Ислом Каримов билан илк учрашув (Биринчи китобнинг энг сўнгги боби)
Исмат Хушев, Канада.
UzbekDunyo@hotmail.com
(ёки “Президент эркаси”нинг хотиралари)
Биринчи китоб. 22 – боб.
Умри – сaбoқ, дaрслигигa гумoн йўқ,
Мубoҳaсa, бaҳслигигa гумoн йўқ.
Тaрихий шaхс эмaсдир-у вa лекин,
Исмaтжoннинг шaхслигигa гумoн йўқ.
(Mуҳаммад РAҲМOН)
Суратда: Журналистлар Исмат Хушев (ўртада) ва Дадахон Ёқубов (ўнгда) Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов билан…
“ҲАЁТ ҚУВОНЧЛАРИ ВА ТАШВИШЛАРИ” ёки
ИСЛОМ КАРИМОВ БИЛАН БИРИНЧИ УЧРАШУВ
Нишондаги дала шийпонида булғуси Президентга илк бор дуч келганим ҳақида..
1.
Мен Тошкентда журналист сифатида ўз ўрнимни топдим. “Исмат Хушев” деган номни кўплар танийдиган бўлди. Нисбатан қисқа фурсатда кўпчилик ҳавас қиладиган обрў-эътиборга эришдим.
Агар 1987- йилнинг бошларида пойтахтга келиб «Саодат» журналига ишга жойлашган бўлсам, у ерда фақат уч-тўрт ой ишладим, холос.
Кейин « Ўзбекистон адабиёти ва санъати»да асосий фаолиятимни бошладим. Бу газета мени эл-юртга танитди. То 1989 – йилнинг охирларигача мақолаларим мунтазам босилиб турди.
Демак, икки йил ичида яхшигина обрў қозондим. Ҳозир ҳам ўша машҳурлик соясида юрибман десам хато бўлмас…
2.
Матбуотнинг жамиятда тутган ўрни нақадар юксак эканини шу нарсадан ҳам билса бўладики, газета саҳифаларида халқ дардини кўтариб чиққан журналистлар салкам «халқ қаҳрамонлари»га айланиб кетишарди.
Эл-юртга танилишнинг яккаю ягона воситаси – бу матбуот эди, телевидение эди. Мен демократия сари бораётган газеталарни назарда тутяпман.
Ваҳоланки, ўша пайтларда ҳам мафкуравий сафсаталарга маҳкам ёпишиб олган, халқ манфаатини назар-писанд қилмайдиган реакцион йўналишдаги матбуот органлари ҳам бор эди.
Асосан рус тилида чоп этиладиган аксар газета ва журналлар ҳануз Москва империячилик сиёсатини тарғиб қилиш билан овора эди.
Лекин жамиятда бир-бирига қарама-қарши бўлган икки тўлқин курашаётган ўша замонда матбуотга нақадар катта эркинликлар бериб қўйилганини, мана, орадан қатор йиллар ўтгандан кейин яққол кўриб ҳис қиляпмиз.
Бугунги мустақиллик матбуоти билан у пайтлардаги матбуот ўртасида ер билан осмонча фарқ борлигини ҳамма билади…
3.
Жамиятда ошкоралик, демократия тамойилларининг қарор топишида Марказий телевидениенинг «Взгляд» кўрсатуви ниҳоятда катта рол ўйнаганди.
Ўша кўрсатувнинг муаллифлари Влад Листьев, Саша Любимов, Александр Политковскийлар худди Голливуднинг кино юлдузлари каби машҳур эдилар.
Ўзбекистонда эса Шуҳрат Қосимовнинг «Инсон ва қонун» ҳамда Дадахон Ёқубовнинг «Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» «Взгляд» даражасида бўлмаса-да, лекин халқимиз яхши кўрадиган биринчи рақамли кўрсатувлар эди.
Ўзбекистонда ҳам миллий матбуот билан телевидение ўртасида ўзига хос рақобат пайдо бўла бошлади. Бу яхши маънодаги ижодий рақобат эди.
Соврин гоҳ телевидениега, гоҳ матбуотга ўтиб турарди. Лекин Дадахон Ёқубовнинг кўрсатуви кўпинча ғолиб келарди. Уни кўрмаган одам қолмасди, оила аъзолари жам бўлишиб томоша қилишарди.
«Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» кўрсатувини, биласизми, нима билан қиёслаш мумкин?
Болалик пайтимизда бизнинг Китобда одамлар янги ҳинд киноларини кўрган пайтларида жинни бўлиб қолишарди (кейин билсам, бутун Ўзбекистон эс-ҳушини йўқотиб қўяр экан!).
Мен мактабнинг бошланғич синфларида ўқиб юрган кезларим район марказидаги кинотеатрга оила аъзоларимиз билан биргаликда бориб, янги чиққан ўзбекча ҳинд киносини томоша қилардик-да, сўнг уйга ҳўнг-ҳўнг йиғлаб қайтардик.
«Сангам», «Жаноб 420», «Чангда қолган гул», «Зита ва Гита», «Бобби» ва бошқа киноларни кўрганимиздан кейин бир ҳафтагача ўзимизга келолмай юрардик.
Мен кино санъатининг қудратини ўшанда сезганман.
Кўча-кўйда ҳам, ишхона-ю, мактабларда ҳам фақат янги чиққан ҳинд киноси тўғрисида баҳс-мунозаралар бўларди.
Одамлар уйдирма воқеаларни эмас, гўё куни кеча қишлоқда рўй берган ҳаётий ҳодисаларни муҳокама қилишаётгандай баҳс-мунозарага киришарди.
Хидир Деряев романи асосида тайёрланган «Қисмат», Ёқубжон Шукуровнинг «Қасос» номли кўп серияли телеспектакллари, Ҳамзанинг “Бой ила хизматчи” пъесаси ҳам одамлар томонидан худди бўлган воқеадек кутиб олинарди.
4.
Кейин «Оталар сўзи – ақлнинг кўзи» кўрсатуви (гарчанд аксар томошобинлар уни яхши қабул қилишган бўлса-да) ўзининг чучмал мавзулари билан узоқ йиллар давомида одамларни чалғитиш ва овутиш билан машғул бўлди.
Аслида, кўпчилик одамлар «йиғлоқи», «кўпик», «турмуш икир-чикирлари»дан иборат томоша-ю, мелодрамаларга ўч бўлишар экан.
Ғарбда ҳам, Америкада ҳам оломонга мўлжалланган ва чексиз давом этадиган сериаллар мунтазам бериб борилишини биз кейинчилик билдик.
Лекин «Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» бизнинг ҳаётимизга янги нафас олиб кирди.
Бутун оила аъзолари жам бўлиб Дадахон Ёқубовнинг кўрсатувларини томоша қиладиган, сўнг қизғин муҳокама этадиган бўлдик.
Бу кўрсатув муаллифга жуда катта обрў келтирди. Кейинчалик у ҳар битта вилоят тўғрисида махсус кўрсатув тайёрлай бошлади…
5.
Мен Дадахон Ёқубов билан Арманистондаги зилзила сафари пайтида яқиндан танишган эдим.
Телевидениедан машҳур оператор Рафаэл Камолов, журналистлар Бобур Алихонов ва Дадахон Ёқубовдан иборат ижодий гуруҳ ҳам Арманистонга келишган эди.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси йўлланмаси билан мен ҳам зилзила ҳақида мақола ёзиш учун Арманистонга борган эдим.
Биласиз бу ҳақда «Адабиёт ва санъат» газетасида «Арман жароҳатлари» номли сафар таассуротларимни ҳам эълон қилинган эди.
Назаримда, бизнинг жиддий мулоқот ўша сафар давомида рўй беради. Шундан кейин биз Дадахон ака билан қадрдон бўлиб қолгандик.
Тошкентга қайтганимиздан сўнг мен Дадахон Ёқубов билан газета учун суҳбат қилгандим. «Ёш ленинчи» газетасининг 1988- йил 7- май кунги сонида ўша суҳбатимиз чоп этилганди…
6.
Мен нима учун «Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» кўрсатуви тўғрисида махсус тўхталяпман?
Агар «Адабиёт» газетасида бир ярим-икки йил ишлаган бўлсам, умрим асосан ноҳақликлардан, адолатсизликлардан одамларни ҳимоя қилиш билан ўтди; битта мақола ёзиш учун баъзан бир ой давомида фактларни ўрганардим, ижодий сафарда бўлардим.
Ҳақиқатни аниқлаш жараёни мухбирдан зийракликни, ҳалолликни талаб этади.
Эсингизда бўлса, Қаҳҳор домла: «Агар ёзувчининг аҳлоқ кодекси тузиладиган бўлса, мен ҳалоллик билан шижоатни биринчи модда қилиб қўяр эдим, чунки ёзувчининг бошқа ҳамма хислатлари унинг қай даражада ҳалол, нақадар шижоатли зеҳнига боғлиқдир… Шижоатсиз ҳалолликнинг ўзи ўлик сармоядир», деган эди.
Тажрибасиз бўлсам-да, аммо ҳалоллик билан шижоат менинг қонимда бор эди, бу хислатлар менга отамерос эди. Туғма хислатларим ҳар бир мақоламни нурлантириб турарди.
Хуллас, жўшқин ижодий фаолият билан дўппини бир айлантиргунча икки йил ҳам ўтиб кетибди.
Билмай қолибманки, Москвада бошланган қайта қуриш ва демократия шабадалари Тошкентга ҳам етиб келган экан…
7.
Бизда ҳам дастлаб Ёзувчилар уюшмаси даргоҳи теварагида норасмий ташкилотлар пайдо бўлади, бу ташкилотлар турли-туман долзарб ижтимоий муаммоларни кўтариб чиқади.
Масалан, Бўстонлиқдаги атроф-муҳитга зарар етказадиган Иттифоқ миқёсидаги кимёвий, радиактив комбинат қурилишига қарши оммавий норозилик чиқишларини уюштирадилар;
Орол денгизини қутқариш бўйича жамоатчилик комиссияси тузилади;
ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши учун курашилади ва лотин алифбосини қайтадан жорий этишни (баъзилар араб имлосига қайтишни исташарди) талаб этадилар.
Биз бўлсак, ўқувчилардан келаётган хатларга маҳлиё бўлиб, «зўр одам эканман-ку!» деб юраверибмиз. Жамиятда демократик ўзгаришлар содир бўлаётганини сезмай қолибмиз.
Мен нима учун жамиятдаги ўзгаришларни «Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» кўрсатувига боғламоқчиман?
Нега деганда у вилоятларда рўй берган ижтимоий адолатсизликларга энг аввало Марказқўм айбдор эканини мардона туриб фош этиб ташларди.
Одамлар Дадахон Ёқубов тимсолида қайта тикланган адолат ва диёнатни кўрадиган бўлиб қолишди.
Масалан, бир кўрсатувида Наманган вилояти партия қўмитасида 1980-82 йилларда Маъмурий бўлимда хизмат қилган Даврон Раҳмонов тўғрисида ҳикоя қилиб беради.
Бу одам Аҳмаджон Одилов бошқарадиган агросаноат фаолиятини тафтиш қилиш жараёнида қонунчилик қўпол равишда бузилганини аниқлайди.
Бироқ, у пайтларда республикада «иккинчи шахс» деб ном чиқарган А.Одилов ҳақиқатпараст «ревизор»ни янчиб ташлайди. Яъни, Ўзкомпартия Марказқўмининг Бюро йиғилишида Даврон Раҳмонов «шонли» компартия сафидан ўчирилади!
У замонларда партиядан ўчирилган одам албатта қамаларди. Шундай ҳам бўлади…
Орадан беш-олти йил ўтгач, «Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» кўрсатуви ўша машъум ҳодиса тўғрисида ўз қарашларини баён этади.
СССР Прокуратурасининг кўрсатмасига асосан Д.Раҳмонов иши қайта кўрилиб, унга партия билети қайтарилгани ва бошқа ишга тикланганини Дадахон ака ўз кўрсатуви орқали илк маротаба халққа ошкор этади…
8.
Мен Аҳмаджон Одилов ҳақида дастлаб Одил Ёқубовнинг дилбар очеркларидан ўқиб билган эдим.
Кейин Марказий матбуот ҳам бу одам ҳақида кўп ёзди.
Хусусан, “Огонёк” журналининг биринчи саҳифасида Аҳмаджон Одиловнинг рангли суърати билан бирга эълон қилинган туркум мақолалар у кишини иттифоқда ҳам хийла машҳур қилиб қўйди.
Ўшанда “Огонёк”нинг Бош муҳаррири Анатолий Сафронов эди, назаримда.
Сўнг кўп ўтмай Телъман Гдлян бошчилигидаги СССР тергов гуруҳи Ўзбекистонга келгач, Аҳмаджон Одилов ҳам бошқалар қатори ҳибсга олинади.
Энди Марказ матбуоти бу одам ҳақида бошқача ёза бошлади.
Мен “Литературная газета” да эълон қилинган – “Зона молчания”, яъни – “Жимлик сарҳадлари” номли суд очеркини ўқиб даҳшатга тушгандим.
Кейин бунақа очерк ва мақолалар бошқа газета ва журналларда ҳам кўп чиқди.
Табиийки, мен журналист сифатида бу одамнинг шахси ва фаолияти билан қизиқиб қолдим. Биласиз, “Ёш гвардия”ни ўқиб – Краснодонга, “Тинч Дон”ни ўқиб Ростов Донга – Вёшенская станицасига борган йигитман.
Ўша пайтларда Самарқанд вилоят прокуратурасининг ўта муҳим ишлар бўйича терговчиси бўлиб ишлаётган Исматилла Йўлдошев ҳам Т.Гдлян ва В.Иванов раҳбарлигидаги СССР тергов гуруҳи таркибига киритилган эди.
Биз бу шоиртабиат йигит билан дўст эдик.
Бир куни у мени Ғурумсаройга таклиф қилди. Ғурумсарой – Попга кираверишдаги чексиз чўл қўйнида ястаниб ётган беҳудуд ўлка.
Аҳмаджон Одилов раҳбарлик қилган ва бутун дунёга шов-шув бўлган мажмуа (комплекс) шу ерда жойлашган. У – йигирмага яқин йирик хўжалик ва корхоналарни ўзида жамлаган улкан агросаноат бирлашмаси экан.
Мен Ғурумсаройда Аҳмаджон Одиловнинг гул ва райҳон иси уфуриб турган анвойи боғ ўртасидаги кўркам саҳнада жойлашган шинамгина кабинетини бориб кўрдим.
Газета ва журналларда кўп ёзилган, кўп ўқиганим – кабинетдан кимсасиз қир-адирларга олиб чиқадиган яширин ер ости йўлига тушиб, уни томошо қилдим, бир – бирига қарама – қарши бўлган чексиз ва чегарасиз хаёллар уммонига ғарқ бўлдим…
Поезд вагонлари юриши учун релъслар ўрнатилган, метро станциялари каби кенг ва ёруғ бу яширин ер ости йўллари билан бирга, одамлар учун қурилган замонавий коттежлар, обод посёлкалар, фаровон шаҳарчаларни ҳам бориб кўрдим…
Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар,
Бўғзимга тиқилган ҳаяжонимни,
Қутулардим айтиб бир йўла,
Қийнамасдим бунча жонимни,
– деб ёзганида Муҳаммаджон Раҳмонов нечоғлик ҳақ бўлганига мен илк маротаба Ғурумсаройда имон келтирган эдим…
Москва газеталарининг ёзишича, Аҳмаджон Одилов қамалганидан буён ғурумсаройликлар байрам кайфиятида экан.
Лекин биз Попда бўлганимизда бунинг аксини кўрдик. Халқ унинг қамалишини ўз шахсий фожеасидек қабул қилган эди…
9.
Кейин, орадан йиллар ўтиб, республика раҳбарлигига келган Ислом Каримов, мустақил бўлганимиз баҳонасида, “пахта иши” бўйича қамалган бир гуруҳ “собиқ”лар – Усмонхўжаев, Худойбердиев, Салимов, Мусахоновлар қаторида Аҳмаджон Одиловни ҳам Россия раҳбарияти розилиги билан Ўзбекистонга қайтариб, озодликка чиқаради.
(Абдуллаева ҳам ўзбек Президентининг айнан шу сайи-ҳаракати натижасида Москвадаёқ ҳибсдан бўшатилиб, Тошкентга самалётда учиб келган эди).
Албатта, бундай ҳатти-ҳаракатни хушёр сиёсатчи Каримов халқ хоҳиш-иродасини ҳисобга олиш билан бирга, ўз шахсий манфаатларини кўзлаб ҳам амалга оширган эди.
Хусусан, бу пайтга келиб муқобил номзодлар қўйилган Президентлик сайловига жуда оз вақт қолаётганди.
Ҳали Президент Президент бўлиб Ўзбекистонни, унинг барча сиёсий ва ижтимоий қурилмаларини бугунгидек ўз инон-ихтиёрига буткул ва мутлақ бўйсундириб ололмаган эди.
Ҳали мамлакатда ва айниқса парламентда мухолифат мавжуд бўлиб, у бугунгидек хориж ва ҳибсдан жой топмаган эди…
Аҳмаджон Одиловга оид ҳикоямизга қўшимча қилиб шуни илова қилиш лозимки, Ислом Каримов 1991-йилнинг декабридаги сайловда кўпчилик овоз билан Президент бўлиб сайлангач, амалга оширган ишларидан иккитаси менинг диққатимни жалб этган эди.
Биринчиси – сайловда ўз рақиби мутлоқ кўп овоз олган вилоят раҳбарини алмаштирди.
Иккинчиси – халқ орасида обрў-эътибори ортиб бораётган Аҳмаджон Одиловни яна ҳибсга олди…
10.
Майли, мавзудан узоқлашмайлик.
Биз “Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари” ҳақида гапираётган эдик. Шу ўринда матбуот билан телевидениенинг имкониятлари ҳақида тўхталиб ўтмоқчиман.
Дадахон Ёқубов ўз кўрсатувида намойиш этадиган аксарият мавзулар бир пайтлар бизнинг газетамизда ҳам ёритилган эди. Лекин газета мухбирига қараганда Дадахон Ёқубов кўпроқ халқимизнинг олқишига сазовор бўларди.
Негаки, «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси салкам бир миллион нусхада чоп этилса-да, аммо телекўрсатувни энг камида ўн, ўн беш миллион (Қирғизистон, Тожикистон, Қозоғистон ўзбеклари ҳам мунтазам равишда Тошкент телевидениесини кўриб борарди) нафар халқ кўрарди.
Яъни, телевидениенинг мухлислари бизнинг газетхонларимизга нисбатан ўн беш баробар кўпроқ эди. Телевидения бу пайтда халқ орасида жуда оммалашган бўлиб, бунинг устига қудратли ташвиқот ва тарғибот қуроли эди.
Шу боис ҳам Дадахон акани том маънодаги миллий қаҳрамонга айланиб кетганди десак, менимча, асло муболаға бўлмайди.
11.
Биз Дадахон ака билан қадрдон бўлиб қолганимиз учунми: «Исматжон, Қашқадарё вилоятига бағишланган кўрсатувни тайёрлашга киришсам, албатта, сизни ҳам олиб кетаман», деб олдиндан айтиб қўйган эди.
Сабаби – бирор вилоятга кўрсатув тайёрлаш учун Дадахон ака энг камида икки ҳафталик ижодий сафарга борарди ва албатта ўша вилоятда танилиб қолган ижодкорлар билан бамаслаҳат иш кўрарди.
Ўша пайтларда “Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари” ўз эшиттиришларини бирма бир вилоятлардан олиб боришни йўлга қўйган ва бу Дадахон акага янада катта обрў эътибор келтирган эди.
Ниҳоят, Қашқадарё вилоятига ҳам навбат келади. Биз – Дадахон Ёқубов раҳбарлигида, операторлар Исмоил Ҳайдаров, Рафаэл Камолов, режиссёр Мели Маҳкамов – сафарга жўнаймиз.
Ҳозир ҳам кечагидек ёдимда: дастлаб, биз Китобга борган эдик.
Одатда, Қашқадарё дейилса, одамларнинг кўз ўнгида дашту биёбонлар гавдаланади. Чироқчи, Қамаши туманлари ҳақиқатан ҳам чўлу биёбонлардан иборат. Шоир айтмоқчи:
Кун кеча Нишонда ёвшан оралаб,
Нортуя қувганлар айтсинлар аён.
Қашқадарё дея сўзга очсанг лаб,
Тап-тақир саҳрони англарди жаҳон…
Лекин Қашқадарё воҳаси ям-яшил Китоб ва Шаҳрисабз туманларидан бошланади. Самарқанд тугаб, Ҳисор тоғлари аро Тахтақарача довонидан ўтилгандан сўнг, қаршингизда ям-яшил водий ястаниб ётади.
Сиз Қашқадарёга келдим деб ўйламайсиз. Чунки Китоб худди Швейцарияга ўхшайди.
Назаримда, менинг она юртим мадҳини ҳали ҳеч ким Абдулла Ориповчалик меёрига етказиб куйлолмаган:
Ҳисор тоғларининг нақ этагида,
Макон бор хушҳаво, сарбаланд, юксак.
Ажиб бир осмон бу, осмон тагида,
Юлдузлар қўл чўзсанг, шундоқ етгудак.
Она табиатнинг хуш санъати бу,
Макон ва юлдузлар салтанати бу.
Атрофда водийлар товланар ҳал-ҳал,
Минг йиллик чинорлар кўкка боққан тек.
Бу ерда, во ажаб, юз йиллар аввал,
Дунёга келибди султон Улуғбек.
Ажиб тасодиф ё шаҳри Ҳумой бу,
Ҳойнаҳой, даҳоси туганмас жой бу!
Қўлингда тап-тайёр ҳадди-ҳисоб бу,
Ҳадди-ҳисоб берган – шаҳри Китоб бу!
12.
Қисқаси, Китобга бориб «Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» кўрсатувининг илк саҳифалари Жовуз деган тоғли қишлоқда суратга олинади.
Чунки ўша пайтларда ҳукуматимиз бу сўлим қишлоқни ёппасига кўчириш тўғрисида қарор қабул қилган эди.
Қишлоқ аҳли эса ҳукумат қароридан норози бўлиб, ҳеч ким ўзининг сўлим ва оромбахш масканини тарк этишни истамасди.
Ажабки, «десантчилар» юртимизга бостириб келгандан сўнг кўчириш масаласи яна қўзғалди.
Худди аввалгидек, яна халқ бир тараф, ҳукумат бошқа тараф бўлиб қолди. Тарафкашлик ҳамон давом этаётир.
Жовуз – чигал муаммо…
Бутун Қашқадарё халқи «Жовузни кўчиришадими, кўчира олишмайдими?» деган жумбоқ устида бош қотираётган пайтда биз ўша қишлоққа ташриф буюрган эдик.
Оқсоқоллардан, хотин-қизлардан, болалардан, фаоллардан интервьюлар олинади. Қишлоқнинг бетакрор манзаралари, зилол сувлари суратга туширилади.
Қишлоқ аҳли ҳукумат номига ёзган шикоятларининг бир нусхасини бизга топширади.
Биз ўз навбатида Дадахон аканинг кўрсатуви воситасида қишлоқ аҳлининг арз-додини қайсидир маънода ҳукумат раҳбарларига етказган эдик.
«Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари» шу қадар қудратли эдики, ўша кўрсатувдан сўнг Жовуз қишлоғи кўчирилмайди – қишлоқ аҳолисининг талаблари қондирилади.
Жовуздан сўнг вилоят марказига – Қаршига йўл олдик.
13.
Нормўмин Туроповнинг ўрнига областга янги раҳбар – Ислом Абдуғаниевич Каримов Қашқадарё обкомининг биринчи котиби бўлиб келган эди.
Дадахон Ёқубов билан тўппа-тўғри вилоят партия қўмитасига бордик.
У кишининг одати шунақа экан: қаерга борсалар, албатта, маҳаллий раҳбарлар билан учрашиб, уларни ўз режасидан бохабар этиб, жўяли таклифлар чиқиб қолса, уни ҳам ҳисобга олиб қўяркан.
Афсуски, вилоят партия қўмитаси идорасида Ислом Каримов йўқ экан.
Навбатчиларнинг айтишича, «вилоятдаги ҳамма раҳбарларни тўплаб, Нишон туманида кўчма семинар ўтказаётган» эканлар.
Кўпинча вилоят миқёсидаги анжуманлар албатта обкомнинг мажлислар залида ўтарди, лекин Ислом Абдуғаниевич бундай йиғилиш кўпроқ амалий аҳамиятга эга бўлишини кўзлаб семинарни Нишон туманида ўтказишга қарор қилган эканлар.
Обкомдагилар бизни Нишонга жўнатишди. Операторлар меҳмонхонада қолдирилди. Биз Дадахон ака билан ўзимизнинг «маршрутка»га ўтириб Нишонга кетдик…
14.
Нишон туманидаги бир дала шийпонида кўрганим манзара ҳамон кўз ўнгимда турибди: соя-салқин очиқ майдонда беш юз чоғли одам стулларда ўтиришарди.
Ўшанда биринчи марта бир жойга тўпланган бунчалик катта миқдордаги раҳбарларни кўрганман: ҳаммасининг бошида шляпа, кун иссиқ бўлишига қарамасдан кўпчилиги костюм-шим кийиб, бўйинбоғ тақиб олганди: ҳаммаси ҳақиқий раис, ҳақиқий раҳбар эди!
Ислом ака галстуксиз, оқ финка кўйлакда йиғилишни бошқарардилар.
Ростини айтишим керак, менинг ўшандаги ёшлик тасаввуримда Ислом ака шу оппоқ кўйлакда Нишон чўлларида кезиб юрган Хўжаи Хизирга ўхшаган эди.
Бу оқ кўйлакли ва ойдин юзли одамнинг фақат соқоллари йўқ эди, холос…
15.
Биз бир четга бориб ўтирдик.
Дадахон акани кўпчилик таниди. Раҳбарлар орасида шивир-шивир бошланди ва ҳамма зимдан Дадахон Ёқубовни кузатиб ўтирди. Лекин менга ҳеч ким эътибор бергани йўқ.
Орадан хийла вақт ўтгач, танаффус эълон қилинди. Бу орада бизни ҳам дастурхонга таклиф қилдилар. Худди тўйдагидек ош тортилди. Уч-тўрт киши бўлиб бир даврада ўтирдик.
Райкомнинг биринчи котиблари, Ислом ака бошчилигидаги вилоятнинг барча раҳбарлари алоҳида жойда ўтиришар экан. Янглишмасам, Қашқадарёда ўн учта туман, демак ўн учта райкомнинг биринчи котиби бор эди. Раисларга алоҳида хонада жой қилинганди.
Хуллас, Ислом ака ҳам тамадди қилгани кириб кетадилар. Тўрга ўтирганларидан сўнг мухбирлар қаерда деб дараклайдилар ва дарҳол буёққа чақиринглар, дейдилар.
Бир пайт Нишон район партия қўмитасининг биринчи котиби Тошпўлат Соатов ташқарига шошилиб чиқиб келди: «Сизларни Ислом Абдуғаниевич сўраяптилар», – деди.
Кейинчалик Т.Соатов вилоят ижроия қўмитасининг раиси бўлди, ҳозир ҳам вилоят ҳокимлиги тизимида масъул вазифада ишлаётган бўлса керак.
Биз Тошпўлат ака ҳамроҳлигида Ислом ака ўтирган хонага кирдик. У ерда йигирмага яқин одам бор эди. Дастурхон шоҳона безатилганди.
Шу ўринда Ислом Абдуғаниевичга хос бўлган бир хислат тўғрисида айтиб ўтишим керак (бу менинг шахсий кузатишим). Бошқа раҳбар бўлса: «Бўпти, мухбирларга ҳам овқат беринглар, қоринларини тўйдириб қўйинглар, тушдан кейин гаплашамиз», дейиши мумкин эди.
Лекин Ислом ака айнан шу туманнинг раҳбарини, яъни мезбонни ташқарига чиқариб юборибди: «Тезда буёққа таклиф қилинг!» дебдилар.
Ислом Абдуғаниевич матбуотга, матбуот вакилларига алоҳида эътибор беришини ўшанда сезгандим.
Шунинг учун ҳам у киши мухбирларни зиёфатга таклиф этган эдилар…
16.
Биз хонага кириб бордик.
У кишининг бир одати бор – кишининг кўзига тик қарайдилар. Одамнинг кўзларидан ҳамсуҳбатининг ниятини англаб оладилар. Бизга ҳам тикилиб-тикилиб қарадилар-да, Дадахон акадан кўзларини узмай:
-Сизни танийман, – дедилар. – Хуш келибсиз!
-Бу йигит ҳам журналист, ҳамкорлик қиляпмиз, – деди Дадахон ака мени таништириб.
-Лекин мен сизни танимадим, – деди Ислом Абдуғаниевич менга қараб.
– Қани, марҳамат, ўтиринглар! – деб бизни райком котибларининг рўпарасига ўтқазиб қўйдилар.
-Ислом ака, телевидение мени анча машҳур қилиб қўйган, – деб ҳазиллашди Дадахон ака.
-Бўпти, иш тўғрисида кейин гаплашамиз. Марҳамат, дастурхонга қаранглар, – деб пиёлаларни тўлдириб ароқ қуйиб бизга узатдилар.
Чамаси, ўн минут давомида икки-учта райкомнинг биринчи котибларига сўз бердилар. Эзмалик қилаётган нотиқларнинг сўзларини бўлиб: «Қани, овқат совумасин, олинглар!» деб даврани бошқарар, ўзлари ҳам пиёладаги ичимликдан оз-оз нўш этиб ўтирдилар…
17.
Ярим соатча тамадди қилингач, Ислом Абдуғаниевич биз билан гаплашгани ташқарига чиқдилар.
Биз ҳам ўрнимиздан ирғиб турдик. Шуни айтиш керакки, ҳали тамадди қилишга улгурмаган райком котиблари ҳам ўринларидан туриб кетдилар.
Вилоятнинг биринчи раҳбаридан кейин ҳеч ким дастурхон устида қолмас экан.
Орадан хийла фурсат ўтиб бир-иккита котиблар қолган овқатларини тамадди қилишга кириб чиқди, лекин кўпчилик ичкарига киришга ботинмади.
Маълум бўлишича, ҳали семинар тугамаган экан.
Дадахон ака қисқа қилиб нима мақсадда Қашқадарёга келганини тушунтирди. Назаримда, Ислом ака Ғузордан, Қарши шаҳридан, Қарши туманидан икки-уч нафар оддий одамларнинг номларини айтиб, ўшалар билан суҳбат қилишни тавсия этди.
Сўнг ўша туманларнинг раҳбарларига: «Йигитларга ёрдам беринглар!» деб тайинлагач, бизга омад тилаб хайр-хўшлашди.
Биз Ислом Абдуғаниевич билан ярим соатча бирга бўлдик, холос. Мен Ислом ака билан гаплашганим йўқ, фақат Дадахон ака гаплашдилар.
Ўшанда мен Ислом Каримов билан биринчи марта учрашгандим. Бу 1988- йилнинг ёз ойларида содир бўлган эди…
18.
Кези келганда яна бир нарсани айтиб ўтиш керакки, Ислом ака Қашқадарёда яхши ном қолдирган.
У кишининг бир одати бор эдики, туманларга, чекка қишлоқларга олдиндан айтиб қўйиб, кейин бормасди.
Ислом ака кутилмаганда ўзи лозим топган жойга бориб, ғўза қатор ораларига ишлов бераётган деҳқонлар, оддий одамлар билан гаплашарди.
Боз устига, одамларни шийпонга ёки пайкал бошига чақиртирмасдан, ўзлари эгат оралаб колхозчиларнинг олдига бораверардилар.
Биласиз, кўпинча ғўзаларни шира босиб кетарди: бир марта эгат оралаган одамнинг уст-боши қоп-қорайиб, дабдаласи чиқиб кетади.
Лекин Ислом ака оддий одамларнинг кўнглидаги гапларни билиш учун оҳори тўкилмаган уст-бошларини аяб ўтирмасди.
У пайтларда, айниқса, пахта мавсуми давриларида этик кийиб юрардилар. Ўша пайтларда тушган суратларини кўрсангиз биласиз, этик ҳам у кишига ярашар эди.
Кейин юзларига, кўзларига чанг ўтириб қолган ҳолатда шийпонларга бориб, колхозчилар даврасида тушлик қилганини ҳозиргача одамлар эслаб юришади.
Ислом акага хос бўлган самимият одамларнинг меҳрини қозонади.
Қани энди мен биринчи маротаба Нишонда кўрган – галстуксиз оқ финка кўйлакдаги, табиий ва самимий Ислом Каримов кейин ҳам худди шу фазилатларини ўзида сақлаб қолганида эди…
Лекин минг афсуски, бундай бўлмади…
19.
Юқорида мен Ислом акани ўшанда Нишон чўлларида кезиб юрган Хўжаи Хизирга ўхшатганимни ёздим.
Бу менинг ўшанда – Ислом ака ҳақида – ёшлик тасаввуримдаги дастлабки болаларча соф ва масъум таассурот эди.
Лекин минг афсуски, кейинчалик мен Нишонда кўрган «Хўжаи Хизир» мансаб пиллапоясидан кўтарила боргани сайин ўзи ҳам амал даражасига қараб ўзгариб борди.
Кейинчалик каттакон бир мамлакатга раҳбар бўлганидан сўнг у кишидаги бу самимият ва халқпарварлик ўрнини секин-аста яккаҳокимликка интилиш, доҳийлик касалига чалиниш, ўзгалар фикри билан ҳисоблашмаслик – зулмкорлик, мухолифатга тоқатсизлик – қасоскорлик, уларни янчиб йўқ қилиб ташлаш каби қусур ва худбинликлар эгалладики, бу энди алоҳида мавзу бўлади…
20.
Тўғрисини айтиш керак, Ислом Каримов билан биринчи учрашув менда яхши таассурот қолдирди.
Эҳтимол, кейинчалик у кишига меҳр қўйишда ва командасига ўтиб ишлашда ҳам мана шу учрашув қайсидир маънода замин яратган бўлса ажаб эмас.
Албатта, бу пайтда мен ҳали “Биринчи таассурот алдамчи бўлади” деган башоратнинг мавжудлигидан бехабар эдим…
21.
Хуллас, бўлажак йўлбошчи билан илк бора Нишонда учрашганман.
Лекин кейинчалик яқиндан танишганимиздан сўнг Ислом ака ўша учрашувни эсламади ҳам, мен ҳам эслатмадим.
Демак, Нишондаги учрашувдан кейин мен Ислом Абдуғаниевичнинг хотирасида қолмаганман.
– Ислом ака ажойиб инсон экан. Раҳбарлар орасида самимий кишилар кам бўлади, – деганди ўшанда Дадахон ака.
Биз Қашқадарёда ўз ишларимизни тугатиб, Тошкентга мамнун қайтдик…
22.
Биз ҳали ҳозиргина ўзимиз танишиб қайтаётган одам кутилмаганда Ўзбекистонга раҳбар бўлишини ва бу раҳбарлик кўп эмас оз эмас – чорак аср давом этишини, у туфайли иккаламизнинг ҳам тақдиримизда ажиб ўзгаришлар юз беришини, юлдузли онлар бўй кўрсатиб, иқболимиз порлашини, омад бизга ростдан ҳам кулиб боқишини билмасдик.
Шу порлоқ истиқбол билан бирга бахтсизлик ва ҳақсизлик, ҳибс ва ҳақорат, хориж ва муҳожирлик ҳам биз шўрликларга ёр бўлишини тасаввур ҳам қилолмасдик.
Биз ўз касбимиз ва тақдиримиздан мумнун икки журналист сархуш бир туйғу билан машинанинг катта тезлигида пойтахт томон шамолдек елиб борарканмиз, Қашқадарёнинг Нишон райони далаларида учратган Хўжаи Хизирсифат бу одам эрта бир кун нафақат бизнинг ҳаётимизни, балки бутун бир мамлакат тақдирини тамомила ўзгартириб, миллион миллион ўзбеклар ҳаётини тамомила остин – устун қилиб юборишини хаёлимизга ҳам келтира олмас эдик…
23.
Бугун орадан шунча йиллар ўтиб кетганидан кейин сиёсий муҳожирликнинг аччиқ нонини ейиш шўрлик пешонамга битилган Ватанимдан олис Канаданинг тинч ва сокин гўшаларида Ислом Каримов ҳақида ўйлар эканман Нишон далаларида кўрганим – оқ финка кўйлакдаги Хўжаи Хизирсифат одам тимсоли ҳануз менга тинчлик бермай келади…
Энди билсам, инсон ўзини тўла намоён қилиши учун тўла ҳокимиятга эришиши керак экан.
Тўла ҳукмронлик инсоннинг ўз қўлига ўтса – камдан кам одам сақлаб қола олади ўз инсонлигини. Бундай тоифа одамлар устидан доимо иккинчи бир ҳукмрон туриши керак.
Мен Нишонда кўрган Қашқадарё обкомининг биринчи секретари Ислом Каримовнинг устидан назорат қиладиган Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитети, қолаверса Москва, КПСС Марказий Комитети ва унинг Сиёсий Бюроси бор эди. Ўзбекистон Мустақил бўлганидан кейин эса Ислом Каримов ўзига хон, ўзига бек бўлиб қолди. У энди ҳеч кимга, ҳеч қанақанги Политбюрога бўйсўнмас эди…
24.
Ислом Каримов билан илк бор пахта шийпонида учрашганимга ҳам қарийиб чорак аср бўлибди.
Шу йиллар мобайнида Ислом Каримов билан турли поғоналарда ва шунга муносиб турли ҳолатларда уни кузатишимга тўғри келди.
Мен Ислом Каримов тақдири ҳақида ўйлаганимда жаҳонда озми кўпми ўз халқига хизмат қилиб элу юрт ёдида бир умрга қолган давлат арбоблари кўз ўнгимдан ўтади.
Ва уларни қайсидир маънода ўзимнинг болалик тасаввуримдаги – пахта даласида кўрган “Хўжаи Хизир”имга таққослай бошлайман.
Шу маънода хотирамдаги машҳур арбоблар орасида ҳинд халқининг буюк фарзанди Маҳатма Ганди энг юқори чўққини эгаллайди десам хато бўлмас.
Маълумки, Маҳатма Ганди – ҳиндларга инглизлар қўлидан мустақиллик байроғини олиб беришга бутун умрини бағишлаган ва бунга муяссар бўла олган зот.
Бу – ярми ялонғоч ҳинд либосида юрган қоқ суякли Маҳатма Ганди халқ қалбида абадий макон топишга қандай муяссар бўла олди?
Унинг кундалик дастурхони ҳақида шунда ривоят юради: Унга ҳар куни нонушта, тушлик тайёрлашганда, у энг тансиқ нарсаларни четга суриб, халқим тўйиб еяолмаган неъматларни мен қандай бемалол истеъмол қилишим мумкин деб истиҳола қилган.
Албатта инсоният тарихида Маҳатма Ганди каби буюк даҳолар камдан кам бўлади.
Лекин шунга қарамай дастурхони тўкис бўлган Президентлар -Вашингтон, Де Голл, Уинстон Черчилл, Жавоҳарлар Неру, Мустафо Камол Ота Турк ва ҳокозалар бу дунё неъматларидан баҳраманд бўлиб, тўла тўкис ҳаёт кечиргани ҳолда ҳам халқ қалбидан чуқур жой ола олди…
25.
Айни пайтда узоқ йиллар ўз салтанати ва сиёсатини ўзи қурган империяга кўчира олган бўлса-да, халқнинг бир қадар нафратидан узоқ кетолмаган Ленин, Сталин, Мао Цзедун, Ким Ир Сен, Гитлер ва кейинчалик Муаммар Каддофий, Саддам Хусайнлар ҳам борлигини унутмаслик керак.
Булар тарихда ўзига хос қора курсида абадий муҳрланиб қолди.
Бу тоифа империя асосчилари ўз давлати ва халқи тарихида ўзига хос бурилишлар ясаган бўлишига қарамай тарозининг қора палласи уларнинг хизматини ер билан яксон қилди дейиш мумкин.
Нега шундай бўлди?
26.
Биз икки тоифа давлат раҳбарлари, икки тоифа халқ йўлбошчиларининг икки хил тақдир топганига гувоҳ бўлиб турибмиз.
Шу маънода ўзимиз ва миллатимиз, ўтмишимиз тарихидан ҳам мисоллар келтиришга ҳаракат қиламан.
Ўтмишни қўя турайлик, кечаги яқин совет тарихимизда Йўлдош Охунбобоев, Усмон Юсупов ва Шароф Рашидовларнинг халқ билан самимий ва содда, айни пайтда чамбарчас алоқалари хусусида кўпдан кўп яхши хотиралар одамлар орасида афсонавий тарзда тилдан тилга кўчиб юради.
Улар ўзлари билган одамлар қалбида ҳануз ажиб бир эҳтиром билан яшаяпти. Улар уйида ҳам хотинини сиз деган, бола чақасига сизлаб гапиришган.
Ислом аканинг ҳам келиб чиқиши етимлик ва машаққатлар билан ўтган.
Ҳокимият тўла қўлига ўта борган сари ўзи ҳам ўзгара борди. Кўзимнинг олдида бўлди буларнинг бари…
27.
Хўш, мен бир пайтлар Нишондаги дала шийпонида кўрганим – Хўжаи Хизир ва кейинчалик қарийб 25 йилдан бўён Ўзбекистон давлатини бошқариб турган Ислом Каримов келажагини, тарихдаги ўрнини қандай тасаввур қилиш мумкин?
Уни юқоридаги қайси тоифага кўпроқ мансуб деб айта оламиз?
У халқ билан бир дастурхондан чой ичиб умрини ўтказган Маҳатма Ганди даврасига мансубми ёки ўз замондошлари Муаммар Каддафи ва Саддам Ҳусайнларга яқинроқми?
Ҳаётда бошқа йўл йўқ, тарози ҳам икки палладан иборат. Ҳаётнинг ҳам асосий ранглари иккита – оқ ёки қора.
Инсон боласи – у Хўжаи Ҳизир эмас, албатта.
Раҳбар халқ назоратидан узоқлашдими, назардан қолади. Назардан қолдими демак оёғи ердан узилади…
28.
Ердан узилган жойда бузилиш ва чириш бошланади.
Одам боласи – асли ҳайвондир. Уни одамийликка элтган йўл ҳам аслида ахлоқий ва инсоний хислатларнинг кашф этилганидадир.
Инсон эса инсон билан – одамлар билан тирик.
У ёки бу оддий шахс камида оиласи, қўни қўшниси ва нари борса маҳалласи доирасида фаолият кўрсатса, давлат раҳбари, мамлакат йўлбошчиси – у энг камида ўз халқининг меҳри муҳаббатига сазовор бўлиши ва дунё халқларининг эътиборига тушиши шарт.
Халқ эса ўзи тўла билолмаган, етарлича кашф этолмаган – ўз назоратидан ташқаридаги шахсни астойдил сева олмайди…
29.
Инсон – қайси вазифада ва даражада бўлишидан қатьий назар у Оллоҳдан чўчиши ва халқ амрига итоат қилиши керак.
Раҳбар модомики ерда яшар экан, у ватандошларининг амри ва назоратига ҳурмат билан қараши ва бўйсуниши шарт.
Назаримда, Хўжаи Хизир ҳам ерда яшаганда эди, ернинг барча қонунларига бўйсунган бўларди…
30.
Мен чорак асрдан бўён пошшолик қилаётган Ислом аканинг тарихдаги ўрни ҳақида башорат қилиб ўтирмайман.
Уни тарих ва давр белгилайди. Ёки аниқроқ айтганда белгилаб турибди…
Лекин, Ўзбекистон тарихига осмондан учиб тушган метеорит каби шитоб билан кириб келган, қайсидир ўринларда халқ билан яқин бўлишга астойдил интилган, мамлакатга истиқлол байроғини туҳфа қилишга муяссар бўлган, халқ қадриятларини ўз Ватанига қайтара олган, юз минглаб миллатдошларини ҳажнинг буюк зиёратига аэропланлар қанотида элтишга азму қарор қилган ва ҳокозо ҳакозо хизматлари бисёр бўлган мамлакатда айни пайтда шундай кўргиликлар ҳам борки, уларнинг борлигидан ташқари бу дардни айта олмаслик фожеаси нақадар даҳшатлидир…
31.
Мен китобимнинг қатор бобларида саксонинчи йилларнинг охирги босқичида мамлакат матбуотида ошкоралик, ҳалоллик ва журъат қай даражада баланд бўлганини қониқиш ва ҳайрат билан таъкидлаган бўлсам, бугун мустақиллик йилларида бу ҳайрат нақадар чуқур кўмилганлигини ҳам ҳасрат ва надомат билан қайд этгим келади.
Бу мамлакатни қандай кўтаринки руҳ билан демократия томонга астойдил эврилиш руҳида қабул қилиб бугун демократия ва ҳақиқат истаган ватандошларни ватанидан абадий жудо қилган салтанат ҳақида яна қандай каромат қилиш керак?
Мен шу боисдан нафақат ўз Президентимга , балки бутун дунё салтанати жиловини тутганларга мурожаат қилгим келади:
Жаноб Президентлар! Жаноб Шоҳлар! Жаноб Қироллар!
Кўзингизни очинг!
Салтанат ҳар қанча узоқ чўзилмасин, у тарих олдида саноқли кунлардан иборат.
Дунё чархпалаги олдида, сизнинг умрингиз ҳам гулдан гулга қўнган капалак мижоз кўз очиб юмгунчадир.
Токи салтанатда экансиз тарих қаърига шўнғимай туриб кўзингизни каттароқ очинг, халқингиздан юз ўгирманг, ундан узоқлашманг, халқ билан бир дастурхонда бўлишдан ор қилманг.
Токи халқ назаридан қолманг.
Шунда оёғингиз ердан узилмайди…
БИРИНЧИ КИТОБ ТУГАДИ
4 шарҳ
МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГШарҳ қолдириш
Фақат 500 белгигача рухсат этилади. Мақола ёки хабарларни МАҚОЛА ВА ФОТОСУРАТЛАР ЖЎНАТИШ ёки Биз билан алоқа шакли орқали жўнатинг.
Рахмат сизга Исмат ака! Ажойиб хотира маколангиз ва дадил тугри фикрларингиз учун! Ислом Абдуганиевичнинг тарихдаги урни бугунги куннинг узидаёк жуда куплаб бахсларга сабаб булмокдаки, сизнинг билдираётган хавотирларингиз эртаги кунда хакикатга айланишига бугунги олиб борилаётган айрим номакбул ишлар заррача шубха колдирмаяпди. Алкисса, тарих берадиган бахосини бериб булди чамамда, факат устидаги ялтирок тукилиши учун озгина, яъни бир сония вакт керак булади халос! Аммо, халиям кеч эмас, халк кутаяпди!!!!
Assalomu-Alaykum Ismat aka, siz bu Islom Karimovni “Hujai Hizirim” deb tilga olib kogozga tushuribsiz, Islom Karimovni hatto “inson” eki “odam” deb ham aytib bulmaydi, sababi man sizchalik bulmasa ham ozmi-kupmi bu “mahluk-shaytonni” juda jahshi bilaman, Gosplanda, Kashkadareda va hozir Uzbekistonda kivotgan ishlarini siz manchalik bilmasahgiz kerak deb uelayman, Ismat aka nima bulganda ham hakikatni ezib bu iflos, mahluk-shaytonni hakikiy basharasini ochishga harakat kiling, sizdan iltimos aka.
Яхши мақола экан. Мақоладаги айрим далилларни қувватлаш учун айтмоқчиман.
Биринчи Президент сайловида Каримов норасмий равишда шундай кўрсатма берган:
1. Каримов номзоди ўтмган район ва вилоят раҳбарларидан биттаси ҳам ишламайди раҳбар бўлиб.
2. Сайловда Каримов ютган барча район ёки вилоят раҳбари Каримов бўшамагунча бўшамайди.
Каримов номзоди ўтмаган барча район ва вилоят раҳбарлари сайловдан кейиноқ кетди – бунда Каримов сўзини тутди. Иккинчи пункт бўйича Каримов сўзини тутмай номардлик қилди.
1988-92 йиллар жамиятимизни уйгониш, эркин хур фикр бахордик куртак очган, эндигина шакиланаётган бир даври эди. Бу ажойиб дамлар бир тушдик утди-ю кетди. Лекин унинг шарпаси хозиргача фикирлайдиганлар билан хам оханг.
Куч, куркув, босим утказиш билан хеч бир рахбар, уз халкини мехр-мухаббатини козона олмайди. Давлат бошлиги одамлар билан узи уртасида девол яратмасдан, уларга якинлашиб ичида кайнаши лозим, токи млнлаб оддий кишилар уни ўзимизники диб хис килсин.