чинор» ресторанида зиёфат бўлди. Кейин кетар чоғи машинамга шу атрофда пиширилган бир қўйнинг «тандир»и билан бир яшик ароқ солиб юборишди.
Ҳар гал Китобга борсам, район раҳбарлари мени «Минг чинор»да кутиб олиб, яна шу ердан Тошкентга кузатиб қўйишарди. Ва ҳар гал машинамни совға саломларга тўлдириб кузатишарди.
Бу гал ҳам шундай бўлди. Китоблик раҳбарлар билан хайр хушлашиб, йўлга тушдик.
Ҳисор тоғларининг Тахтиқорача тизмаларини ортда қолдириб, Ургутга эна бошлаганимизда «Дружба» номли пионерлар лагерига кирадиган темир дарвоза ёнидан ўтарканмиз, беихтиёр йўл четида тўхтаб турган усти очиқ бортавой машинага кўзим тушиб қолди.
Унинг устида ғоз бўлиб турган, шляпасини бостириб кийиб олган Шукур Холмирзаевни дарров танидим. У кишининг ёнидаги икки гўзал жувонни қаердадир кўргандек эдим. Кейин маълум бўлишича. Шукур ака «Ёш гвардия» театри артистлари билан қайсидир кинони суратга олиш учун Ургутда ижодий сафарда эканлар.
Ўшанда Шукур ака мени кўриб, ёш боладай қувониб кетдилар. Аскарлардай бир сакраб, бортовой машинадан ерга тушдилар. Бу воқеа 1991 йилларда бўлган эди.
Демак, ўшанда эллик – эллик бир ёшда бўлишларига қарамай, Шукур аканинг айни куч-ғайратга тўлган навқирон даври экан. Қучоқлашиб кўришдик. Дилбар жувонларни таништирдилар. Яна бошқа йигитлар ҳам бор экан.
– Бу олифта мулозим менинг китоблик укам Исмат пасон бўлади, – деб ўз навбатида мени улар билан таништирдилар.
Шукур ака мени Эркин Аъзам таъбири билан доим «Исмат пўрим» ёки «Исмат пасон» деб атардилар. Билмадим, нега бунақа деб ном қўйган эди улар. Доим янги костюм шим ва галстук тақиб юрганим учун бўлса керак деб мен ҳам бунга кўникиб кетган эдим.
Дарвоқе, Эркин Аъзам ҳақида бир оғиз сўз. Шукур аканинг «Ёзувчи Эркин Аъзамга мактуб»ини ўқиб, у кишининг улуғлигига, буюклигига яна бир бор тан берган эдим. Бу хатда Шукур ака Эркин Аъзамга – Сен бизга ўхшама деган. Биринчи рюмкадан ўзингни тўхтата ол деб илтижо қилган. Бизлар тўхтата олмадик ўзимизни, энди сенлар ҳушёр бўлларинг деб, васият қилган. Бир сўз билан айтганда бу дилномада Шукур ака ўз юрагини поёндоз қилиб, оёғингиз остига ёзиб ташлаган…
Хуллас, ўшанда Шукур ака билан «киночи» ҳамроҳларини Китоблик раҳбарлар бериб юборган тандир гўшти ва ароқ билан роса меҳмон қилган эдим. Хайрлашар пайти ҳам тўрт дона шишани «Керак бўлиб қолар» деб Шукур акага берганимда у кишининг қувончини кўрсангиз эди.
Кейин узоқ йиллар Шукур ака ёзувчи ва шоирларга менинг Ургут тоғларидаги «меҳмондорлигим» ни ҳар гал янги янги тафсилотлар қўшиб, ажиб бир ҳаяжон билан, ўзига хос усулда ҳикоя қилиб берганларини эшитиб юрдим.
2005 йилнинг хазонрезли кеч куз ойларида Шукур ака кутилмаганда биз мухлисларини доғда қолдириб, бу ёруғ дунёни ташлаб кетдилар…
«Дўрмон»даги ўша «капа» уйга айланмай қолиб кетди…
11.
Майли, юракни эзадиган маҳзун хотираларга берилиб, асосий мавзудан чалғимайлик.
Усмон Азимов – ана шундай ажойиб ва ғаройиб бир инсоннинг, улуғ бир ёзувчининг ҳамиша ишонган ва айрича бир меҳр билан ўзига яқин олиб юрган суюкли ва садоқатли шогирди эди.
Шогирд сифатидаги унинг яхши ва ёмон, меҳрли ва меҳрсиз жиҳатларига тўхталиб ўтдик. Энди унинг шоирлигига ва юқори давлат мансабларида ишлаган амалдорлигига келсак.
Ўтган асрнинг етмишинчи йилларида ўзбек адабиётига бир гуруҳ ёш истеъдодлар гуруллаб кириб келишган эди. Муҳаммад Солиҳ, Усмон Азим, Муҳаммад Раҳмон, Иброҳим Ҳаққул, Эркин Аъзам, Шавкат Раҳмон, Мурод Муҳаммад Дўст, Аҳмад Аъзам, Хуршид Даврон ва Хайриддин Султоновлар шулар жумласидандир. Улар адабиётимизга ўз ижодлари маҳсули бўлмиш – ўлмас асарлари билан бирга, қайсидир маънода самимиятни ҳам олиб келишган эди.
Горбачев ҳокимиятга келиб, мамлакатда, жумладан Ўзбекистонда ҳам қайта қуриш ва ошкоралик насимлари эса бошлагач, бу ижодкорларнинг аксарияти мухолифат сафларига ўтиб, ҳукуматга қарши бўлган норасмий гуруҳларда жам бўла бошладилар.
Ислом Каримов раҳбарликка келгач эса, «адабиётимизга самимият олиб кирган» бу гуруҳнинг асосий қисми унинг тарафига ўтиб, энди бу самимиятни халқдан тамомила узоқлашган ҳокимиятга ҳам олиб кирмоқчи бўлишди.
Муҳаммад Солиҳ – мухолифатга, Мурод Муҳаммад Дўст, Усмон Азимов, Муҳаммаджон Раҳмонов, Эркин Аъзамов, Хуршид Даврон, Аҳмад Аъзам ва Хайриддин Султоновлар ажиб бир иштиёқ билан ҳокимиятга сингиб кетишди. Лекин адабиёт бошқа, ҳаёт бошқа деганларидек, ўзига яраша талантли бўлган бу ижодкор гуруҳ – давлат ва ҳокимият тизимларига ўзлари бир пайтлар адабиётга олиб кирган ўша самимиятни барибир олиб киришолмади…
Бунинг ўрнига такаббурлик, манманлик ва олифтагарчиликни олиб киришди, холос…
12.
Биз бу ажиб ва нохуш ҳолни нималарда кўришимиз мумкин?
Бугун ўзбек идеологиясида ажабки, икки киши яшаб қолди.
Булар кейинги йигирма йилда бўён ўзбек матбуотини ўз назоратларида ушлаб туришибди. Бири – Президентнинг йигирма йиллик матбуотга бевосита масъул бўлган Давлат маслаҳатчиси Хайриддин Султонов – Усмон Азимовнинг адабиётдаги сафдоши, иккинчиси – худди шунча йилдан бўён «Ахборот қироли» бўлиб, Ўзбекистон Ахборот Агентлиги (ЎзА) ни бошқариб келаётган Маматқул Ҳазратқулов – Усмон Азимов Давлат маслаҳатчиси даврида унга амал бериб, ўзига биринчи ўринбосар қилиб тайинлаган мулозим.
Образли қилиб айтсак, бири – султон, бири – ҳазрат…
Уч киши ҳам яшаб қолиши мумкин эди: Бири – Султон, бири – Ҳазрат ва яна бир – Усмон бўлиб. Унда ўзбек матбуоти бугунгидай фалаж ҳолга тушиб, инқирозга юз тутмаган бўларди.
Усмон Азимов ҳеч қачон бунга йўл қўймасди. У буларга қараганда ҳар қалай талантлироқ ижодкор эди. Шунинг учунми, билмадим, у Давлат маслаҳатчиси лавозимида узоқ ишлаб қололмади.
Дунёнинг ишлари ростдан ҳам қизиқ. Баъзан ўйлаб кетаман, Ислом акага давлатни бошқаришда нега Усмонга ўхшаган адолатпарварлар эмас, балки Султонга ўхшаган сувга қараб солланадиган гулисарварлар керак деб.
Канадага келганимга ҳам ўн йилдан ошиб қолди.
Ислом Каримовча давлатни бошқаришнинг бу сиру- асрорини то ҳануз англаб етолганим йўқ…
13.
Усмон Азимовнинг иккита садоқатли шогирди бор эди: Бири – Мирзо Кенжабоев. Яна бири – Сирожиддин Саидов. Давлат маслаҳатчиси бўлганида Мирзони ишга олганини муқаддам айтиб ўтдик.
Мирзо Президент Аппаратида ишлаганида Горбачев бошлаб берган ошкоралик ва қайта қуришни Девонда ҳам ўзига хос усулда амалга оширмоқчи бўлди. Ўзи намоз ўқигани ва диндор бўлгани боис, энг аввал президент Девонида намоз ўқиладиган ва таҳорат оладиган махсус жойлар ва обдасталар масаласини кўтариб чиққани катта шов шувга сабаб бўлган эди.
Нима учундир ўшанда унинг бу таклифи Девондагиларнинг аччиқ ва масхараомиз кулгусига сабаб бўлди, холос.
Ҳолбуки, мен ўша пайтда ҳамкасб дўстим Карим Баҳриев ва Президент Девонида халқаро масалалар бўйича Давлат маслаҳатчиси бўлиб ишлаётган Содиқ Сафоев билан Туркияга расмий сафарга борганимизда, Турғут Озал ва Сулаймон Демераль ишлаётган сарой ва қароргоҳларда бунинг тамомила аксини кўрган эдик.
Яъни, биз бориб кўрган Президент ва Бош вазир қароргоҳларида обдаста ва сочиқлар қўйилган, иссиқ ва совуқ сув билан таҳорат оладиган махсус хоналар, ҳатто намоз ўқийдиган махсус мачитлар – Туркия Олий раҳбариятидаги намозхон мулозимлар хизматида эди.
Мирзо Кенжабоев агар ўшанда Туркиядаги шарт шароитни орзу қилиб, Президент Девонидан урилиб кетмаганида эди, бугун Ўзбекистоннинг энг кўзга кўринган ва Давлат мукофотларини олган сарой шоирларидан бири бўлиши мумкин эди.
Лекин ундай бўлмади…
14.
Президент девонига ишга олингунга қадар Мирзо Кенжабек Муҳаммад Солиҳ раҳнамолигидаги ўзбек мухолифатининг энг фаол зиёлиларидан бири эди.
У ҳатто ўша йиллардаги шеърларининг бирида шундай деб ёзган ҳам эди:
На ижод на довруғ истак нажотим,
Дилларни поклайин ноҳақ шубҳадан.
Буткул сабил қолсин менинг ижодим,
Фақат озод бўлсин шу халқ, шу Ватан!
Шоирнинг «Дилдошлик», «Тил эрки – эл эрки», «Халқ номидан ёлғон сўзламанг», «Юрагимда оёқ изи бор», «Фитна санъати» каби публицистик мақолаларида ҳам ана шу озодлик ғояси мана ман деб балқиб туради…
15.
Мирзо Кенжабоев Девондан урилганидан кейин сиёсатга қўл силтаб, қолган умрини ислом дини ва адабиёти тарғиботига бағишлашга қарор қилди.
Бу йўлда, даставвал у Имом ал Бухорий номидаги Тошкент Олий Ислом институтини тугаллади (1998-2001 йилларда). Сўнг ислом дунёсидаги кўзга кўринган дин пешволарининг энг улуғ ва муборак дастхат ва қўлёзмалари, таржима ва асарларини ўзбек халқига етказиш йўлидаги заҳматли ва машаққатли, лекин нурли ва шарафли ишни бошлаб юборди.
Бугун Мирзо Кенжабоев – ислом дунёсидаги энг нодир ва муқаддас китоблар таржимони ва тарғиботчисидир. Шу билан бирга у форс-тожик адабиётининг мумтоз вакиллари Ҳофиз Шерозий ва Шайх Саъдий Шерозий ғазалиётидаги энг гўзал ғазаллар таржимони сифатида ҳам зариф бир номга эга бўлди.
У жаҳон маърифий адабиётининг нодир намуналаридан ҳисобланмиш Фаридиддин Атторнинғ «Тазкират ул-авлиё» асарини аввал усмонли турк тилидан табдил этиб нашр қилгач (1997), сўнг форс тилидан ўгириб, эълон қила бошлади. Мумтоз шоир ва олим Усмони Ўшийнинг саҳиҳ ақоид мавзуидаги «Омолий» манзумасини эса араб тилидан таржима қилди (1999).
Шунингдек, шоир Нақшбандия тариқатининг шайхи, Муҳаммад Зоҳид Қўтқу ибн Иброҳим ал-Бурсавийнинг «Аҳли суннат вал-жамоат» асарини турк тилидан таржима қилиб, икки китоб ҳолида нашр этди (1998-1999). Унинг иккинчи китоби «Омолий» достони шарҳидан иборатдир.
Нақшбандия тариқатининг муршиди комили, профессор Маҳмуд Асъад Жўшоннинг «Ҳақиқий севги» (1998), Усмонийлар даври олимларидан Қутбиддин Изникийнинг «Муршиди мутааҳҳилин» («Ёш келин-куёвларга маслаҳатнома» 1999), китоблари ва бошқалар ҳам М.Кенжабек таржимасида нашр этилди.
Улуғ ватандошимиз Абу Исо Муҳаммад ат-Термизийнинг «Сунани Термизий» («Ал-жомиъ ас-саҳиҳ») асарининг М.Кенжабек таржимасида нашр этилиши Ўзбекистон маърифий-маънавий ҳаётида улкан воқеа бўлди. Бу маърифий изланишлар натижасида М.Кенжабекнинг «Термиз тазкираси» асари майдонга келди (2001).
16.
Адолат ҳаққи ҳурмати айтиш керакки, Мирзо Кенжабоев истеъдодли ва бетакрор шоир.
У ижод соҳасида ҳамюрт рақиби Сирожиддиндан ҳам бир неча парда юқорида туради. Лекин номард ва бевафо дунёни кўрингки, бугун у эмас, балки Сирожиддин – Ўзбекистон халқ шоири, Ёзувчилар уюшмаси раиси ўринбосари, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси Бош муҳаррири…
Чунки Мирзо ҳеч қачон устози Усмон Азимов каби бировга, масалан – шоҳга ялтоқланиб, шеър бағишлаб, унвондор ва амалдор бўлишни истамайди. Шунинг учун ҳам унинг ва устози Усмон Азимовнинг Президентга бағишланган достон ва мадҳияси йўқ. Сирожиддинда эса бор:
Қалдирғочларга бер айвонларингни,
Қушнинг ҳам бек билан бекаси бордир.
Сингилжон, экавер райҳонларингни,
Эгаси бор юртнинг — эртаси бордир…
Лекин Ислом Каримовга мадҳия бағишламаса ҳам, Мирзо ўзининг талабалик йилларидаги укаси ва дўстига атаб гўзал ва бетакрор шеърлар битган.
Унинг “Талабаликнинг ёрқин хотираси – Исмат Хушевга” номли шеъри менга бағишлаб шоир дўстларим ёзган ижод маҳсулининг энг жозибали ва ёрқин намуналаридан биридир:
…Талабалик ётоқлари – соғинч ватани,
Қолиб кетар Исматжоннинг кулгуларида,
Завққа тўла ул ижара уйларни қани
Ким топaди тушларида – уйқуларида.
Тўрт талаба. Ижарачи кампир жонсарак,
Зангор шуъла Абдулланинг шеъридан титрар.
Кампир дейди: “Ё худоё, бу қандай эркак,
Қандай унинг овозида бақувват қудрат!..”
Талабанинг жисми юрак, исми ҳам юрак,
Кўринг, юрак кўзгусида ҳаёт сурури.
Унда қитмир башаралар фош бўлар, бешак,
Ҳамда писмиқ кимсаларнинг сохта cукути.
Шеьр ўқиса оҳанг кезар юлдузлар аро,
Не-не қизлар юрагида титрайди армон.
Улар билмас бир бахтли қиз – шу қизлар аро,
Исматжоннинг юрагида умрлик ҳижрон.
Тала6анинг дарди йўқдек, ҳамроҳи кулгу,
Ҳамроҳидир қаҳқаҳалар, бор ҳайқириқлар.
Ётар чоғи тўшагига кирар экан у,
Кўзларида жимирлайди пинҳон оғриқлар…
17.
Мирзо жуда катта талант эгаси. Иймон эътиқодли йигит.
Сирожиддининг эса бирорта ҳам эсда қоладиган шеъри йўқ. Лекин мавзулари ёдда қоладиган таъсирчан нарсалар ёзади. Масалан у Ватандаги янтоқ ва тиканларни ҳам гул ва чечакдек таърифлаб, яхши нарсалар ёза олади. Негаки, бу янтоқлар тиканли бўлса-да, лекин биз каби хориж ва муҳожиротда эмас, балки яхшими, ёмонми шу Ватан ва шу юрт тупроғида…
Сирожиддин барибир яхши шоир. Мен бу гапни у менинг талабликдаги дўстим бўлгани ва менга атаб шеърлар ёзгани учун айтаётганим йўқ. Худо ҳаққи, у яхши ва истеъдодли шоир. Лекин Мирзо бирибир ундан зўр…
Бир пайтлар Сирожиддиннинг «Ит ҳақида баллада» номли шеъри «Тошкент оқшоми»да эълон қилиниб, Партия Марказий Комитети коридорларида катта шов шув бўлгани ёдимда.
Марказқўмда ўтказилган нуфузли йиғилишларнинг бирида Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг идеология котибаси Раъно Ҳабибовна Абдуллаева газета муҳаррири Шароф Убайдуллаевни ўрнидан турғизиб, дашном берган эди: «Бошқа мавзу қуриб кетганидек, газетангизда «Ит ҳақида баллада»ни берибсиз. Итга ҳам баллада ёзадими одам? Шу ҳам мавзу бўлдими?» – деб…
Сирожиддин қаламга олган мавзу эса қуйидагича эди: Совет армияси сафидаги солдат йигит севган қизини соғиниб, икки йиллик айрилиқдан сўнг қишлоғига қайтади. Севгилисини зор зор соғиниб, унинг дийдорига интизор бўлиб келади. Келса, севган қизи ўрнига унинг ити чопиб чиқади. У йигитни таниб, соғинч билан унга қараб талпинади, оёқларига сурканиб, эркаланади. Лекин қиздан хабар йўқ эди…
Шунда дўстим Сирожиддин мен севган қиз шу итчалик меҳр ва садоқат кўрсатолмади деб, афсус ва аламли шеърий ташбеҳлар билан шу гўзал ва бетакрор достонни ёзган эди…
Ишқ ва муҳаббат туйғусидан тамомила бебаҳра бўлган Марказқўмнинг «темир қалбли» котибаси қутқусидан бу маҳзун муҳаббат достонини ўз газетасида эълон қилган Шароф Убайдуллаев ўша куни қандай қутулиб қолгани менга ноаён.
Лекин Сирожиддин тилга олган ўша мавзу ва ўша садоқатли ит образи мана неча ўн йилдирки, ҳануз кўз ўнгимда турибди…
18.
Майли, бу дунёда нима бўлса ҳам – ҳаммаси Яратган Эгамнинг хоҳиш иродаси билан бўлса керак.
Усмон Азимов, Мирзо Кенжабоев, Исмат Хушевлар бугун сиёсатдан урилиб, узлатга чекинган эканлар, қатор йиллардан бўён шоҳ назарида қолиб келаётган Хайриддин Султонов, Маматқул Ҳазратқулов ва Сирожиддин Саидовларнинг ижодкорлиги дилларга қайсидир маънода юпанч ва тасалли бериб туради. Улар ҳар қалай бугунги қаҳрамонимиз Усмон Азимовга бевосита боғлиқ одамлар, уларни давлат ва ҳукумат тизимларига Усмон ака тортган, буни унутмаслик керак…
Усмон ака Президент Девонидан урилганидан кейин аксар собиқ мулозимлар каби четга чиқиб қолмади, матбуот эшиклари унга ёпилмади.
Аксинча, Президент Девонидан олган катта ва аччиқ ҳаётий тажрибасидан кейин Усмон ака айрича бир иштиёқ билан ижод оламига шўнғиб кетди.
Бир биридан гўзал ва бетакрор асарлар яратди…
19.
Дарвоқе, Усмон Азимовнинг Давлат маслаҳатчилигидан олиниши ҳақида.
Ислом Каримовнинг бир одати бор: У ўзи Девонга ишга олган таниқли шоир ва ё ёзувчига катта катта кабинет, ҳурлиқо котиба ва хизмат машиналарини бериб қўйиб, уларнинг юриш туришини зимдан кузатиб юради.
Давлат ва ҳукуматнинг бу чексиз ва жаннатий имтиёзларидан сармаст ва сархуш бўлиб юрган мулозим мабодо қачонлардир мухолифат сафларида бўлган бўлса, уни худо урди деяверинг.
Уни айнан «Мансаб ваколатларини суистеъмол қилганлик»да, босар тусарини билмай қолганликда ва ҳокозо ҳокозо гуноҳларда айблаб, шарманда қилиб ишдан олишади.
Усмон Азимов билан худди шундай бўлмаса-да, шунга ўхшашроқ воқеа содир бўлди.
Ислом Каримов қўл остидаги мулозимларга барча имтиёзларни бериб қўйгани билан, лекин уларни ўз қабулига мутлақо яқинлаштирмайди. Улар Давлат маслаҳатчиси бўлса ҳам, ойлаб Президентнинг олдига киролмай хуноб бўлиб юришлари мумкин.
Барча топшириқ ва буйруқлар уларга асосан Мавлон Умрзоқов орқали бериларди. Баъзи баъзида Президент ёрдамчиси Георгий Алексеевич Крайнов орқали ҳам уларга у ёки бу вазифа берилиши мумкин эди.
Усмон Азимовга бу табиийки, ёқмаган. У топшириқларни бевосита Президентнинг ўзидан олишни истарди. Унинг ёнидагиларни эса бир тийинга ҳам олмасди. Лекин сиёсатда, хусусан, Президент саройида бундай қараш мутлақо нотўғри ва хатарли эканини у билмаган.
Қолаверса, подшолик саройини, президентлик бошқарувини – асосан унинг атрофидагилар ташкил қилишини у ҳали етти ухлаб тушига ҳам кўрмаган бўлиши мумкин.
Биз юқорида шоир одам ўзини худо даражасида кўради деб бежиз айтмадик. Агар у истеъдодли бўлса, ва буни ўзи яхши билса, уни энди худо урди деяверинг.
Усмон Азимов аввал шеъриятда, кейин сиёсатда ҳам ўзидан ва президентдан бошқа ҳеч кимни тан олишни истамаган. Айнан ман шу – ўзига бўлган ишонч ва шаккоклик алал-оқибат унинг бошига етди. У ўзидан пастдагиларга бир гапни, юқоридагиларга эса бошқа гапларни айтиб, ўзини эмин эркин тутиб юраверган.
Ҳеч кимнинг олдида тили қисиқ бўлмаган, Президент назарида турган одам одатда шундай дадил ва бошқаларга нисбатан беписанд бўлади…
20.
Абдулла Ориповнинг Ибн Синога бағишланган «Ҳаким ва Ажал» достонида тўрт сатрда жо бўлган яхши бир ҳикмат бор:
Бир нарсада танти эрур доим табиат,
Берай деса, қарамайгай усти бошингга.
Неча неча саройлардан ҳатлаб ўтган бахт,
Ногаҳоний ҳумой бўлиб қўнар бошингга…
Президентнинг Давлат маслаҳатчиси бўлиб, бошига тахт қуши қўнган бир пайтда унга яна омад кулиб боқди. Президент уни янги ташкил этилган «Ватан тараққиёти» партияси раҳнамолигига тавсия қилди. Кўп ўтмай партиянинг нашри бўлмиш ўз газетасини чиқара бошлади. Энди у ўз сўзини айта оладиган минбарга ҳам эга бўлди.
Бу албатта истеъдодли шоир бўлган Давлат маслаҳатчиси Усмон Азимов учун подшонинг яна бир катта ишончи эди.
Шу сабаб бўлдими, ё ростдан ҳам худо менга берди деб ўйладими, ҳар ҳолда Усмон Азимовнинг юриш туриши ўзгариб, феълу атворида ажиб бир ҳолатлар кўзга ташлана бошлади. Энди у ҳатто Мавлон Умрзоқовга ҳам: «Сенам советник, менам советник» дейдиган бўлиб қолди.
Бу ҳам етмаганидек, энди пастдагиларга бошқа, тепадагиларга бошқа гапларни айтиш ва шунга яраша муносабат қилиш билан кифояланмай, янги тузилган партия номидан, ҳокимиятга қараб бемалол тош ота бошлади.
Ўзи Президентнинг Давлат маслаҳатчиси бўла туриб, давлат ичида давлат қурадиган ишга ўтди. Янги тузилган партия атрофида ножўя ва қалтис қадамлар қўйила бошланди. Усмон Азимов Госсоветник лавозимидан фойдаланиб, баъзи таниқли давлат ва жамоат арбобларини, Олий Кенгаш ноибларини янги тузилган партия баҳонасида ўз атрофига торта бошлади.
Ҳолбуки, ижодкор одам амалга чиқса, шоирлик юки билан давлат мулозими ёки амалнинг юки орасида катта фарқ борлигини ҳамиша ёдда тутиши лозим эди.
Усмон Азимов айнан мана шу фарқни унутиб қўйди…
Алал оқибат бир куни кутилмаганда партия раислиги ва госсоветник лавозимидан олиниб, Мавлон Умрзоқовнинг қўлига ишга ўтказилди. Кўп ўтмай у ердан ҳам озод этилиб, озод ва эркин ижодкорлар сафига бориб қўшилди…
21.
Усмон Азимовнинг Давлат маслаҳатчиси бўлгани ҳақидаги ушбу қисмда яна бир фикрни айтиб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлса керак.
Биз юқорида Ислом Каримовнинг Девонга ишга олинган ижод аҳли, хусусан, шоир ва ёзувчиларга нисбатан даставвал яхши ва ишончли муносабатда бўлганини айтдик. Лекин кейинчалик уларга бўлган бу ишонч ва эътибор бир қадар сусайди. У ҳатто Давлат маслаҳатчиси бўлган Усмон Азимовни ҳам ўзи қабул қилмай, Умрзоқов ва бошқалар орқали топшириқлар бериб турган.Бу бор гап.
Лекин Президентнинг бундай қарорга келишида ҳам ажиб бир ҳикмат бор.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида Девонга ишга ўтган шоир Омон Матжонни Ислом ака ўзига яқин олиб: «Омонбой, Сиз истаган пайтда менинг ҳузуримга кириб келаверинг. Сиз учун эшигим доим очиқ!» – деб шакаргуфторлик қилган.
Ўзини туб маънода ҳукмдор деб билган шоҳнинг кайфияти яхши бўлган бир пайтда кўзи тушиб қолган сарой мулозимига айтилган гап эди бу. Шакаргуфторлик қилиб, шоир кўнгли учун айтилган бўлса-да, лекин барибир яхши гап эди бу аслида.
Лекин шоҳнинг бу гапини саройдаги шоири аълам қандай қабул қилганида эди ҳамма гап. Омон Матжон Ислом аканинг бу сўзини тўғри ва самимий қабул қилиб, бир куни кутилмаганда «ҳе йўқ, бе йўқ», эшик қоқмай, тўппа тўғри Президент ҳузурига кириб боради.
Соқчилар ва қўриқчилар, котиба ва комиссарлар, Девонбеги ва ёрдамчилар қуршаб олган давлат раҳбари олтинчи қаватдаги ўз ҳузурига бетаклиф ва бетакаллуфларча бемалол кириб келган шоирни кўриб, уни бир тепган ва у пастга тушиб кетган.
Эл-улус ташвиши боис ғазабнок ҳолда бўлган шоҳдан ҳам тарсаки, ҳам тепки еб бешинчи қаватга тушган шоир, кейинчалик Девондан ҳам бутунлай тушириб юборилди.
Лекин Усмон Азимов саройдан, ҳар қалай, Омон Матжон каби тепки еб узоқлаштирилмади. Аксинча «Ўзбекистон халқ шоири» бўлди. Давлат мукофотлари олди.
Сўнг яна халқига, ижодига қайтди…
«Бу дунёни шеърга кўмиб яшаш керак, Қалбга санчиб шеъриятнинг пичоғини!» – деб қолган умрини бевафо ва ифлос сиёсатга эмас, ишсиз ва амалсиз қолса ҳам, доимо вафо қилувчи тоза ва мусаффо адабиётга, ўлмас ва сўлмас шеъриятга бағишлашга қарор қилди…
Исмат Хушев,
«Дунё ўзбеклари» Бош муҳаррири,
20 май, 2015 йил,
Торонто шаҳри, Канада.
(Давоми бор)
Шарҳ қолдириш
Фақат 500 белгигача рухсат этилади. Мақола ёки хабарларни МАҚОЛА ВА ФОТОСУРАТЛАР ЖЎНАТИШ ёки Биз билан алоқа шакли орқали жўнатинг.
Surkhondaryolik yozuvchilar korrupsiaga botganmi deyman. Ustozi surkhondaryolik, shogirdi ham surkhondaryolik. Toshkenliklarni mahalliychilikda ayblaymiz, lekin o’zimiz ayirmachilikni boshlab beramiz.
Усмон Азимов чиндан ҳам тўпори ва ўжар, бор гапни одамнинг юзига айтадиган ҳалол ёзувчи бўлган. Бундай одам президент саройида кўп вақт ишлаши мумкин эмас эди. У.Азимов ёшларни ўша вақтда жамиятда тутган мавқий туфайли давлат маслаҳатчиси лавозимига ўтирган эди. Лекин нима бўлганда ҳам Исмат Хушев бу воқеаларни ўз талқинидан ўтказиб, бизга ўша йилларнинг асл ҳолатини чизиб беряпти. Унинг истедодига қоил қолиш керак.