Таниқли ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад билан Кун.ўз нашрининг ажойиб суҳбати
Бугун ўзбек жамияти ахлоқий, ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва маънавий йўналишдаги юзлаб, балки минглаб муаммолар ичида қолгандек.
Қолаверса, миллий менталитет, маънавият, миллат руҳияти ва маданияти каби жиҳатларнинг демократик қадриятларни ўзлаштириш учун тўла тайёр эмаслиги ҳам ўтиш даври ислоҳотларига салбий таъсир этмоқда.
Хўш, жамиятимизнинг бу муаммолари ечилиши учун у қандай тизимлаштирилиши, касалликларни даволаш дастлаб қайси соҳалардан бошланиши керак?
Kun.uz таниқли журналист, ёзувчи, филология фанлари доктори Хуршид Дўстмуҳаммад билан айни шу мавзуда суҳбат уюштирди.
— Хуршид ака, шахсан сиз ўзбек жамиятининг бугунги долзарб муаммоларини нималарда кўрасиз?
— Ҳар қандай жамиятда кечаётган жараён, воқеа-ҳодисаларни кузатиш, идрок қилиш ва уни ҳазм қилиш инсондан катта ақлий меҳнат талаб қилади.
Хўш, 34 млн аҳолиси бор Ўзбекистон аталмиш юрт бугун қаёққа кетяпти? Биз бу саволни ўртага ташлар эканмиз, кечаги кунимизни ҳам ёдга оламиз. Ўртадаги бугун ҳақида гапириш учун кеча ва эртанги кун ҳақида ҳам албатта гапириш керак.
Мен Қуръони Каримда келган бир оятни кўп такрорлайман: «Қаён кетмоқдасизлар?!» – дейди Аллоҳ. Худдики мен шу саволни кўп ўйлаганим учун ҳам бугун сиз менга шу саволни бераётгандексиз.
Муқаддас ояти каримадаги шу саволни мен ҳар бир таниш ва нотаниш кишига бергим келади. Ўйлаб кўринглар, қаёққа кетяпмиз? Худо умр берди, инсонмиз, яшаяпмиз, оила қурдик, бола-чақа, касб орттирдик. Хўш, буёғи нима бўлади?
Ҳар бир инсонга берилган шу савол жамиятга ҳам берилади. Давлатга, ҳукуматга ва президентга ҳам албатта берилади.
Ҳозир кўз ўнгимиздан ўтаётган манзаралар 2016 йилдан бошланди. Аниқроқ айтганда, Ўзбекистонда президент ўзгариши натижасида бошланди.
Сиз муаммолар ичида қолиб кетгандекмиз, деяпсиз. Йўқ, биз аввал ҳам муаммолар ичида яшаётгандик. Сиз айтгандек, юзлаб, минглаб муаммолар энди қалқиб чиқди. Аниқроғи, давлат раҳбари шу муаммоларнинг эл-юрт назарига қалқиб чиқишига йўл қўйиб берди.
2016 йилда ҳам давлат сифатида мустақилликка эришганимизга салкам 30 йил бўлаётганди. Ҳозир ўтган даврни тўла тафтиш қилиш ниятим йўқ, лекин у даврда муаммоларни халқ ва жаҳон жамоатчилиги назаридан беркитишга ҳаракат қилардик. Гўё бизда муаммо йўқ, ҳамма ёқ гуллаб яшнаяпти, деган тушунча билан яшардик. Ахборот йўқ эди. Онг қачон шаклланади, қачон жадал ишлайди, қачонки ахборот бўлса. Холис ахборот кўпайганда инсон фикрлайди.
Ўйлашимча, Мирзиёев президентлигидаги сезиларли ишлардан бири ахборотни ўз ҳолига қўйгани бўлди. Ҳозир давлат раҳбаридан тортиб, энг оддий одамгача жамиятдаги янгиликлардан бохабар.
Сиз шу жараённи айтяпсиз муаммолар ичида қолгандекмиз, деб.
Ҳозир ўзгариш тақозо қилинмаётган соҳа қолмади. Ислоҳотлар тезлашиб кетди. Хўш, нега шундай бўлди? Мен ҳам бир қаламкаш, жамиятни кузатиб юрган киши сифатида буларни ўйлайман.
Фикримча, бу жадалликнинг сабаби 27 йил давомида бой берган имкониятларимизни ишга солиш қарорига келганимизда.
Тасаввур қилайлик, агар ҳозирги ишлар 1991–1996 йилларда бўлганда эди, ҳозир бутунлай бошқача жамиятда яшаётган бўлардик.
Бизнинг вақтни бой беришга ҳаққимиз йўқ эди. Мирзиёев шу тушунчадан келиб чиқди. Ахир, ўзбек халқи ҳам рўшноликка чиқиши керак. Эмин-эркин, замонавий ва тўкин ҳаёт кўриши керак. Ислоҳотларга баравар киришилгани шундан.
Бу жараёнда бир лекин бор. Одамлар буни кўтара оладими? Улар бу ўзгаришлар шиддатини кўтара оляптими? Биздаги жараёнлардан қатъи назар, XXI аср — шиддат асри.
Шуниси аниқ, одамларда бошқа илож йўқ. Ҳозир ўзгариш қилмасак, одамларга дунё истаган ҳаётни тақдим қилмасак, энди кечикамиз. Жуда-жуда орқада қолиб кетамиз.
Оддий одам, аҳоли нима қилиши керак? Тўғри, унда муаммо кўп, жонини асрайди, оила, рўзғорини ўйлайди, булар алоҳида муаммолар, лекин у жамиятдаги аралашув жараёнларини англаб етишга мажбур.
Шахс жамиятда нима кечаётганини англаб олиб, нима қилса, муаммолар камаяди, нима қилса, унинг ечимига эришилади, деган саволни ўзига бериши керак. Битта ғишт бўлса ҳам қўйиши керак.
Ўзгаришлар вақт, давр жиҳатидан қонуний. Бошқа иложимиз йўқ. Қайтараман, ҳар ким, ҳар бир шахс буни ўзи англаб етиши керак. Шундагина яшаш енгилроқ бўлади, шундагина воқеа-ҳодисаларга соғлом назар билан қарашга одатланамиз.
— Яқинда Ёзувчилар уюшмасида ўтган йиғилишлардан бирида адабиётшунос Раҳмон Қўчқор катта муаммони ўртага ташлади.
«Ҳозир ижтимоий тармоқлар ахлатбозор, ғийбат, уятсизлик майдонига айланган. У ерда оломон психологияси ҳукм суряпти.
Мен бир нарсадан чўчияпман, дўстлар: бизда миллий нигилизм пайдо бўляпти. Воқеликлардан хулоса қилинса, бизнинг ёшлар ўзининг халқидан, миллатидан безиб бораётгандек туюляпти. Миллий нигилизм пайдо бўляпти. Бу жуда ёмон ҳолат, дўстлар», — деди Раҳмон Қўчқор.
Хуршид ака, агар атрофга қараб хулоса қилсак, адабиётшуноснинг фикрларида жон бордек. Бизда ҳақиқатда миллий нигилизм шаклланиб боряпти. Бу борада фикрларингиз қандай?
Нигилизм (лотинча ниҳил — «ҳеч нима») оламнинг, айниқса, инсониятнинг объектив қиймати йўқ, деб уқтирувчи фалсафий оқимдир.
Мавжуд ижтимоий ҳаёт шакли ва ахлоқий нормаларни, маданий мерос ҳамда идеалларни инкор этиш. Ижтимоий-тарихий тараққиёт инқирозга учраган даврларда, айниқса, кенг ёйилади.
— Раҳмон Қўчқор мен ҳурмат қиладиган адабиётшунос, закий олимлардан бири. Унинг миллий нигилизм шаклланяпти, деган фикрларига қўшиламан. Лекин жараённи бироз кенгроқ талқин қилиш тарафдориман.
Миллий нигилизмни худбинлик дейдиган бўлсак, бу янгилик эмас. Дунё аллақачон худбинлик йўлига ўтиб бўлган.
Охирги вақтларда ўзбек жамиятида рўй бераётган сезиларли тенденциялардан бири бу замонавий дунёга қўшилишдир. Бугун Ер шарида ўзбекнинг оёғи етмаган жой йўқ. Австралия, Япониядан тортиб, Жанубий ва Шимолий Америка мамлакатларигача. Бу нима дегани? Ўзбек ўша мамлакатларга ўз фикри билан боряпти ва фикр олиб келяпти. Қадриятлар, тушунчалар, дунёқарашлар олиб келяпти. Дунёқарашлар аралашиб кетяпти. Маданиятлар қоришуви рўй беряпти.
Умуминсоний ва миллий маданиятлар қоришуви жуда жиддий муаммо. Бу жараёнда одам ўзлигини сақлаб қолиши осон иш эмас. У ёшми, кексами, аёлми, эркакми, фарқи йўқ, инсон сифатида ўзлигини, миллийлигини сақлаб қолиши осон эмас бу жараёнда.
Нигилизм кучайиб бораверади. Ҳозир инсонларда ҳамма нарса меники, мен олишим керак, деган кайфият кучли. Раҳмон Қўчқор ўз сўзида шунга урғу беряпти.
Бу хавфлими? Ҳа, хавфли, лекин бу ҳодисани яхшилик томон йўйишимиз керак. Одамларимизда ҳам нигилизм шакллансин. Мен бир пайтлар «Онгли худбинлик йўлида» сарлавҳали мақола ёзгандим. Биз айтаётган ҳолатда ҳам онгли нигилизм бўлиши керак.
Халқимиз айниятида бағрикенглик, толерантлик, ўзидан кўра, ўзганинг манфаатини кўпроқ ўйлаш одатлари бор. Бу жуда гўзал фазилат, лекин одам ўзининг қадрини, хоҳиш-иродаларини ҳам ҳимоя қилиши керак-да. Адабиётшунос айтаётган нигилизмни фойдали ўзанга буришимиз керак. Шунингдек, бундан хавотирга тушишимиз ҳам керак эмас.
Бунинг учун ёшларга тинимсиз тушунтириш керак.
— Мени ажаблантирадиган яна бир нарса, нега бизнинг жамиятда шунчалик кўп савол мавжуд? Балки тушкунликдадирмиз, эзилгандирмиз.
— Бу саволга мен кейинги пайтларда ўзим ўйлаб, мулоҳаза қилиб юрган бир фикр билан жавоб бераман. Сўнгги вақтларда газеталарни варақласам, маъно, мазмунини қўя турайлик, саволли сарлавҳаларни кўп кўряпман.
Мана масалан, «Ҳуррият» газетасини олайлик. Унинг сўнгги сонларидан бирида «Энди уча оламизми?», «Хархашами ёки ношукрлик?» каби сарлавҳали мақолалар эълон қилинди.
«Миллий тикланиш» газетасини кўринг, «Кимнинг қўли баланд келади?», «Биз қаёққа қараб кетяпмиз?» сарлавҳали мақолалар.
«Маҳалла» газетасида ҳам шундай, 90 фоиз мақолаларнинг сарлавҳаси савол аломатли: «Оналарнинг меҳнат стажидан кесиш қачонгача давом этади?», «Ўзбекистонда букмекерликка расман рухсат берилганми?», «Йўлларда болаларнинг ўлими учун ким жавобгар?»
Кўряпсизми? Мен бир мутахассис сифатида бундан хулоса чиқараман. Ҳозир одамларнинг, газеталарнинг, журналист ва блогерларнинг ва ниҳоят жамиятнинг саволи кўп, жавоб эса кам. Жавоб берадиган одам, жавоб берадиган идора йўқ.
Бори эса жавобни етарли беролмаяпти, бермаяпти. Хўш, нега саволларимизга жавоб йўқ?
Бу жўн гаплар эмас. Айниқса, жойларда берилаётган саволларга жавоб берилмаяпти, эътиборсиз ташлаб қўйиляпти. Ёзсанг ёзавер деган кайфият бор.
Ҳайрон қоламан, Соғлиқни сақлаш, Халқ таълими вазирлигига саволлар бор, лекин нега вазир жавоб бермайди? Олий таълимга савол йўқми, бор. Иш қидирувчиларга йўқми, бор. Саволлар ғиж-ғиж, жавоблар суст.
Мутасаддилар бу ҳолатни жиддий ўйлаб кўрмаса, жамиятда бошқача кайфият келиб чиқишига сабабчи бўлиб қолишади.
Суҳбатни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.
Илёс Сафаров суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси — Муҳиддин Нидо.
