Депутат Дадахон Ёқубов: Мустақиллик номи билан…
МУСТАҚИЛЛИК НОМИ БИЛАН…
АССАЛОМУ АЛАЙКУМ! ҚИЗИҚАРЛИ ВА ИШОНЧЛИ МАЪЛУМОТЛАР. БУ ЭСЛАГАН ВОҚЕАЛАРИНГИЗ ТАРИХДА БИРЛАМЧИ ВА ИШОНАРЛИ МАНБАЛАРДАН БИРИ БЎЛИБ ҚОЛАДИ! ЯШАНГ…
Ҳайдарбек Назирбекович Бобобеков,
тарих фанлари доктори, Турон Фанлар академиясининг академиги ва президенти, Лейбниц номидаги Европа Табиий фанлар академиясининг академиги, “Турон тарихи” ва “История Турона” Журналлари ҳамда “Турон Фанлар академияси Ахборотномаси”нинг бош муаллифи.
20 июнь 2020 йил мамлакатимиз ҳаётида оламшумул воқеа юз берган кун. Бундан ўттиз йил муқаддам менинг ва авлодларим тақдирини тубдан ўзгартириб юборган тарихий жараён юз берди. Бу ҳодиса ҳақида сўзлаб беришни “Бугунги кунлар”дан бошладим. Аниқроғи, ана шу номдаги романимни ҳам роппа роса ўттиз йилда ёзиб тугалладим. Унинг сатрлари қўлёзмада бўлгани боис, энди анчагина тер тўкишимга тўғри келади.
Бу ижодий ишимни автобиографик роман деса ҳам бўлади. Аммо у Ватанимиз таржимаи ҳолининг маълум бир даврини ўз ичига олади ва тарихимиз эврилишини ўзида акс эттиради. Келинг, ўқувчини қийнаб қўймаслик учун мазкур ёзмамни янада соддалаштиришга уриниб кўраман.
Кинолардан бошласам, “Ўткан кунлар” давридаги воқеаларга Абдулла Қодирий нигоҳи билан назар ташланган бўлса, “Бугунги кунлар”га журналист касбидаги камина қарашлари билан нигоҳ ташланади. Роман қўлёзмасининг баъзи саҳифаларини киностудия муҳаррирларига ҳам юбордим. Абдулла Қодирий орзу қилганидек, бош қаҳрамон образида экранда ҳам яшаб кўришни орзу қилдим. Орзуга айиб йўқ, деганларидек, бизнинг тенгқурларимиз “Революция номи билан” деб номланган фильмни яхши эслашади. Фильмда ҳикоя қилинишича, бир қаҳрамон аёл тўс-тўпалон, фуқаролар уруши тамом бўлгач, совет давлатини сақлаб қолишга катта ҳисса қўшган, таниқли қаҳрамон бўлишига қарамай янги жамиятда эътиборсиз қолади. Унга жанг майдонларида кўрсатган жасоратлари учун қўмондонлик томонидан номи муҳирланган тўппонча совға қилинган эди. Инқилоб қаҳрамони ана шу номи ёзилган ўз қуроли билан бир маҳмадона, ҳудбин ва беписанд қўшнисини отиб қўяди. Революция қаҳрамони камчилик ва нуқсонларга шу тариқа қарши вулқондек ўт очади ва унинг оқибатида фожиа юз беради. Бу лоқайдликка, ҳудбинликка, эътиборсизликка, беписандликка,беқадрликка нисбатан исён эди. Шу каби бугунги мақоламни “Мустақиллик номи билан…” деб атадим. Танқидий фикрларимни сўз ўқи билан нишонга олдим.Ўзимнинг бугунги кунлардаги аҳволим орқали жамиятимиздаги баъзи камчиликларга тўхталдим. Ҳаммасини бир бошдан шингил-шингил узим шингили каби узиб олишга ҳаракат қилдим.
Ҳа, дарров англадингиз. Бугун 2020 йилнинг 20 июнь санаси “Мустақиллик декларацияси” қабул қилинганига 30 йил тўлди. Жамият бу санани эсламагани учун энг аввало ўзимни ўзим шу байрам билан қутлайман. Ҳалқ депутати сифатида овозим, фаол сифатида матнлар таҳририда иштирок этган онларимни эсладим. Шу ўринда яна бир гапни айтай, Ўзбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримов ҳам қаттиққўл раҳбар эди. Кўзингизга қараб ичингизни ўқир эди. Алдасангиз дарров сезар эди. Давлат хизматида қилган ҳатолар учун мулозимларни камдан–кам ҳолларда кечирар эдилар. Жигаристонда зилзила юз берганда ерлик аҳоли Президентимизга арз билан келишди. Кўпчилик, норасмий ташкилот вакиллари ҳам ўпирилиб тушган ерни ковлаб, тупроқ остида қолганларни олиб чиқиш кераклигини менга айтишди ва қўлимга одамларнинг арзи ёзилган видеокассетани олиб келиб беришди. Мен у кассетани Президентнинг яна бир ёрдамчиси Георгий Крайновга бердим ва Исмоил Хакимовичга қаттиқроқ гапириб юборганимни айтдим. Улар Ислом Абдуғаниевичга нотўғри маълумот етказишган. Президент мени қаттиқ койиб, эркакчасига гаплашиб қўйди. Аммо Эргаш Сулаймон, Қора мерган кўпиртирганидек, тепкилаб ташлаган эмас. Ислом ака эртаси куни тушунмовчилик бўлгани, бир оз қизишиб кетганини тан олиб, мен билан қучоқлашиб кўришди ва кечирим сўраган эди, раҳматли. Биринчи Президент билан ҳам фақат дастлабки уч йилда бирга ишладим. У ҳатолар учун жазолар эди, аммо шахс сифатида ор-номусингизни авайлаб гапирарди.
Баҳтиёр Назаров, Шахобиддин Зиёмовлар билан биргаликда “Наврўз” умумхалқ байрами, Хайит байрамларининг давлат байрами даражасига чиқишига хисса қўшдик. Биринчи президентнинг дастлабки фармонлари ана шулар ҳақида эди.
Кунларнинг бирида Ислом Абдуғаниевич, мени хузурига чақириб наврўзчи мухлисларимдан иборат партия тузиш ниятим борми, йўқми эканлигини сўради. Мен Сиз билан сайловга чиқиш, муҳолиф бўлиш учунми, йўқ, биз Сиз билан биргамиз, деб жавоб бердим. Бирликчилар ичидан эса “Эрк” партияси ўсиб чиқди. Агар Президент руҳсат бермаса, бу партияни ким рўйҳатга олар эди. Олишди ва солишди. Бундан давлатга ҳам, халққа ҳам фойда келмади. Қарс икки қўлдан, деганларидек, ҳеч бўлмаса янги тузилган, ҳали кучга тўлмаган партия намоёндалари ўша даврда иқтидордаги хукумат билан келишувга борганида олам гулистон бўлар эди. Яхши гап билан илон инидан, ёмон гап билан пичоқ ҳинидан деган мақол бор. Аммо “Эрк”чилар демократ депутатларнинг кўпчилигини ташкил этмас эди. Кўпчилик Жаҳонгир Муҳаммад, Карим Баҳриев, мен каби халқ томонидан якка сайланган ноиблардан иборат эди. Олий Советнинг 450 дан ортиғини коммунистлар фирқасидан сайланган депутатлар ташкил этар эди. Бир мисол, “Эрк”чилар 1990 йил 12 июнь куни “Известия” газетасида Елцинчилар эълон қилган “Россия Федарацияси Мустақиллиги Декларацияси” матнига қиёслаб, “Ўзбекистон Республикаси Мустақиллик декларациясини” матнини тузишиб, Олий Кенгаш муҳокамасига олиб чиқишга уринишди. Бизга ҳам мазкур ҳужжатнинг нусҳаларини беришди. Аммо у тасдиқдан ўтмади. Сессияда тортишув авжига чиқди. 20 июнь куни эрталаб, унинг бир нусҳасини Карим Баҳриевдан олдим. Депутат Ойгул Маматова билан муҳокама қилдик. Имомжон Файзиев ва Насрулло Саидовлар ҳам ёнимизда эди. Мурожаатномага имзо чеккан депуталарнинг номлари тарихий хужжатларга мухирланган. Уларни номма ном санаб ўта олмаганим учун узр сўрайман. Тўғрисини айтсам, турли ташаббуслар, уларни хужжатларда акс эттириш, матнларни қонунларга мослаштириш масалаларида депутат Жаҳонгир Маматов ҳаммамиздан кўра саводлироқ эди. Мени Ислом Абдуғаниевич мажлислар зали фоесида учратиб қолдилар ва:”Кеча нега тўпалон қилдинглар, деб сўради. Мен эса, “Мустақиллик декларациясини” ўтказа олмадик, дедим. Унинг қўлига хужжат нусҳасини тутиб, бундай хужжатни Россия 1990 йилнинг 12 июнь куни қабул қилганини, биз ҳам қабул қилсак, осмон узилиб тушмас, дедим. Ислом Абдуғаниевич йигитларни чақиринглар, деди. Олий Совет Мандат комиссиясининг раиси Шавкат Мирзиёев ва Жаҳонгир Маматов эса 2-сессиянинг котибияти раҳбари эди. Мен уларга нима қиламиз, дея қарадим. Жаҳонгир Маматов мажлислар зали орқасидаги хонага Эркин Воҳидов, Муҳаммад Солиҳ, Нурали Қобул ва бошқаларни йиғиб, олиб кирди. Маслаҳатлашув хонасида кирдик ва хужжатни Президент Ислом Каримов барчанинг фикрларини жамлаб, ўз қўли билан таҳрир қилди ва Равиль Абдуқодиров билан Жаҳонгир Маматовлар “Мустақиллик декларацияси” матнини охирги вариантини таҳрирлаб, ниҳоясига етказишди. МАЗКУР МАҚОЛАГА ҚЎШИМЧА КИРИТИШНИ ЛОЗИМ ТОПДИМ. “Мустақиллик декларацияси” ташаббускорларининг кўпчилиги бугун орамизда йўқ. Уларни Аллоҳ раҳмат қилсин. Номлари дилларда ва элларда достон бўлишига ишонаман. Шу ўринда Шукрилла Мирсаидов билан боғлиқ маълумот. 19 июнь кунги мажлисда Ҳукумат раҳбари сифатида унга бу хужжатни қўлламаслик юклатилган бўлса керак, у қарши фикрлар билдирди. Депутатлар уни танқид қилиб ташладилар, ҳатто унга қарши ҳақоратлар ҳам эшитилган эди. 20 июнь куни “Мустақиллик декларацияси” матни тайёр бўлгач, Президент Ислом Каримов бу хужжатга сўнгги бор кўз югуртирар экан, ўйчан ҳаёлда:”-Буни ким ўқийди, деб сўради. Мен чуқур ўйламасдан, Мирсаидов ўқисин, у одам кеча роса таъзирини еган эди, обрўси кўтарилади, деб жавоб қайтардим. Албатта, ўша дамларда менда ҳам, депутатларда ҳам, давлатимизнинг янги раҳбарларида ҳам сиёсий тажриба кам эди. Балки бошқа сабабларга кўра, ушбу ҳужжатни Олий Совет минбарига Минстрлар Советининг Раиси Шукрилло Раҳматович Мирсаидов олиб чиқди ва тантанали равишда эълон қилди. Шу куни, 1990 йилнинг 20 июнь куни “Мустақиллик декларацияси” қабул қилинди. Агар давлат раҳбари Биринчи Президент Ислом Каримов “Мустақиллик декларацияси”ни Олий Совет томонидан тасдиқланишига руҳсат бермаганида, уни партияларга алоқаси бўлмаган демократ декпутатлар қўллаб қувватламаганда, бу ҳужжат қоғозда қолиб кетар эди. Агар ГКЧП хокимиятни олганида, ҳаммамизни танк билан бостириб ташлар эди. Худонинг ўзи бизга шундай тинчлик ва омонлик тақдирини ато этди. Баъзибир фикр билдирувчи кимсаларга эслатиб қўяман, Озодлик ва Мустақиллик берилмайди, у олинади. Олиш учун кураш эса жасоратдир. Мустақиллик номи билан гапиришга энди халқимизнинг ҳуқуқий, бизнинг эса аҳлоқий ва маънавий ҳаққимиз бор.
“Мустақиллик декларацияси” ўзбек халқининг буюк жасорати ва донишмандлиги белгиси бўлиб тарихга кирди. Мен икки йил муқаддам “Озодлик” радиосида “Мустақиллик декларацияси”ни тайёрлаш ва қабул қилиш жараёнлари ҳақида сўзлаб берган эдим. Албатта, 30 йил аввал бўлиб ўтган ҳодисаларни тўлалигича эслаш қийин бўлиши табиий. Сессия мандат комиссияси раиси бўлган депутат Шавкат Мирзиёев ва бошқаларнинг ҳизматларини бу қисқа мақолада номма ном эслаб ўтишга улгурмадим. Улар албатта, “Бугунги кунлар” деб номланган тарихий романимда акс этади. Бир сўз билан “Мустақиллик декларацияси” халқимизнинг энг азиз ва энг бебаҳо бойлиги, озодлик қўшиғи, авлодлар бешиги Ҳур Ўзбекистон озодлиги ва бирдамлиги ҳужжати бўлиб қолди.
Албатта, мен ҳам “Мустақиллик декларацияси” ни имзолаган депутатлар ичида борлигим билан фаҳрланаман. Уни тайёрлашда қатнашган энг фаол халқ ноибларининг кўпчилиги учун Мустақиллик жонфидолик тимсоли. Мен учун ҳам жон қадар қимматлидир. Аммо ўша куни Биринчи Президент Ислом Каримов мен билан суҳбатлашганда, Сизлар мусатақилликни олиб келган лордлардирсиз. Англия лордлари каби эл ардоғида бўласиз, деган эди. Аммо эл юрт ҳаммамизни ҳам бошга кўтарди. Ҳурматимиз жойида. Аммо кўпчилигимиз ишсиз, қочқин, дашномлар остида қолган, ўтган кунларимизни ҳамма ерда сўзлаб, кулги ва маломатларга қолиб юрган кимсаларга айландик. Камчилик ва нуқсонлар, коррупция авж олди. Кейинги пайтдаги ўзгаришлардан умидимиз катта, аммо ислоҳатларни амалга ошириш жуда қийинчиликлар билан кечмоқда. Энди санаса гап кўп. Қўши мамлакатларда 1990 йилги депутатларни афсонавий депутат деб, имтиёзлар билан сийлашганининг гувоҳи бўлдим. Бизга имтиёз керак эмас, фақат бошлаган ишларимизни давом эттиришга, элга аввалгидек жон фидо ишларни амалга оширишга имконият берсалар бас. ”Мустақиллик декларацияси” Ўзбекистон давлатчилиги рамзи бўлиб, биз етмаган яхши кунларга авлодларимиз етишининг гувоҳномасидир. Мустақиллик номи билан айтсам, фуқороларнинг тўла озодлиги, уларнинг фаровон ҳаёти билан ўлчанади. У ҳаммамизнинг ҳаракатимизга боғлиқдир. Ҳамжиҳатлик ва тинчликка боғлиқдир. Байрамингиз билан.
ДАДАХОН ЁҚУБОВ, ЎЗБЕКИСТОН САНЪАТ АРБОБИ.
«Дунё ўзбеклари» редакция почтасидан
МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ