Дадахон Ёқубов: ОСМОНДА ОЙ, ҚЎЛИМ ЕТМАЙДИ… Бугунги ўзбек киноси ҳақида
ОСМОНДА ОЙ, ҚЎЛИМ ЕТМАЙДИ…
(Ўзбек киносининг бугунги аҳволи ҳақида деганларим)
Халқ оғзаки ижодида турли атамалар, мажозий гаплар кўп бўлади. Аския ва лофларимиз аллақачон ЮНЕСКО маданий ёдгорликлари рўйҳатига киритилган.
Наврўзимиз эса халқаро байрам сифатида дунё халқлари томонидан эътироф этилган.
Албатта, ана шу ишларга бир оз ҳисса қўшганим учун, яхши бадиий публицистик кўрсатувларим учун Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби унвонига муносиб кўрилганман. Ёнига эса Меҳнат шуҳрати орденини ҳам қўшиб қўйсангиз бўлади.
Айтгандек, халқ маталлари ҳақида гапираётган эдим. Бўзчи белбоққа ёлчимас,Ямоқ кема чўкади, Осмон олис, ер қаттиқ, Осмонда ой қўлим етмайди. Шу охирида тилга олинган мақол менинг бугунги кайфиятимга мос экан, шунисини танладим. Осмондаги ойга қараб ётиб, орзуларимни баён қилишга ҳаракат қилдим.
Кейинги пайтларда одамлар, жамият, идоралар қандай ишлайди, деган саволга жавоб ёзишга ожиз қоляпман. Мен шохида юрсам, улар баргида юришади. Баъзи ҳолларда кўзбўямачилик ва фирибгарлик авжига чиқиб кетгандек туюлади, балки адашяпманми?
Ўзбеккино миллий агентлиги Бадиий кенгашида менинг “Баҳор ёмғирлари” деб номланган кўп серияли фильмимнинг хомаки сценарийсинини, киночилар тили билан синопсисини муҳокама қилишди. Синопсисни ҳам 102 варакда юборганман.
Бу саккиз номдаги, турли жанрлардаги танловга тақдим этилган сценарийларимдан бири деса ҳам бўлади. Албатта бундай бахтга икки йил деганда эришдим.Бадиий кенгаш аъзолари номларини кўриб, хаяжон билан агентлик биносига кириб бордим.
“Ўзбеккино” Миллий агентлиги Бадиий кенгашининг янгиланган таркиби
1. “Абдухаликов Фирдавс Фридунович – “Ўзбеккино” Миллий агентлиги бош директори, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист, Бадиий кенгаш раиси.
2. Ризаев Шуҳратилла Турсунович – “Ўзбеккино” Миллий агентлиги бош директорининг биринчи ўринбосари, филология фанлари номзоди
3. Мусаков Зульфикар Жалолович – Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби, кинорежиссер.
4. Эргашев Анвар Юлдашевич – Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби, бастакор.
5. Саъдиев Ёдгор Ҳабибович, – Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон халқ артисти, Давлат мукофоти совриндори, кино ва театр актёри
6. Ҳожиматов Минхожиддин Мирзажонович (Минхожиддин Мирзо) – Республика Маънавият ва маърифат маркази раҳбари, Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист.
7. Адилов Баходир Камилович – Ўзбекистон Республикасида хизмат курсатган маданият ходими, режиссёр-документалист
8. Ҳасанов Ҳамидулло – Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими, кинооператор.
9. Маҳмудов Мавзур Мансурович – Ўзбекистон Республикасида хизмат курсатган маданият ходими, мультипликатор
10. Шахобиддинов Аюб Шопатхиддинович – Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими, кинорежиссёр
11. Сулайманов Рустам Ҳамидович – тарих фанлари доктори, профессор;
12. Бўтаев Шойим Примкулович – Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси аъзоси, ёзувчи;
13. Норкулова Наргиза Ташпулатовна – психология фанлари бўйича фалсафа доктори, психолог;
14. Каримова Нигора Ғаниевна – Фанлар академияси Санъатшунослик институти Кино санъати ва телевидение бўлими мудири, санъатшунослик фанлари доктори, киношунос ва кинотанқидчи;
15. Нодирова Феруза Турдиевна – “Менинг юртим” телеканали Кино таририяти бўлими муҳаррири, киношунос;
16. Маликов Рашид Каримович – кинорежиссёр, халқаро фестиваллар ғолиби;
17. Саидов Акмал Бахтиёрович – постановкачи-рассом, “Шуҳрат” медали соҳиби;
18. Холиқов Шокир Қўзибой ўғли – ёш кинорежиссёр, халқаро танловлар ғолиби;
19. Джабборов Рустам Мадиевич – “Ўзбеккино” Миллий агентлиги бошқарма бошлиғи, ишчи гуруҳ раҳбари, бадиий кенгаш котиби.
Аммо 3 июль кунги Кенгаш йиғилишида мазкур одамлардан фақат 5 нафари иштирок этарди. Улар ҳам агентлик раҳбар ҳодимларидан иборат бўлди. Айтиш жоиз бўлса, кино ижодкорларининг ишчи йиғилиши деб атаса ҳам бўлар эди.
Муҳокама бошлашдан олдин, мени Кенгаш аъзоси, ёзувчи Шоим Бўтаев ташқарига чиқиб гаплашиб ўтирамиз деб мажлислар залидан етаклаб олиб чиқиб кетди. Ҳайрон бўлдим, менинг ишимни муҳокама қилишар экан, нега каминани мени, яъни асар муаллифини ташқарига чиқиб туришим илтимос қилинди. Бутунлай тушунмадим.
Гўёки мактаб ўқувчисидек, синф каридорига чиқиб турдим. Бу машваратда фақат икки Санъат арбоби қатнашяпти, бири камина, иккинчиси кинорежиссёр Зулфиқор Мусоқов. Муҳокама тамом бўлгач, яна мажлис залига, жамоа йиғилишига таклиф қилишди.
“Баҳор ёмғирлари” фильми ғояси ҳақида бирон бир тайинли фикр айтилмади. Фақат бу лойиҳа келгуси йилга қолдирилгани айтилди, холос. Бундай саҳнани “Қилич ва қалқон” фильмида Гитлер канцелариясида ва “Освобождение” фильмида Сталин томонидан маршал Жуковнинг каридорга чиқиб турган ҳодисасида кўрган эдим.
Ҳамда мактабдаги имтиҳонларда ана шундай бўлган. Унинг устига мажлисда Бадиий кенгашнинг мониторинг билан шуғулланадиган ходими учун штат ҳам очишди. Кисқаси кино ишлари жараёнини Бадиий кенгаш ўз назоратига олиш учун ҳам бир штат сўради. Кино санъатида коррупция борлигига яна қандай далил керак.
Давлат буюртмалари учун ажратиладиган маблағларнинг тенг ярми ҳомийлар ҳисобига тўлдирилар экан. Масалан; “Алишер Навоий” фильми учун Навоий вилояти, “Муҳаммад Юсуф” фильми, Андижон вилояти,”Муқимий” фильми Фарғона вилояти ҳокимликлари томонидан берилган маблағлар ҳисобига амалга оширилар экан.
Агар Кино миллий агентлигининг 2020-21 йиллар учун берилган лойиҳаларини кўриб чиқсангиз, “Ўзбеккино” ҳаваскорлик тўгарагига айланганининг гувоҳи бўласиз. Ахир, 2021 йилда Ўзбекистон Республикаси Мустақиллигининг 30 йиллиги нишонланади. Бу улуғ сана учун олдиндан режалар тузиш лозим эмасми? Мултьфильмлар ғоялари эса миллий бренд ўрнига ҳорижий фильмлар тақлидидан иборат.
Албатта, аламзадасан, танқид қилишга ҳаққинг йўқ, демоқчимисиз? Биз нафақат ижодкор сифатида, балки оддий томошабин сифатида ҳам аламзадамиз. ”Қўқон шамоли” фильмидаги бебошликлар, қора булутларни олиб келгани кўриняпти.
“Илҳақ”нику Президентимиз ўз назоратида ушлаб турди. Кенгашнинг ўтган сафарги йиғилишида фильмнинг ютуқларини тилга олиб, Жаҳонгир Ахмедовга улкан ютуқлар тилаган эдим.
Айтишларича, ” Авлоний “ домламиз йиртиқ этикда идора зинапоясида қовун пўчоғини эзиб олиб,тойиб кетган ва олган жароҳатидан вафот этган эканлар. Унинг ҳаётини акс эттирувчи фильмда эса миллиардлаб сўм пуллар бекорга совурилганини ёзмоқдалар.
Мен кино ижодкорлари бадиий кенгашидан норози бўлиб ташқарига чиқиб кетдим. Уйга келганимда осмонда ёруғ нур сочиб, катта оймомо менинг устимдан кулиб турарди. Тун қанча қоронгу бўлса,юлдуз ва ой янада тиниқроқ кўринар экан.
Буюк адибимиз Абдулла Қаҳҳор умрининг сўнгги палласида “Узбекфильм”да муҳаррир бўлиб ишлаган эканлар. У ёзиб берган диалоглар Шуҳрат Аббосовни буюк кинорежиссёр, “Маҳаллада дув дув гап”ни эса миллий қадриятга айлантирди.
Улар яшамоқда, муҳокамачи ҳайъат аъзоларининг ном нишони аллақачон ўчиб кетди. Шу каби ўтган сафарги йиғилишда кекса кинорежиссёр Али Ҳамроев, ўз дардини, кино дардини айтиб “дод” солган эди.
Бу сафар “Ёр ёр”ни куйлаб, Сардобаликлар ташвишида “Баҳор ёмғирлари”ни Кенгашнинг чала чулпа муҳокамасидан ўтказа олмай, уйга ҳомуш бўлиб қайтдим. Гуёки кўз олдимни мана шу тун каби қоронғулик босди. Осмонни эса мен катта ой ёритар, аммо иссиғи йўқ, менинг каби бефойда одамга ўхшарди.
“Ким буларни кино агентлиги идорасидан кувиб чиқаради”, деган ўй ҳаёлимга келди. Ким ойдек нур сочади? Ахир бадиий кенгаш тақдим этилган асарлар, уларнинг бадиий савияси, мавзусини таҳлил қилиш ўрнига, иқтисодий форум каби пул қидириш, хомийтар топиш масалаларига кўп вақт сарифлар экан. Қўлимда сармоя бор пайтда Кино арбобларидан 37 нафарини Малайзияга олиб боришга кетган ҳаражатларни қоплаб берганим эсимда.
Ўшанда барча буюк кино арбоблари болалардек қувонишган эди. Бу сафар арбобларни менсимай бир пуллик фаолиятлари билан ҳурлашгача бориб етдилар. Яшасин “Муҳташам юз йил”, Султон Сулаймон, Тангем хонимнинг чимчиси. А лаббай???
Ҳа, осмонда ой, қўлим етмайди. Бир пайтлар, 1978 – йилларда Ўзбекистон телевидениесининг Кино кўрсатувлари бош муҳарририятида кичик муҳаррир бўлиб ишлаганман. Бошловчилар санъатшунос олим Ҳамидулла Акбаров, Фарҳод Мусажонов, Наим Каримов каби олимлар эди.
Фақат мен кино дубляж режиссёри Собит Саидов ва телебошловчи Баҳодир Муҳаммедовларга ҳавас қилганман. Собит акани ўз ҳамкасблари телевидениеда “Оламга саёҳат” кўрсатувини олиб боришларига тўсқинлик қилишгани ёдимда бор. Натижада юрак ҳуружи билан 50 ёшлар атрофида бу азиз устоз вафот этиб кетдилар. Фильмлар ортидан овоз беришни ана шу улуғ одамлардан ўрганганман.
Биринчи кўрсатувни “Кино,кино кино” деб номланган Эркин Аброров билан тайёрлаганман. Экранга эса “Наштар” билан учрашув “ кўрсатуви орқали чиққанман. 1978 йили. Бу жонли репортажни телевидение тарихида янги жанр ва катта муваффақият деб баҳолашди.
Кинорежиссёр Ғиёс Шермуҳамедовнинг ҳам анчагина меҳнатлари синган.
Айтмоқчиманки, ўзбек киноси буюк анъаналарга эга эди. Кинематографиянинг буюк дарғалари, артист ва режиссёрлари, кинотанқидчилари бор эди. Ҳозирги кунда Бадиий кенгаш деб аталувчи ҳўжакўрсин ҳайьати йиғилишида бўлиб, ёқамни ушлаб қолдим. Бу ерда ўзбек киносидан на илдиз, на тажриба, на фикр бор. Фильм режалари рўйҳати ғариб. Бадиий кенгашнинг асосий муаммоси яхши, бадиий мукаммал фильмлар яратишдан кўра, маблағ топиш йўлларини қидиришдан иборат экан.
Балки яхшидир, хокимият тўлади нима, давлат бюжети ажратди, нима. Бунинг сирини ўзлари билишса керак. Давлат берганига шукур қилиб, тежамкорлик билан шуғуллансалар, арча ресурслардан оқилона фойдалансалар, қўшиб кўрсатиш ва бошқа салбий ҳолатларга йўл қўйилмаса, яхши фильмлар яратилади, яхши дизайн ва анимацияга маблағ етарли бўлади.
Бекорчи мулозимлар ўрининг бўшатиб, ижодкорларга имтиёзлар берилса, ижодий жамоалар билан ҳамкорликни кенгайтириб, касбий монополияга чек қўйилса, нур устига нур бўлармиди. Авлоний фильмида анча маблағ сарифланиб, эски кема таъмирланибди. Эски кема таъмирлангач, янада оғирлашади, албатта. Ундай кема бўронларга дош беролмайди,бир кун чўкади.
Менинг фикри ожизимча Кино таназзулга келибди. Хозирги йиртиқ ямоқ фильмлар билан таъмирланган кемадек чўкиши мумкин. Кино агентлиги ўз эгасини топмабди,ижодкорлар эса тарқалиб кетмоқда. Мен ҳам Қирғиз киносидан ўрганиш учун тайёргарлик кўряпман. Бошқалар ҳам турли мамлакатлардан ижодий ютуқ қидиришяпти.
Эҳ, дўстлар. Бу муаммоларнинг ечиш йўли теле, кино,медияни бирлаштириб, ягона агентлик қилинса, минглаб текинтамоқлар йўқолади. Давлат буюртмасини эса ҳақиқий ижодкорлар бажаради, севимли тижорат киноларини ҳусусий сармоядорлар суратга олади.
Монополия, коррупция, исрофгарчиликка барҳам берилади. Менга кўмак беришга шай турган Санжар Бобоевни яхши танийман. Унинг фильмларини болаликда яхши кўриб томоша қилганмиз. Бу ижодкор катта мактаб кўрган, ВГИКни битирган мутахассис. Аммо унинг муносабатида янги дунёга келган ўзбек тилли ва қадриятли кино асарлари жой олмаганлиги сезилиб турибди.
Туғри, кинода диалог керак. Аммо ҳозирги ярим чала ўзбек тилини билувчилар диалоги эмас.
Қишлоқда адабий тилда гапирмайди, дейишади. Мен қишлоқ аҳолиси ўзбек адабий тилида Сиздан ёки мендан дуруст гапиради, жавоб бердим. Ўзбеккинонинг бугунги ҳолати Янги Ўзбекистон талабларига жавоб бермайди. Зудлик билан чоралар кўриш зарур.
Кино институтини ташкил этиш ҳақидаги ҳужжатларга кўзим тушган эди. Унинг ҳам дами чиқди, чоғимда. Ўзбеккинога сценарий кўтариб бориб, яна ўша болаликдагидек тепкини еб қайтдим. Бадий кенгаш аъзолари ичида маънилиси, Санъат арбоби Зудфиқор Мусақов экан. Ажойиб,катта ижодкор. У ҳам менинг ўзбек тилида ёзган матнимни ўқишга анча қийналганлигини айтди, кўнглимни кўтарди.
Бу улуғлар даврасида фақат иккимиз Санъат арбоби эканмиз. Энди Ёр ёр фильми режиссёри, Афсонавий Эргаш Ҳамроевнинг, урушдан қайтмаган киноактёр Эргаш Ҳамроевнинг ўғли Али аканинг ноласида жон бор деган фикрда кинохонани тарк этдим.
Ой тунда ёрқин кўринади, Қуёш кўтарилгач кўринмай қолади. Тунда унга қўл узатиб нола қилганимиз билан қўлимиз етмайди. Қўл етиши учун санъат ва кинога юқори дид билан муносабатда бўлишимиз, унинг фидоийларига эътибор беришимиз лозим.
Биринчи кўрсатувим “Кино, кино, кино” 1978 йили яхши кутиб олинган бўлса, 2020 йилда замонавий кино намоёндалари ишимни назарларига илишмади. Бадиий кенгашнинг мажлисда ва муҳокамаларда қатнаша олмаган аъзолари эътиборига яна сцерарийларимни қайта ишлаяпман.
Албатта, тақдим этаман. Фирдавс Абдухаликов, Шуҳрат Ризаев ва бошқа бадиий кенгаш аъзоларига халқона сўзлар билан мурожаат қиламан. Яна ўзбек халқ мақоллари ва ибораларини такрорлайман.
Хатга тушдинг, ўтга тушдинг. Йиқилган курашга тўймас. Осмонда ой, қўлим етмайди…
Дадахон Ёқубов,
Ўзбекистон санъат арбоби
“Дунё ўзбеклари” редакция почтасидан
МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ
