Абдувоҳид Ёқубов фикри: ҚЎРҚУВ ВА ХАВОТИРЛАР НАҚАДАР АСОСЛИ? – (БАҲС)
ҚЎРҚУВ ВА ХАВОТИРЛАРИМИЗ НАҚАДАР АСОСЛИ?
«Ҳуқуқий билимларимизни оширамиз» рукни остида.
Кейинги вақтларда айрим блогерларни, мустақил журналистларни ёки бошқа ижтимоий-сиёсий фаол шахсларни ДХХ, прокуратура ёки ички ишлар идорасига олиб кетишибди ёки чақиришибди, деган «совуқ» хабарларга ижтимоий тармоқларда кўп дуч келяпмиз ва «олиб кетилганларнинг» тақдирини хавотир билан кузатяпмиз.
Бу жараёнларда қонунларга риоя қилмаслик ҳолатларига ҳам дуч келмоқдамиз. Аслида бунақа вақтларда жиддий хавотирга, баъзилар эса қўрқувга тушишларига қайсидир даражада асос булиши мумкин. Айниқса, 2016 йилга қадар МХХ ва бошқа идоралар томонидан содир қилинган аччиқ ва фожеали ҳолатлар қўрқувимизни асослидек кўрсатади.
Лекин шу соҳани ичида ишлаб юрганим, бу идораларнинг кўпларига ишим тушгани, шунингдек, ДХХ ва бошқа идораларнинг иш фаолиятида маълум даражада ижобий ўзгаришлар ҳам содир булаётганига шахсан гувоҳ бўлаётганим сабабли бу қўрқувларимизни ва хавотирларимизни кўп қисмидан воз кечиш вақти етиб келди, деб ўйлайман.
Албатта хавотирларга сабаб бўладиган айрим ноқонуний ҳолатлар ҳамон сақланиб қолмоқда: Чироқчи тумани ва Андижон шаҳар ички ишлар идорасида содир бўлган одам ўлими билан боғлиқ ҳолатлар, Қорақалпоғистондаги журналистнинг уйига ярим кечаси 6 та машинада келиб, прокуратурага олиб кетилиши, 2018 йил сентябр ойида ҳижоб масаласида пост кўйган айрим блогерларнинг 15 суткага қамалиши ва бошқа кўп ҳолатлар бунинг исботидир (бу ноқонуний ҳолатларнинг мавжудлиги билан қўрқувларимиз даражаси ўртасидаги номутаносиблик ортиқча катта эканига қуйироқда тўхталаман).
Қўрқувларимизнинг сабабларидан яна бири – бу ҳеч бўлмаса ўзимиз учун керак бўладиган базавий ҳуқуқларимизни билмаслигимиз ва билишга хам ҳаракат қилмаслигимиз, психологик томондан эса керагидан кўра ортиқча қўрқишимиз, ички цензурамиз ва хавотирларимизнинг нисбатан кўплигидир. Иккинчиси эса, «ҳуқуқларимни билганим билан унга тергов идоралари риоя қилмаса нима фойдаси бор», деган ярми хақикат, ярми эса нотўғри бўлган тушунчаларимиздир.
Замон анча ўзгарганини, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар (бундан кейин матнда органлар деб юритилади) да қонунларга риоя қилиш нисбатан яхшиланганини тан олишимиз керак. Лекин органлар қонунларга тўла риоя қилмаётган бўлса, бунда ўзимизнинг ҳам айбимиз бор: ҳуқуқларимизни ўрганишга эринишимиз (ҳатто мен ушбу мақоламни узун бўлиб кетишидан қўрқаманки, кўпчилик узун матнларни ўқигиси келмайди, гарчи бу ҳаётий аҳамиятга эга бўлса ҳам), ҳуқуқларимиз учун охирига қадар кураша олмаслигимиз, курашишга эринишимиз, ортиқча пессимистлигимиз, руҳий тайёргарлигимизнинг пастлигидир.
Буларни енгиш учун энг осон йўлларидан бири адвокат ёрдамидан фойдаланиш, дейишим ҳам мумкин эди, агар бизда адвокатлар сони дунёдаги энг кам кўрсаткичлардан бири бўлмаганида. Ўзбекистонда 35 млн аҳолига 4 мингта адвокат тўғри келади холос, яъни ҳар 8500 аҳолига 1 нафар адвокат, Туркияда 80 млн аҳолига 150 мингта, ҳар 500 та аҳолига 1 нафар адвокат тўғри келади. Бу ҳолатга халкимиз йиғлаши керак холос.
Адвокатларнинг малакаси ёки хизмат кўрсатиш сифатига кўп эътирозлар билдирилмоқда, лекин адвокатлар сони ўта оз экани сабабли улар ўртасида рақобат муҳити жуда паст, жамиятимизда қонунларнинг етарли даражада ишламаслигида эса ҳаммамиз баравар айбдор бўлган жамиятда айбни фақат адвокатларга тўнкаш инсофдан эмас. Адвокатлар орган ходимларидан фарқли ўларок давлат бюджетидан ойлик олишмайди (адвокат олишга қурби етмайдиганларга давлат ҳисобидан ҳак тўланишини ҳисобга олмаганда). Қисқаси, бу мақола адвокатлар фаолияти тўғрисида баҳслашиш учун эмас, бу умуман бошқа мавзу. Мақола сизнинг ҳуқуқларингиз бузилган тақдирда, сизни ҳимоя қилиш учун эса адвокатлар етарли бўлмаган давлатда ва муҳитда, гарчи адвокатингиз бўлса ҳам уни сиз билан учрашишига тусқинлик қилинган ҳолатларда ҳар ким ўзини-ўзи ҳимоя қилиш йўллари тўғрисида.
Шунингдек, мақола орқали ҳеч бўлмаса бошқа фуқароларимизнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ҳаракат қилаётган блогерлар, мустақил журналистлар ва бошқа ижтимоий фаол фуқароларимизга ўз вазифаларини бажаришлари вақтида уларнинг ҳуқуқлари бузилган тақдирда ўзларини қандай қилиб ҳимоя қилиш йўлларини ҳам ўрганишларига оз бўлса ҳам ёрдам бериши мумкин. Билганлар учун такрор, билмаганлар учун ёрдам бўлади. Хатолари булса, беайб Парвардигор, олдиндан узр сурайман.
1. БИРИНЧИ ҚОИДА: руҳан ҳар қандай ҳолатга тайёр бўлинг.
Бизга зарур бўлган базавий қоидаларни шартли равишда 3 га тақсимлаб оламиз. Биринчиси шуки, ҳозирча тўлақонли қонунлар устувор бўлган давлат қура олмаган эканмиз, сиз эса бу қонунсизликларга қарши курашаётган экансиз, демак, ҳар куни, ҳар соатда орган ходимлари билан сиз истамаган жойда ва шаклда учрашишга ва “суҳбатлашиш”га, сизни маълум соатга ушлаб олиб кетишларига ёки чақирув коғози орқали чақиришларига руҳан тайёр бўлишингиз керак.
Агар бунга тайёр бўлмасангиз, орган “олиб кетиши” сиз учун ўта катта фожеа, ҳаётим шу билан алғов-далғов бўлиб кетади, изидан чиқади, синдиради, йўқ қилади, деб ваҳимага тушадиган бўлсангиз, яхшиси кескин мавзуларда қалам тебратмаганиз маъқул, деб ўйлайман. Керак бўлса, сизни асосли ёки асоссиз қамаб кўйишлари сиз учун катта фожеа эмаслигини тушуниб етишингиз керак. Аввало, турма ёки кпз (вақтинча сақлаш жойлари) сиз ўйлаганчалик ваҳима ва ҳаёт тугайдиган жой эмас (айниқса, Президент Мирзиёев давридаги ўзгаришлардан кейин, буни тан олиш керак).
Эркинлигингиз озроқ муддатга чекланиши мумкин холос, бизнинг меҳрибон ва ғамхўр ҳукуматимиз сизни турмада қийнаб қўймайди. Ҳадеб люкс ҳаётда яшайвериш ҳам инсофдан эмас, ҳар-ҳарда турмани кўриб туришни ўзига яраша фойда томонлари хам кўп. Албатта, бу насиҳат қисман ҳазил, қисман тўгри.
Бу орқали ҳар ким хоҳлаганича қўрқмасдан қонунларни бузаверсин, демоқчи эмасман: менинг маслаҳатларим блогерлар ва бошқалар иш фаолияти давомида ноқонуний босимларга дуч келганида билиши ва амал қилиши лозим булган уларнинг ҳуқуқлари тўғрисида. Бу ҳуқуқлардан фойдаланиш, ўзини-ўзи ҳимоя қила олиш йўллари тўғрисида.
Юқорида айтиб ўтганимдек, ДХХ ва бошқа органларда 2016 йилга қадар ҳукмрон бўлган қонунсизлик ва зўравонлик ҳолатларига анча чек қўйилган, бу органларда қонунлар эски МХХ даврига нисбатан анча яхши ишламоқда. Шу сабабли бу идораларга сизни олиб кетишларидан қўрқувга тушмаслик керак, гарчи ноқонуний усулда содир қилинса хам.
Аввало, бу органларнинг ҳар бир ноқонуний ҳаракатлари устидан судга ва юқори идораларга шикоят бериш, уни рад қилинса, халкаро судлар (БМТ нинг Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитаси ва бошқа халқаро идоралар) га қадар чиқиш, энг асосийси, бу тўғрисида ижтимоий тармоқларда хабар бериш хуқуқларимиздан фойдалана олишимиз лозим. Сизни олиб кетишган вақтда дарҳол адвокат ёрдамидан фойдалана олмаган бўлсангиз ҳам, кейинроқ, адвокат ёки бошқа блогерлар ёрдамидан фойдаланган ҳолда Бош прокуратурадан бошлаб, судлар ва барча юқори инстанцияларга қўрқмасдан ва эринмасдан шикоят билан мурожаат қила олишингиз керак.
Кўп ҳолатларда бу шикоятлар қаноатлантирилмоқда. Масалан:
1. Ҳижоб масаласида пост қўйган блогерларга нисбатан қўлланилган 15 суткалик қамоқ жазоси юқори судлар томонидан бекор қилинган. Буни кўпчилик билмайди ва фақат “блогерлар қамалди”, деган маълумотга эга холос.
2. Чироқчи ва Андижондаги одам ўлдириб қўйган ИИБ ходимларига нисбатан жиноят иши очилганидан, улар қамоққа олингани, бошлиқлари ишдан ҳайдалганидан эса хабарингиз бор.
3. Фарғоналик журналист йигитчани 10 суткага қамашган эди, журналист Мавжуда Мирзаева ва бошқалар ҳамкасблик бирдамлигини намойиш қилишди ва уни 2 суткадаёқ қамоқдан олиб чиқишди.
4. Қорақалпоғистонлик журналист аёлни ярим кечаси уйидан прокуратурага олиб кетишгани ва тушунтириш хати олишгани, ноутбук ва телефонини олиб кўйишгани ҳолатига Бош прокурор ўринбосари Светлана Ортиқова «ноқонуний бўлган» деб қонуний баҳо берди, айбдор ходимларга нисбатан хизмат суриштируви ўтказилмоқда. Журналистга ноутбук ва телефон аппаратлари қайтариб берилди.
5. Журналист ва блогер Шокир Шарипов (Муҳаммад Шакур) га нисбатан ҳам 2018 йил сентябр ойида ҳижоб тўғрисида қўйган пости туфайли “ноутбугидан ноконуний материал топилди” деб маъмурий иш қўзгатилган, ноутбук ва бошқа нарсалари олиб қўйилган эди. Орадан бир неча ой ўтиб, бу маъмурий иш бўйича иш юритувдан тугатилган, блогернинг ноутбук ва бошқа нарсалари қайтарилган (судида ўзим адвокат сифатида қатнашганман).
Бу юқоридаги мисоллар жуда катта ижобий натижалар ҳисобланади ва уларнинг аҳамияти тўғрисида кўпчилик хабардор эмас. Бунақа мисолларни кўплаб давом эттириш мумкин. Бу ноқонуний воқеалар содир бўлган бўлса, блогерлар қўрқиб кетиб, муаммоларни ёзишдан тўхтаб қолишгани йўқ-ку?! Улар олдингисидан ҳам кўра қаттиқрок ва кучлироқ конструктив танқидий мақолалар ва постлар қўйишга давом этишмоқда.
Масалан, ҳижоб тўғрисидаги пости учун 15 суткага қамалган блогер Мусанниф Адхам юқори судда бу қарорни бекор қилдирган, хозирда энг танқидий мақолаларни ёзиб келмоқда. Блогер Шокир Шарипов “Кун уз” да журналист булиб ишламоқда, жуда конструктив ва илмий-таҳлилий мақолалари билан ислоҳотлар ривожига ҳисса қўшиб келмоқда.
Ёки Асакалик блогер Отабек Нуриддиновни ноқонуний равишда 15 суткага қамашган бўлса ҳам, блогер қамоққа кириб чиқиб, овози “ўчиб” қолгани йўқ-ку?!!!
Ёки қорақалпоқлик журналист аёлнинг овози “ўчиб” қолмади шекилли, ҳаттоки, ББС га интервью ҳам берди. Ва ҳоказо. Буларга батафсил тўхталишдан мақсадим шуки, кимгадир органлар ноқонуний ҳужжатлар уюштириб, жавобгарликка тортган бўлса кўплари бекор бўлмоқда, агар қаттиқ ҳаракат қилинса албатта.
Асосийси, ҳамкасблар бирдамлиги кўрсатилса, блогерлар, мустақил журналистлар ва бошқа ижтимоий фаол фуқароларимиз биргаликда ҳаракат қилган ҳолда бу ноқонуний ҳолатларга қарши кураша олганларида катта натижаларга эришмоқдалар.
Шу сабабли қайсидир орган кимнидир «олиб кетса» бу блогер (журналист, фуқаро) ва унинг қариндошлари бундан ўта қўрқиб кетмасликлари, ўзларини йўқотиб тушкунликка тушиб қолмасликлари керак.
То тўлақонли ҳуқуқий-демократик давлат қургунимизча, бунақа ҳолатларга «оддий ҳол» деб қарашга, «олиб кетилган» органда ўзимизни-ўзимиз ҳимоя қилишга ўрганишимиз, ташқарида қолган қариндошлари ва бошқа блогер (журналист, фуқаро) лар эса «олиб кетилган» блогерни қўллаб-қувватлаш учун бирлашиши, бундай ноқонуний ишларга нисбатан кучли эътирозларини билдиришлари керак бўлади.
Ва кўпинча шундай бўлмоқда ҳам. Фақат бу ҳолатлардан қўрқмаслик кераклигини, ичкарида ўзимизни-ўзимиз ҳимоя қилиш йўлларини ўрганишимиз кераклигини тушунтирмоқчи бўляпман холос.
Яна бир ҳолат: блогер Отабек Нуриддиновни ноқонуний равишда 15 суткага қамашган бўлса ҳам, суднинг бу қарори устидан Олий судгача бориши керак эди (ҳалиям кеч эмас, шикоят бериш муддати бир йил). Ўшанда бу ноқонуний қарорни бекор қилиш мумкин бўлади.
Агар Олий суд ҳам бекор қилмаса, Халкаро судларгача мурожаат қилиш ҳуқуқи мавжуд. Халкаро судга ариза тайёрлаш эса қийин эмас: русча ариза ёзишни билсангиз ёки русча биладиган бирон киши ёрдамидан фойдаланиш кифоя.
Суд қарорларини эса русчага таржима қилиб илова килиш етарлидир. Шахсни, айникса, жамиятдаги муаммоларни танқид қилувчи блогерларни турли хил ноқонуний ҳужжатлар уюштириб, 15 суткага қамаш амалиёти халқаро судларда бекор булиш эҳтимоли жуда юқори ҳисобланади.
Шахсни кўчадан ёки уйидан ушлаб олиб кетиш ёки чақирув қоғози билан органларга чақирган вақтда шахс ўзини қанақа тутиши лозимлиги, қандай ҳуқуқлари мавжудлиги ва улардан қандай қилиб фойдаланиш йўллари тўғрисидаги маслаҳатларга мақоланинг кейинги сонида тўхталаман.
Давоми бор…
Абдувохид Якубов
