Исмат Хушев: Шоҳ билан Шоир ўртасидаги «Қора ботир»лар…

---

   ШОҲ БИЛАН ШОИР ЎРТАСИДАГИ «ҚОРАБОТИР»ЛАР ёки АБДУЛЛА ОРИПОВНИНГ ЭНГ СЎНГГИ АРМОНИ

 

 

Ислом Каримов ва Абдулла Орипов қандай танишган эдилар?   

Шоҳ ва шоир ўртасини бузган «Қора ботир»лар…  

Адабиёт майдонидаги «Қора ботир»ларнинг нияти нима эди?

Одил Ёқубов ва Пиримқул Қодировнинг кушандалари ошкор бўлди 

Абдулла Ориповнинг энг сўнгги армони…

 

 

 

Сўзбоши ўрнида:

Болалик чоғларимда ҳадис ва оятлар, ғазал ва ривоятлар билан бирга эртак ва афсоналар, қашқадарёча айтганда – маталлар эшитишга ҳам жуда ишқивоз эдим.

Масалан, Тохир ва Зуҳра бир биринии севиб катта бўлади. Тохир – камбағалнинг юпун ва рангпар боласи, Зуҳро – катта бойнинг эрка ва тантиқ қизи. Шунинг учун ҳам Бой ота ўз суюкли қизини камбағалнинг бечора ўғли – Тохирга бермай, ўз садоқатли вазирининг бойвачча ўғли – Қоработирга беради. Ўз орзусига етаолмаган пок муҳаббат ва садоқат, адолат ва диёнат тарафдорларининг ғаними ва рақиби бўлган Қоработирлар давлат ва салтанатда ҳамиша бўлган.

Беминнат ва буюк ҳамкорликлар ўртасига қора туйғу билан бошини тиқиб, ёмон ниятда қилинган дилпораликни “қоработирлик” деб аташ эҳтимол ана шу тарихий ривоят ва урф одатларимиздан бизга қолган оғир мерос бўлса, не ажаб.

Туркий шеърият байроғини буюк Алишер Навоийдан кейин энг баланд чўққига кўтара олган Абдулла Ориповни ҳам «қоработир»лар бизнинг кўз ўнгимизда еб адо қилди ва, минг афсуски, биз – буюк шоирнинг замондошлари, бир чеккада томоша қилиб турдик… Демоқчиманки, ёвуз чангалли, қора ниятли қоработирлар фақат тарихда эмас, бугун ҳам орамизда – парда ортида ғимирлаб юришибди …

Бас, шунча чидаганимиз етар, уларнинг юзидан ниқобини олиш пайти келди, акс ҳолда, бу дунёдан армон билан ўтиб кетган шоирнинг руҳи бизни кечирмайди…

 

* * *

 Абдулла ака умрининг сўнгги ойларини она — Ватандан минглаб чақирим нарида – Америкада, мусофирлик тутқунида ўтказишига тўғри келди ва худонинг омонатини ҳам шу ерда эгасига топширди. Буюк шоирнинг энг сўнгги аламли нидолари, афсуски, ўзининг ичида кетди…

Абдулла Орипов асосан давлат ва ҳукумат раҳбарлари, дунё миқёсидаги таниқли сиёсатчилар, довруғли олимлар, ижодкор ва арбобларнигина қадами ета оладиган етти иқлимга таниқли бўлган Хьюстон шифохонасида ҳаётининг сўнгги йилларида орттирган оғир юрак хасталигидан даволанади.

Айни пайтда, тақдир тақозоси билан бу шаҳарда Абдулла Ориповнинг Мавлуда исмли қизи ҳам турмуш ўртоғи ва фарзандлари билан яшарди.

Шунинг учун ҳам Абдулла ака умрининг сўнгги йилларини ана шу — ўзи бир пайтлар мадҳ этган — «Америка — сеҳрли диёр»да ўтказади.

У киши оғир хасталикка чалинганини билса ҳам, ҳали яшашидан, ҳаёти давом этишидан умидвор эди.

– Яна уч-тўрт йил умримиз бор, шекилли, – деб гапирганини эшитиб, юракларим музлаб қолганди.

Абдулла ака бу гапни чексиз бир армон билан, тенгсиз бир ҳасрат билан гапирган, мен эса у кишининг бу умидсиз ва мискин гапларини ҳайрат билан, даҳшат билан эшитиб, ич-ичимдан юм-юм йиғлаган эдим. Абдулла аканинг дарди бу қадар давосизлигини мен билмасдим, албатта, бироқ унинг ҳасрати — аламли, армонлари — чексиз ва ниҳоясиз йўқлигини билардим, унинг ҳасратини тинглаб, баъзан даҳшатга тушардим…

Ҳа, бугун энди очиқ ойдин айтишим керак — буюк шоирнинг умрига зомин бўлган “қоработир”ларни номма-ном билардим ва Абдулла акага бирор  кор-ҳол бўлса, мен уларни ғажиб ташлагудай бўлардим. Вақт ўтиб билдимки, уларни “ғажиб” ташлаш иложсиз экан, “қоработир”лар ҳамма замонларга мослушувчан бўларкан! Шу боис уларнинг илдизига болта уриш,уларнинг пайини қирқиш осон кечмаслиги аён! Қолаверса, уларни “ғажиб ташлаш” озлик қилар экан, жамият учун энг кераклиси –уларнинг юзидаги қора пардани – жирканч ниқобини йиртиш кераклигини, ниҳоят, англаб етдим!

Жамият ҳам бунга тайёр бўлиши керак, оқ ва қорани ажрата билиши ва «қоработирлар»дан нафратланиш, жирканишга ўрганиши керак,чамамда бугун шундай муҳит етилди! Ўзбекистонда бугун оқ ва қорани ўз номи билан аташ одат тусига кира бошлади.

Бугун Абдулла Ориповнинг 80 йиллик юбилейи арафасида Ўзбекистонда эсаётган эпкин — шабадаларда мен буни ҳис қилдим. Буюк шоир ҳаётининг сўнгги ўн йили қай даражада азоб-уқубатлар остида ўтканлиги ва нафақат унинг балки оила аъзолари ҳам қувғин ва маломат остида қолганлиги ҳақидаги ҳақиқатлар юзага чиқа бошлади. Бироқ «қоработирлар»нинг номи тилга олинмаяпти, албатта…

Абдулла ака Хьюстонда ўтган ҳаёти давомида неча бор кўришган ва суҳбат қурган бўлсак, доимо яна у-ч тўрт йил яшашни орзу қилар, ”айтадиганларим –ёзадиганларим бор” деб армон чекарди. Энди ўйласам, бунча муддат яшашга кўзи етмас экан-да…Мен эса, уч –тўрт йил ҳам ҳадемай ўтиб кетади-ку. Наҳот инсон ўз ўлими яқинлашганини билиб ҳам, тинч ва хотиржам қололмаса, яна уч-тўрт йиллик умид билан яшай олиш учун, ўзида куч-қудрат топа олса деган беадад ўй менга сира тинчлик бермасди. Ким билади, ”қоработир”ларни ўз қалами билан фош этмоқни истармиди?…

Лекин Абдулла акага яна уч -тўрт йил яшаш, насиб этмади… Ана шундай дилтанг ва рутубатли кунларнинг бирида Абдулла ака телефонда мендан бирорта кўнгилочар жойга боришимизни илтимос қилди ва мен шоирнинг юрагида бир кучли вулқон туғён ураётганини сездим. Мен Мавлуданинг уйи атрофидаги шинамгина  меҳмонхонада жойлашган бўлиб, прокатдан ижарага яп-янги автомашина ҳам олган эдим. Тезда етиб бордим. Ҳанифа янга – акангизни эҳтиёт қилинг, кейинги кунларда негадир жуда асабийлашиб, инжиқлашиб қолганлар деб мени огоҳлантирди.

Янганинг бу гапларида жон бор эди. Энг яқин кишиси оғир хасталикка чалинган оналар ва рафиқалар буни яхши билишади. Боз устига, Абдулла акадек беаёв таъқиб ва тазйиққа олинган таниқли ва довруғли  ижодкор билан умргўзаронлик қилиш, унинг ҳасрат ва кулфатларига шерик бўлиш, ўша жабр ва зулм домида бирга қоврилиш ҳам аслида  осон эмас, қолаверса, бу ҳам бир қаҳрамонлик эди. Буни мен яхши билардим. Шунинг учун ҳам янганинг сўзларини тўғри тушуниб, хаста устозни секин аста етаклаб, машинага оҳиста ўтқаздим.

Суратда: “Дунё ўзбеклари” Бош муҳаррири Исмат Хушев улуғ ўзбек шоири Абдулла Орипов (машина ичида) билан Хьюстон сайрига жўнаш арафасида…

 

Абдулла ака билан шаҳар айлана бошладик. Қаерга боришимизни ўзимиз ҳам билмас эдик. Рулни эркин қўйиб, денгиз бўйлаб, машина бизни қаерга бошласа, ўша ёққа қараб кета бошладик.

Америка жуда гўзал диёр. Денгиз бўйлари ва ям яшил кенгликлар қалбингизга ажиб бир завқ шавқ бахш этиб, руҳингизни сокин ва мунаввар туйғуларга ошно этади. Бундай пайтда фақат ва фақат яшагингиз келади, ҳеч қачон ўлишни истамай қоласиз…

Бир соатлар чамаси шаҳар кезганимиздан кейин Абдулла ака менга машинани бирорта ресторан олдида тўхтатишимни илтимос қилди. Янгангга айтмайсан, ука. Эллик грамм коньяк ичгим келди. Шу ерга кириб, бирор нарса тамадди қиламиз.

-Сизга ичиш мумкин эмас-ку,— дедим хижолатомуз.

— Ҳеч қиси йўқ, ука. Бу дунёда мангу яшаш ҳам имконсиз. Юрагим сиқилиб кетган шу кунларда...бироз бўшатиб олишим керак… Сенга айтар гапим бор,ука…

 Ноилож машинани тўхтатиб, ресторанга кирдик.

Соҳибжамол официант қиз югуриб олдимизга келди. Биз икки киши эканимизни айтиб, гул очилиб турган дераза олдидаги жойни танладик. Бир пасда стол усти ноз неъматга тўлиб кетди. Абдулла ака ҳеч нарса емаслигини, фақат бир бўлак гўшт билан эзғиланган картошка пьюреси бўлса, бас, — деб илтимос қилди. — “Айт, озроқ коньяк олиб келсин” — деди чуқур хўрсиниб.

 -Биласан, менга умуман ичиш мумкин эмас, ука. Лекин бу врачларнинг айтганини қилаверсак, ҳеч нарса емай-ичмай ўлиб кетамиз. Бугун бироз юракни бўшатишим керак. Келганинг яхши бўлди…

-Сен учун ичаман, ука. – деди Абдулла ака биллур қадахни қўлга оларкан. – Раҳмат, ука, Канададан мени излаб келдинг, мана бир ҳафтадирки, ёнимдасан. Москвада инфаркт бўлганимда ҳам ёнимда эдинг. Барака топ, умринг узун бўлсин, укажон. Ҳали шундай кунлар келадики, сизларни Ватандан жудо қилганлар – ўзлари кўчама-кўча дарбадар, ватангадо бўлиб, сизлар Ватанга юруғ юз билан қайтасизлар…

Иккинчи қадаҳдан сўнг Абдулла ака сармаст эмас, аксинча жиддий қиёфага кириб, менга ўйчан тикилиб қолди. Рости Абдулла акани буқадар ғамгин ва айни пайтда бу қадар туғён ҳолатида кўрганимни эслолмайман. Устознинг кўзларидан учқун сочилиб, юрагимга қадалгандай бўлди, у кишининг юз-кўзида ёнаётган қаҳр-ғазабни сезиб, бир зум тикилиб қолдим. Абдулла аканинг юрагида вулқон кўз очган эди назаримда. Устоз гўё ўзига-ўзи гапираётгандаё вазмин сўз бошлади. У неча йиллар юрагини эзиб ётган дардининг чок-чокидан сўка бошлади, афтидан бу сирни биринчи бор тўкиб солаётган кўринарди. Назаримда бу ҳасрат эмас, васият эди, буюк устознинг бу олис юртда бир кори-ҳол юз берса, ичимда кетмасин, деган армони, менга қолдирган омонати эди…

Бу “омонат” бир мавзуда, асосан Ислом Каримов билан қандай танишиб ва уларнинг бу муносабати алал оқибат қандай “фожеа” билан тугагани ҳақида эди. Устоз гўё Ислом Каримов билан ораларига тушган совуқликни бирма-бир таҳлил қиларди.

—Илгари Ислом ака бундай эмасди. Жуда раҳмдил ва меҳрибон, инсоф-диёнатли эди. Биринчи раҳбар бўлганидан кейин янаям яқин тута бошлади, ҳар сўзида самимийлик уфуриб турарди. Менга бир пайтлар кўз ёш тўкиб, елкамга бош қўйиб, “Сиз улуғ инсон экансиз!” деб йиғлаган эди. Бугун энди ўша кунларини унутиб, ҳе йўқ-бе йўқ, мени ҳар қадамда таъқиб ва тазйиққа ола бошлади, – деди оғир хурсиниб, Абдулла ака. — Гўё бошқа Ислом Каримовга айланиб қолди…

—Сенга бир воқеани айтиб берай, фақат буни ҳеч қаерга чиқармайсан. Йўқса, мен-ку, ёшимни яшаб бўлдим, сенга қийин бўлади! -Устоз олис ўтмишдаги маҳзун бир воқеани менга ҳикоя қилиб бердилар…

-Етмишинчи йилларнинг ўрталарида Москвага боргандик, — сўз бошлади Абдулла ака ўйчан ва маюс қиёфада. — Тўрақўл Юлдошев деган Ўзбекистоннинг Москвадаги «постпред»и бўларди. Ўзбекистонга оид қандайдир анжуман эди. Тадбирдан сўнг катта зиёфат бўлди. Барча обком котиблари, республика вазирлари шу ерда эди. Мен ўтирган даврага Тўрақул Юлдошев икки кишини бошлаб келиб, менга таништирди. Бири — Тошкент шаҳар ижроия қўмитаси раиси, иккинчиси — Ўзбекистоннинг янги тайинганган молия вазири экан.  Ўша молия вазири дегани – қадди қомади келишган-у, лекин юзлари чўтир ва лаблари тиртиқ, орриқ ва кўримсиз бир йигитча эди. Ислом Каримов дегани шу экан.

—“Биринчи муҳаббатим”ни Сиз ёзганмисиз? – деб сўраб қолди у дабдурустдан.

Ҳа, мен ёзганман, — дедим бир оз хижолат чекиб. Янги танишим бу сўзни худди нега шу шеърни ёздинг дегандик заҳархандалик ва қандайдир ички бир норозилик билан айтганга ўхшади. Йўқ, хато қилган эканман. Ҳа, мен ёзганман, деганимдан кейин узун бўйли бу мулозим йигит кутилмаганда мени қучоқлаб, елкамга бош қўйиб, ҳунграб йиғлаб юборди. Мен ҳамманинг кўз ўнгида турганимиздан бироз шошиб қолдим. Даврада ҳамманинг кайфи ошган, ичкилик авжида эди. Лекин эндигини молия вазири этиб тайинганган бу ёшгина йигитчанинг елкамга бош қўйиб ҳунграб йиғлаши мени анча мутаассир қилиб қўйган эди. У елкамга бош қўйиб, армон билан, ҳасрат билан, тўлиб тошиб йиғларди. Бир лаҳза нима қиларимни билмай қолдим. Уни менга олиб келиб таништирган Тўрақул Юлдошев ҳам, Тошкент ижроқўми раиси деган Мирсаидов ҳам, бошқалар ҳам нима қиларини билмай хижолатда ер чизиб турардилар. Ислом Каримов эса менга ҳеч нарса демай бир майдон елкамга бош қўйиб, бир фурсат ўзи йиғлаб, ўзи тинди. Мен ҳам индамай унинг кўнгли тўлиб кетган бўлса, майли, йиғлаб юрагини бўшатиб олсин деб, имкон бердим. Кўп ўтмай, Ислом ака йиғидан тўхтаб, қизарган кўзларини яшириб, узр сўраганча: “Сиз улуғ инсон экансиз!” деб мени яна бир “ташланиб”, икки юзимдан чўлпиллатиб ўпиб, сўнг даврани тарк этди…

Ислом Каримов ўшанда менга ҳеч нарса демади. Фақат елкамга бош қўйиб, узоқ йиғлади. Армон билан, ҳасрат билан, ўксиб ўксиб, тўлиб тошиб йиғлади. Лекин ҳеч нарса демади. Бошқаларга ўхшаб, ўзининг биринчи муҳаббати ва рад этилган севгиси ҳақида ҳам узундан-узун дил розларини айтмади. Фақат мени қаттиқ қучоқлаб, елкамга бош қўйиб, юрагини бўшатиб, ўксиб —ўксиб йиғлади, холос…сочларига оқ оралаган Ислом Каримовни йиғлатган, одамлар олдида бўзлатган санам кимлигини билмадим-у, лекин бир нарса аниқ эди, бу – биринчи муҳаббат акс садоси эди.

Орадан йиллар ўтди. Кунлардан бир куни – ўша Москвада елкамга бош қўйиб йиғлаган мулозим йигитнинг Госпланга раис бўлганини, Бош вазир ўринбосарлигига тайинланганини эшитдим. Кўп ўтмай эса, Қашқадарё обкомига биринчи бўлиб кетди. Сўнг Тошкентга – Ўзбекистоннинг биринчи раҳбари бўлиб кўтарилиб келди.1991 йилда эса, Ислом Каримов Президент бўлиб сайланди…

Президент Ислом Каримовнинг менга муносабати аввалгидек, елкамга бош қўйиб йиғлаган пайтидагидек, ҳамиша илиқ ва меҳрли, айтиш мумкинки, жуда самимий эди. Яширмайман, ундан жуда кўп яхшиликлар кўрдим — тушимга кирмаган амал ва мукофотлар олдим, Давлат мадҳиясини ёзиш менга насиб этди, Қаҳрамон бўлдим. Лекин кейинги пайтларда Ислом ака билан кутилмаганда орамиздан қора мушук ўтиб, муносабатларимиз тобора совуқлаша бошлади ва бу совуқ шамол қаёқдан эсаётганини билолмай бошим қотарди.

Бугун ўйлаб қарасам, буларнинг барчасига ўртадаги “Қора ботир”лар сабабчи экан. Мен уларга ҳеч қачон ёмонлик қилмаганман, улар ҳам мен билан кўришганда ҳар сафар  таъзим бажо этиб, эҳтиром билан кўришган. Лекин ҳар кўришганда уларнинг синчков нигоҳларида, қитмир кўзларида ҳиссиз ва туйғусиз совуқ бир нарса ялтираб кетишини сезардим, юрагим орқага тортиб кетарди…

 Абдулла аканинг бу дил сўзлари Ўзбекистон ижтимоий сиёсий ҳаётининг маълум бир даврида тарихий аҳамият касб этишини ҳисобга олиб, бундан беш йил муқаддам Абдулла Орипов билан АҚШнинг Хьюстон шаҳрида бўлиб ўтган ўша суҳбат матнини айнан келтиришга қарор қилдим.

Назаримда, бугун Абдулла ака орзу қилган ўша кунлар келганга ўхшайди…

 

АБДУЛЛА ОРИПОВ БИЛАН ИСМАТ ХУШЕВ ЎРТАСИДА КЕЧГАН СУҲБАТ СТЕНОГРАММАСИ /АҚШ.-2016 й./

—————————————————————————————————————————————————————

Абдулла Орипов: Ростини айтсам, мен аввал Хавфсизлик идорасидан, хусусан унинг раҳбари Рустам Иноятовдан қаттиқ ранжиб юрдим. Бугун ўйлаб қарасам, бу ерда вазият мен ўйлагандан ҳам бошқача экан.  Улар фақат тепадан тушган буйруқни бажаришган, холос. Бу ердаги энг асосий ўйинчилар — Президент ёнидаги “Қора ботир”лар, ҳиссиз ва талантсиз ижодкорлар, Союз  (Ёзувчилар уюшмаси назарда тутиляпти. – И.Х.) раҳбарлари бўлган.  Шуни икки қулоғинг билан яхшилаб эшитиб ол, ука. Бу гуруҳ — сенинг гапинг билан айтганда — бир тийинга қиммат, шуҳратпараст  «ижодкор» Муҳаммад Али билан бирлашиб, бошимга жуда кўп кулфатлар солишди, ҳаётимни заҳарлашди,тириклайин қонимни ичишди, умримни зардобга, орзу — умидларимни саробга айлантиришди.

Исмат Хушев: Уларга Сизни йўқотиш нима учун керак бўлиб қолди деб ўйлайсиз, Абдулла ака?

Абдулла Орипов: Улар яъни – Ўзбек адабиётининг “янги даҳолари” билан Президент орасида мен — тўсиқ эдим-да, ука. Ҳа-ҳа, исталмаган тўсиқ! Уларнинг бирорта таклиф ва ё истагини амалга оширишдан олдин Президент албатта мендан масалаҳат сўрарди, нима дейсиз деб. Уларга ана шу нарса ёқмаган. Улар мени йўлдан олиб ташлаб, сўнг ўз манфур мақсадларига етишишни орзу қилган эдилар ва бу ниятларига етдилар ҳам! Кимга мукофот-у, кимга унвон бериш инон-ихтиёри мутлақ уларнинг қўлига ўтди! Уларга адабиёт эмас, ана шу салтанат керак эди! Хуллас, улар адабиёт майдонида узоқ даври-даврон суришни режасини туздилар… Бугун яхшилаб ўйлаб қарасам, Ислом ака билан орамизга соя ташлаган ҳам ўша – «қоработирлар»нинг ўзи экан. Мени йўлдан олиб ташлаш учун бу шаккок ва олифта гуруҳнинг менга нисбатан қилмаган маккорлиги ва уюштирмаган мунофиқлиги қолмади!

Исмат Хушев: Ислом акага яқин бўлиб юрганда наҳот шуни билмаган бўлсангиз, ака. Мен нима демоқчи эканимни тушунган бўлсангиз керак?…

Абдулла Орипов: Нима демоқчи эканинг билан ҳозир менинг мутлақо ишим йўқ. Сен гапни бўлмай, савол бермай, мени тингла. Сен ҳам уларга ўхшаб, шаккоклик қилма. Бу гапларни сенга айтиш пешонамга ёзилган экан… Афсусдаман, мен ўз даврида Одил Ёқубовни ҳимоя қилолмадим. Мен айтган гуруҳ эса уни Ислом акага ёмонлаб, ғазаб отига миндирди, буёғи кейин ўзингга маълум, ким ёмон – Одил Ёқубов ёмон бўлди! Ушанда ман Одил ака учун бошимни кундаги қўёлмадим. Бу масалада мени қандай атасанг – атайвер, қўрқоқлик қилдим, ё ожизлик ва ё хоинлик қилдим. Буни нима деб атасанг, санда — ихтиёр… Соф виждонни ўртага қўйиб, инсоф –диёнат билан айтганда, ука, ўзбек адабиётидаги биринчи қаҳрамонлик аслида Одил Ёқубовнинг ҳаққи, ўшанга берилиши керак эди! Бунинг устига, Одил ака уруш қатнашчиси, ҳалол ва диёнатли одам эди…

Исмат Хушев: “Қоработир”ларнинг ёмонлиги фақат Одил акага ва Сизга нисбатан бўлганми?

Абдулла Орипов: Улар бундай мунофиқликни Одил Ёқубовдан кейин Пиримқул Қодировга ҳам қилишди. Улар орасидаги обрў талашадиган энг асосий мавзу – Заҳириддин Муҳаммад Бобир эди, унинг ҳаёти ва ижоди эди. Пиримқул аканинг пешонаси шўрлигини қаранг, тепадаги тўдабоши ҳам “Бобуршунос” эди… Мен ўшанда Пиримқул акани ҳам ҳимоя қилолмадим. Афсусдаман. Ўткир Хошимов, Муҳаммад Юсуфлар энди алоҳида мавзу…

Исмат Хушев: Демак, адабиётдаги бу ноҳақликлар учун Ислом акани айблашимиз нотўғри эканда…

Абдулла Орипов: Мен Каримовдан хафа эмасман. Адабиётнинг кушандаси Президент Каримов билан менинг ўртамда турган “Қоработир”лар бўлди. Бугунги адабиёт фожеасида СНБ ва унинг раҳбари Иноятовдан кўра айнан ўша касофатларнинг хизмати кўпроқ.  

Исмат Хушев: Сирожиддин Саййид ва Иқбол Мирзолар ҳақидаги фикрингизни ҳам билишни истардим…

Абдулла Орипов: Сирожиддин иймон эътиқодли, виждонли йигит. Яхши шоир. Лекин “Қоработир”лар олдида барибир ожиз. Мен Союзга раис бўлганимда Сирожиддин менга ўринбосар эди. Ҳар гал Президент девонига бориб, ўзгариб келарди. Лекин менга қарши мунофиқлик қилмади, қилолмади. Виждони бор унинг. Оилада яхши тарбия топган… Иқбол Мирзо унга қараганда ўйинчироқ. Ёзувчилар уюшмасидан ойлик олади, лекин ишга келмайди. Бир куни бухгалтерга айтиб, ойлигини тўхтатиб қўйдим: Келса, олдимга кирсин, ойлигини мендан олади деб. Ойлик вақти келганида Иқбол Мирзо шумшайиб олдимга кирди. “Нега ишга келмай, ойлик олиб юрибсиз, шоир”,— дедим. “Мен — ҳукумат одамиман, иш кўп, вақт кам!” — деди юзимга тик қараб, тап тортмай.

– Менчи, мен киммман унда. Сен ҳукуматнинг одами бўлсанг?! — Жуда ғазабим қайнаб, тутоқиб кетдим. Тепада — Президентнинг маслаҳатчиси — тўдабоши кимлигини ўзинг яхши биласан… Тепадагиларга ишонмаса, тўдабошидан “добро” олмаса, Иқболбой менга икки дунёда ҳам бундай шаккоклик қилолмасди. Ана шу масалада Сирожиддин анча виждонли ва иймон-эътиқодли йигит экан. Хайбаракаллачи – тўдабошининг қутқусига учиб, бировнинг дилини оғритиб, калака қилишни билмайди, бундан ор қилади…Сирожиддин яхши, истеъдодли йигит. Лекин жуда кўп масалаларда сендек қатьият ва шиддат йўқ унда. Важоҳат йўқ. Ожизлик ва тобелик, хокисорлик бор, холос…Сирожиддин учун балки бу ҳам бир хислатдир, яна қайдам…Сирожиддин оғзи қонга тўлган бўриларнинг ичига тушиб қолган қўзичоққа ўхшайди… Хуллас, бу “Қоработир”лар биринчи бўлиб Одил Ёқубовнинг бошини еди. Чунки Одил ака – ўзбек адабиётидаги Қаҳрамонлик унвонига энг биринчи ва энг муносиб номзод эди. Уни адабий ва сиёсий ҳаётдан четлатганидан кейин Пиримқул Қодиров, Эркин Воҳидов ва мени ҳам секин— аста шоҳдан узоқлаштиришди… 

 

  Суратда: Журналист Исмат Хушев устози Абдулла Орипов билан. Хьюстон, /АҚШ/,октябр, 2016 йил.

 

Сўнгсўз ўрнида: 

Ислом Каримов ва Абдулла Орипов – истаймизми, йўқми Ўзбекистон ижтимоий сиёсий ва адабий ҳаётидаги икки буюк денгиз. Икки буюк шахс ва арбоб. Бири— сиёсатда, иккинчиси— адабиёт оламидада ўз чўққисини яратган икки буюк инсон. Улар бу ёлғон дунёни бизларга ташлаб, бирин— кетин чин дунёга рихлат қилишди.

Лекин уларнинг тарихдаги ўрни беқиёс ва унутилмасдир.

Бу суҳбатни мен бугун икки буюк арбобни эслаб, улар ўртасидаги таранг ва мураккаб муносабат ҳақидаги ушбу матнларга ўта маъсулият ва эҳтиёткорлик билан ёндошиш зарурлигини яхши ҳис қиламан.Ушбу эсдаликлар манбаси — асл ижодкори бўлган устоз Абдулла Ориповнинг суҳбат бошидаёқ огоҳлантириб айтган ўгитларини ҳам унутишга ҳаққим йўқ. Чунки, Уларнинг орасини бузган Қора Ботирлар ҳали-ҳануз орамизда нафақат яшаб юришибди, балки юксак мавқеларда туришибди. 

Бу суҳбат – ғоятда нозик ва айни пайтда оғир айбнома бўлгани учун ҳам уни эълон қилишдан узоқ муддат ўзимни тийиб, жиловлаб келдим. Ушбу суҳбат замиридаги ҳақиқатнинг сирли жойи ҳам йўқ аслида, уни нафақат адабиёт оламидаги, балки бошқа соҳа вакиллари ҳам яхши билишади, айниқса Абдулла ака ижодининг мухлислари бундан-да кўпроқ ва аянчлироқ фактларни келтиришлари мумкин. Андиша ва юзхотирчилигимиз эса айнан “қоработир”ларга қўл келади…

Бизнинг бундай лоқайдлигимиздан буюк шоирнинг руҳи азоб чекмасмикан? Бугун Ўзбекистонда эсаётган янги замон эпкинлари шарофати билан, худога шукур, Абдулла Орипов ҳаётда ва адабиётда ўз ўрнини эгаллади! Лекин адабиёт хиёбонида буюк Одил Ёқубов ва Пиримқул Қодировларни қидириб, адабиёт ихлосмандларининг жони ҳалак ва бу жумбоқдан боши қотган? Бугун Ўзбекистонда Абдулла Ориповнинг 80 йиллиги муносабати билан ўтаётган барча тадбирларга аслида Президент Шавкат Мирзиёев бош-қош эканлигини барча-барчамиз англаб турибмиз-у, лекин асл фожеани айтишга негадир журъат топмаяпмиз?

Буюк шоирнинг қотиллари кимлигини бугун айтмасак, қачон айтамиз? Келажак олдида қандай жавоб берамиз? У дунёда-чи? Виждонимиз олдида-чи? Кеча баттол ҳукмдордан қўрқиб тилимизни тишладик, бугун қоработирларнинг юкск мавқеда эканлигидан ҳамон чўчиб яшасак, келажак авлод бизни кечирармикан?

Мақсад — кимнингдир юзига қора бўёқ суртишда эмас, ”қора ботир”ларни тахтдан ағдариш ҳам эмас, гап – адолатнинг узил-кесил тантанасида! Ярим-ёрти адолат – адолат бўлолмайди вам шу боисдан энди ортиқча чидолмаслигимни ҳис қиларканман, чуқур ўйга толаман: дунёнинг ишлари ростдан ҳам қизиқ, буюк ва тарихий шахслар ўртасини майда-чуйда елвизак шамоллар – ўткинчи ғаламислар ҳам осонгина бузиб ташлай оларкан-а! Салтанатда турган Қора Ботирлар эса тем более!..

Буюк Абдулла Орипов билан боғлиқ кечаги мудҳиш тарихимиз бунинг ёрқин мисолидир! Тарихни таҳлил қилиш эса — келажакни асраш демакдир! Абдулла акада пайғамбарона хислат ва фазилатлар борлигига шубҳа йўқ, балки бу буюк зот “бир қултум май” ушбу суҳбатнинг ташаббускори бўлиб, она Ватандан ўн минглаб чақирим нарида қўним топган кунларида юртнинг ёрқин келажагини ўйлаб менга шу суҳбатни омонат қолдирган кўринади…

Қора ботир”ларнинг юзини қора қилиш учун эмас, уларнинг қиличидан бутун умри бўйи азият чекиб ўтаётган шоир оиласининг, биринчи навбатда Ҳанифа янгамизнинг битмас-туганмас дардига зора бир қатра малҳам бўлса ва қолаверса, шояд буюк устозимиз Абдулла Ориповнинг руҳлари шод бўлса деган умид билан қўлимга қалам олдим.  

Улар секин аста Пиримқул Қодиров, Эркин Воҳидовларни, ўлжа топилмаганда эса Жамол Камол, Рауф Парфи, Дадахон Хасанларни аяб ўтиришмади, еб тугатишди…

Жони қаттиқ экан Дадахон аканинг, шундай ажойиб ва миллатпарвар инсон, мана неча йиллардан бўён тирик ўлик бўлиб юрибди. Биров ундан, то ҳануз “Бормисиз, бу дунёда?” деб сўрамайди.

Кейин Хуршид Давронни, ниҳоят Иброҳим Ҳаққулни чўқишди. Бечора Жамол Камол ҳам ўшаларнинг дастидан бугун тирик ўликлардан бўлиб юрибди….

 

Исмат Хушев,

«Дунё ўзбеклари» Бош муҳаррири,

21 март, 2021 йил, Торонто шаҳри, Канада…

 

————————————————————— * * * —————————————————————————

 

 

Суратда: “Дунё ўзбеклари” Бош муҳаррири Исмат Хушев улуғ ўзбек шоири Абдулла Орипов (машина ичида) билан Хьюстон сайрига жўнаш арафасида…

«Дунё ўзбеклари» учун махсус  

 

 

 

 

 

МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ