Ҳукумат деворий газетаси «ХАЛҚ СЎЗИ» Қанақа нашр ўзи – Бердиёр Жумаев
Бердиёр ЖУМАЕВ,
халқаро журналист.
Парламент раҳбарлари – Танзила Норбоева ҳамда Нурдинжон Исмоилов ва Ҳукумат раиси – Абдулла Орипов эътиборига!
«ХАЛҚ СЎЗИ» – ҚАНАҚА НАШР ЎЗИ…
Парламент ахборий варақаси ёхуд Ҳукумат деворий газетаси?!
Ўзбекистон Республикаси Парламентининг ҳамда Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг янги таркибларда иш бошлаётганликлари муносабати билан, муассислари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси кенгаши ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати кенгаши ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси бўлиб ҳисобланадиган, шунингдек, мана, деярли 30 йилдан буён мамлакатнинг «бош газетаси» сифатида нашр қилиниб келинаётган «Халқ сўзи»нинг «фаолияти» тўғрисида, журналист тариқасида, айрим мулоҳазаларимни билдирмоқчиман.
Аввало, мазкур ўринда: «Юқоридаги ана шунақанги кўринишдаги таъсисчилик юридик жиҳатдан қандай ҳуқуқий асосга эга?» – деган ҳаққоний савол туғилади. Тўғри, Ўзбекистон Республикаси «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги қонуни (янги таҳрири)нинг 8-моддасига асосан: «Оммавий ахборот воситаси бир нечта муассис томонидан ҳам таъсис этилиши мумкин».
Аммо Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XVIII боби 76-моддасига мувофиқ: «Олий давлат вакиллик органи бўлган ҳамда қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширадиган» Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси ва Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XX боби 98-моддасида таъкидланганидек: «Ижро этувчи ҳокимиятни амалга оширадиган» Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ўзаро биргаликда ягона матбуот нашрига эга бўлмоғи ҳеч қайси мантиққа тўғри келмайди.
Негаки, расмий равишда ёндашилганидаям, ҳозирги туришида бевосита назорат қилувчи ҳокимият ҳам, унга бўйсунувчи ижрочи ҳокимият ҳам-ки, битта газетага эгалик қилиб ўтиришибди. Бошқачароқ, яъни атоқли рус сатирик ёзувчиси Салтиков-Шчедринчасига айтадиган эсак: «Халқ сўзи» газетаси, эндиликда, зўрма-зўраки равишда, «Икки бойга бир малай»лик вазифасини адо этаётир.
Мундоқ олиб қарагандаям, ахир, Ўзбекистон Республикасидек бутун бошли мустақил бир давлатда, наҳотки, Парламентнинг ҳамда Ҳукуматнинг алоҳида-алоҳида матбуот органлари бўлиши мақсадга мувофиқ эмас?!
* * *
Хўш, «Халқ сўзи» дастлаб қай тарзда шакллланганди, ўзи? Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист, филология фанлари номзоди Олим Тошбоев ўзининг «Аҳмаджон Мухторов ким эди?!» сарлавҳали мақоласида ушбу улуғ инсон ҳамда буюк журналист хусусида ҳикоя қила туриб, шундай ёзганди:
«1991 йилнинг илк куни Ўзбекистон маърифий ҳаётига ўзига хос янгилик олиб киради. Олий Кенгаш муассислигида (Аҳмаджон Мухторов муҳаррирлиги остида) «Халқ сўзи» газетаси чиқа бошлайди (газетанинг нишона сони 1990 йил 29 октябрда босмадан чиққан). Чўлпоннинг: «Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир!» сатрини шиор қилган янги нашр номини (Аҳмаджон Мухторов) кирилл ва настаълиқда ёзиб, газетхонларга янада тушунарли бўлиши учун йил, ой, кунни милодий, ҳижрий қамарий ва ҳижрий шамсийда ҳам кўрсатиб ўтган эди…
…1992 йилнинг 14 март, 50-сонидан бошлаб, газетанинг муассиси ўзгариб, Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Вазирлар Маҳкамасининг рўзномаси сифатида чоп этила бошлайди. Кутилмаган янгиликка Олий Кенгаш Раёсати ва Вазирлар Маҳкамаси изоҳи 50-сонда берилган. Ахборотда «ўзбошимча» муҳаррирдан қутулиш йўлини оқлаш, хаспўшлаш учун ҳукуматнинг бирон-бир матбуот органига эга эмаслиги таъкидланади».
Яна мазкур масала юзасидан «TURONZAMIN» халқаро электрон ахборот воситаси 2007 йилнинг 16 март куни қуйидаги маълумотларни ёйинлаган экан:
«Илк муҳаррири Аҳмаджон Мухторов бўлган пайтларда ҳақиқий халқнинг сўзига айланган бу нашр 1990 йилларнинг бошида парламент минбари ҳисобланарди ҳамда президентнинг ялоқхўри Эркин Самандаровнинг фитналари билан ҳукуматнинг қарамоғига ўтганди.
Шундан кейин фақат газетанинг номидагина «халқ» деган сўз қолди, аммо газетанинг ўзи Каримовнинг сўзига айлантирилди. Бугунга қадар кимлар келиб, кимлар кетмади, аммо газета ўша-ўша…».
* * *
Не тонгдир-ки, орадан анча-мунча йиллар ўтгач, юқоридаги башоратларнинг нақадар ҳаққоний эканлиги ўзининг ҳаётий исботини топди. Эндиликда «Халқ сўзи» одамлар ўртасида тўғри таърифланганидек ва ҳаққоний тавсифланганидек, том маънодаги «Парламентнинг ахборий варақаси» ҳамда «Ҳукуматнинг деворий газетаси»га аллақачонлар айланиб улгурди.
Илло, Каримовнинг нариги дунёга ўтиб кетганига уч ярим йилга яқинлашаётган бўлса-да, ўшандан сўнг Ўзбекистон сиёсатида кескин ўзгаришлар қилиниб, матбуотнинг олдига бутунлай бошқача вазифалар қўйилган, журналистларнинг зиммасига ўзгача долзарб топшириқлар юклатилган эса-да, «Халқ сўзи»да айтарли янгиланишлар ва ўзгаришлар, умуман рўй бермади. Бунинг учун алоҳида тадқиқ ёхуд таҳлил ўтказиб ўтиришнинг ҳожати йўқ: хоҳлаган одам газетанинг истаган сонларини варақлаб кўриб, айнан шундай эканлигига тўлиқ ишонч ҳосил қилмоғи мумкин.
Масалан, ўзим-да, кечган сананинг кузида юмушим тушган бир ташкилотда «Халқ сўзи» газетасининг 2019 йил иккинчи ярми учун мўлжаллаб, чала-чулпа тикилган газеталар тахлами (подшивка)га кўзим тушиб қолди. Мундоқ қарасам, унда мазкур матбуот нашрининг 1, 2, 3 ҳамда 10, 11 июль, 20, 23, 27, 29 август кунлари чиққан 133-, 134-, 135- ва 140-, 141- ҳамда 170-, 173-, 175-, 177-сонлари мавжуд экан.
Ўзим учрашишим лозим бўлган бошлиқни кутиш фурсатидан фойдаланиб, уларни кўздан кечириб чиқдим. Ишонасизми, «Халқ сўзи»нинг мана шу тўққизта сонидан ҳеч қайсисидан, ҳатто-ки, кичикроқ эса-да бирортаям танқидий ёинки муаммовий мақола топа олмадим. Кейинчалик, ҳар замонда қўлимга тушганида назардан ўтказганим қатор сонлардаям, худди ушмундоқ ажиб-у ғариб ҳолатларни кузатдим.
Яқингинада эса: «Сана янгиланди-ку, балки, газета, энди бошқачароқ чиқаётгандир…» – деган ниятда «Халқ сўзи»нинг архивидаги 2020 йил бошидан буён босилган 15 та сонини назардан ўтказдим. Таассуф-ки, аҳвол ҳамон ўша-ўша: расмиятбозлик, хабарбозлик, мадҳиябозлик, сафсатабозлик, рекламабозлик…
Халқаро журналистикада «тишсиз матбуот» («беззубая пресса») – дейилган атама ва тушунча мавжуддир ва «Халқ сўзи» газетасига ушмундоқ мезон нуқтаи назаридан баҳо берадиган бўлсак, юқоридаги сабаблардан келиб чиқилгани ҳолда, Ўзбекистоннинг ушбу «бош» оммавий ахборот воситасини бемалол «тишсиз матбуот» рўйхатининг бошидаги ўринлардан биттасига қўйиш мумкин, дея ўйлайман ва ҳисоблайман.
Дарвоқе, ўтган 2019 йилни 60000 нусхалик адад билан бошлаган мамлакат «бош газетаси»нинг тиражи мазкур сананинг ниҳоясига бориб, 46000 нусхага тушиб қолганлигига-да (умумий сони 11 ой мобайнида 14000 нусха камайиб кетганлиги) мана шунақанги қусурлар-у нуқсонлар сабабчи эмасми?!
* * *
Жамоатчиликнинг «Халқ сўзи» сўзи газетаси тўғрисидаги холисона баҳоси билан танишиш ниятида ижтимоий тармоқларни «титкилаб» кўрдим. Не кўз билан қарайин-ки, Ўзбекистоннинг айни энг йирик матбуот нашри ҳақида бирортаям ижобий фикрни ёинки эътирофли мулоҳазани учрата олмадим.
Топа билганим эса, қуйидагилар бўлди: «Кўзи ожиз ва руҳий хасталар «Халқ сўзи» газетасига мажбурий обуна қилинмоқда!», «Халқ сўзи» Ҳамзани яна тошбўрон қилди!», «Нимага болаларим ризқидан қирқиб, «Халқ сўзи»га обуна қилишади?», «Халқ сўзи» тилини қушларгина тушунадиган газета…» ҳамда «Халқ сўзи» газетаси ёлғон маълумот тарқатди»…
Мана шуларнинг энг охиргисига эътибор қаратайлик-чи, хўш, унда нелар дейилибди:
«Ўзбекистон марказий нашрларидан бири бўлган «Халқ сўзи» газетаси ўзининг интернет саҳифасида ёлғон маълумот тарқатди.
«Фоторепортаж: Самарқандда Конфуций хиёбони барпо этилмоқда» сарлавҳаси остидаги мақола 22 июнь куни газетанинг расмий сайтида эълон қилинган эди. Мақолада «Халқ сўзи» мухбири Самарқанддаги Конфуций хиёбони қурилишини фоторепортаж сифатида ёритишга ҳаракат қилган. Афсуски, ахборот нашри хиёбон қурилишининг асл ҳолатини фото суратларда кўрсатиш ўрнига, асосан қурилиш лойиҳасининг чизмаларини эълон қилган…
«…Ҳозирги кунгача 60 фоиз иш бажарилди. Замонавий ландшафт дизайндаги хиёбон қурилиши тез орада ниҳоясига етказилади» – деб хабар берилган мақолада...
Бундан ташқари, газета қурилиш тўғрисидаги бошқа маълумотлар, хусусан, қурилишнинг умумий қиймати ва тугатилиш муддатини ҳам айтиб ўтмаган.
Самарқанд вилоят капитал қурилиш бошқармаси (УКС) бош муҳандисидан олинган маълумотга кўра, Конфуций хиёбони қурилиши учун Давлат бюджетидан 4,1 миллиард сўм ажратиш белгиланган.
Агар «Халқ сўзи»нинг берган маълумотига таянсак, хиёбонда 60 фоиз, яъни 2,4 миллиард сўмлик қурилиш ишлари амалга оширилган бўлиши керак.
Аммо воқеа жойига бевосита борганимизда, қурилишнинг 60 фоизи бажарилганлиги тўғрисидаги маълумот ёлғон бўлиб чиқди.
Балким «қоғозда» айтилган 2,4 миллиард сўмлик қурилиш бажарилган бўлиши мумкин, лекин реал ҳаётдаги ҳолат умуман тескари.
Сўзларимиз исботи сифатида Конфуций хиёбони қурилишининг асл фотожамланмасини тақдим этамиз.
«Халқ сўзи» Конфуций хиёбони қурилиши юзасидан ёлғон маълумот тарқатганлиги ва ўзининг «фоторепортаж»ида қурилишнинг асл ҳолатини яширганлиги сабаблари номаълум…».
Сўнгра мазкур ҳаққоний даъволар «бош газета» томонидан эълон қилинган сохта маълумотлар ва ҳақиқий вазият тариқасида ёритилган лойиҳа суратлари ҳамда қиёсан-таққосан қурилишнинг ҳали-ҳамон ўлда-жўлда эканлигини далилловчи аслий суратлар ёрдамида тўлиқ исботлаб берилган.
Гарчи «Халқ сўзи»нинг фаолияти синчиклаб текшириладиган бўлса, бунақа ўтрикбозликларнинг яна тағин қанча-қанчаси аниқланса керак, бизнингча…
* * *
Қозоғистонда Ўзбекистон йили ўтказилиши доирасида уюштирилган сафар жараёнида мамлакат «бош газетасининг бош муҳаррири» Ў. Раҳматовнинг: «Ҳукумат газетаси икки тилда ҳаф тасига беш марта чоп этилади, унда 120 нафар ижодкор меҳнат қилади. Адади – 144 минг нусха» – деган гапи ўшаёқнинг ўзбекча матбуотида эълон этилган экан.
Аниқ-ки, айни жумбоқли-ю баҳсли баландпарвоз иддаолар ҳозир ёритаётганимиз мавзу нуқтаи назаридан, қатор саволларни муҳокаманинг кун тартибига қўяди, жумладан:
– «Халқ сўзи» – фақат Ҳукуматнинггина газетасими? Унақада, муассислар сафидаги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси кенгаши ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати кенгаши қаёқда қолди?
– Сизнинг айтганингиздек, оз эмас-кўп эмас – 120 нафар ижодкор меҳнат қиладиган жамоанинг чиқараётган газеталарини нима учун мамлакатимиз аҳолисининг, ҳатто-ки, ақалли нимчорак фоизиям ўқимайди?
– Матнда таъкидлаб кўрсатилганидек: 144 минг нусха ададлик газета қани ва, ҳақиқатан-да шундоқ бўлган тақдирда, нима учун «Халқ сўзи»нинг 2020 йил бошидаги тиражи 60 минг нусхага тушиб қолди?
* * *
Қозоқ қардошларимизнинг «Халқ сўзи» мақомидаги «Egemen Qazaqstan» («Мустақил Қозоғистон») газетасининг фаолияти билан атрофлича танишман. Мазкур матбуот нашри, асосан расмий оммавий ахборот воситаси ҳисобланса-да, унинг ҳар қандайин сонини варақласангиз ҳам-ки, албатта қизиқарли ва долзарб мавзулар билан танишасиз, жумладан, танқид, таҳлил, тадқиқ, тақдим масалалариям-ки жой-жойида, тарих, маънавият, ижод, санъат соҳалариям, шунингдек, ўзга долзарб муаммолар ҳам муносиб ўрин эгаллаган.
Афтидан, ушбу боисдан ҳам-ки, «Egemen Qazaqstan» («Мустақил Қозоғистон»)нинг ҳозирги пайтдаги умумий адади оз эмас-кўп эмас – 185720 нусхани ташкил қилади.
Ҳафтасига беш марта тўлиқ рангли ҳолатда чиқадиган мазкур газета ҳар сонининг саҳифалари камида 8 та, кўпинча эса – 10 саҳифали ва 12 саҳифали ҳамда 16 саҳифали қилиб босилади. Мана шу юмушларнинг ҳаммасини, жами 100 нафар атрофидаги ходимлар бажаришади.
Энди буёғини ўзингиз солиштириб кўринг-чи: сўнгги маълумотларга мувофиқ, 34 миллионлик нуфусли Ўзбекистон Республикасининг «бош газетаси» саналгувчи «Халқ сўзи»нинг обуначилари сони 60 минг нафар киши; аҳолиси ундан, деярли 2 баравар оз бўлган Қозоғистон Республикасининг унга тенг мақомдаги «Egemen Qazaqstan» («Мустақил Қозоғистон») нашрига ёзилганлар сони эса – салкам 186 минг нафар, яъни 3 ҳиссадан-да кўпроқ киши…
Агарда «Халқ сўзи»га нисбатан «Egemen Qazaqstan» («Мустақил Қозоғистон»)нинг саҳифалари икки, уч, ҳатто, тўрт баравар кўп эканлигини эътиборга оладиган бўлсак, мазкур рақам кўрсаткичи, босма тобоқлар эвазига, яна тағин бир неча ҳиссага ошиб кетади.
* * *
Билдирилган барча фикр-мулоҳазаларимиздан келиб чиққанимиз ҳолда, «Халқ сўзи»нинг муассислари аталмиш Ўзбекистоннинг янги Парламенти ҳамда Ҳукуматининг раҳбарлари – Танзила Норбоева, Нурдинжон Исмоилов ҳамда Абдулла Ориповга қатор ўринли-ю асосли саволларимиз бор ва уларга тегишли жавобларни кутиб қоламиз:
1. «Халқ сўзи» газетасининг «фаолияти» шу абгор ҳолатида давом этаверадими?
2. Мазкур нашрнинг ҳозирги туришида унинг номида «Халқ» номининг иштироки қай даражада мақсадга мувофиқ? Халқнинг дардлари-ю оғриқларидан, нақадар йироқ бўлган бунақанги нашр садқаи халқ кетмайдими?
3. Юқорида таъкидлаганимиздек, Қозоғистоннинг бир хил мақомдаги ўхшаш газетасида, «Халқ сўзи» таҳририятидагига қараганда, уч-тўрт баравар кўп иш амалга оширилгани ҳолда, 100 киши ишлайди-ю, лекин «Халқ сўзи»даги улардан уч-тўрт ҳисса кам юмуш бажарадиган 120 киши, жумладан, ҳар қайси вилоятдаги камида биттадан ўз мухбири, айтарли ҳеч нарса ёзмаганлари ва газетада чиқармаганлари ҳолатида, нималарнинг эвазига иш ҳақи олиб юрибди? Илло, «Халқ сўзи»нинг ҳозирги туришини чиқариш учун 120 нафар эмас, унинг чорагича ходим ҳам етиб-ортади-ку!
4. Сенаторлар, депутатлар, шунингдек, Ҳукумат аъзолари токайгача ўз матбуот нашрларининг аянч аҳволига четдан томошабин бўлиб, бепарво қараб тураверадилар?
5. Президентнинг, Олий Мажлиснинг, Ҳукуматнинг матбуот эркинлиги билан боғлиқ, оммавий ахборот воситаларининг таъсирчанлигини оширишга дахлдор бўлган ҳамма ҳужжатлари-ю топишириқлари, биринчи навбатда, «Халқ сўзи»да эълон этилади-ю, бироқ, нечун мазкур нашрнинг ўзи айни қўлланмаларга ва кўрсатмаларга мутлақо амал қилмайди? Нима, унақада, «Халқ сўзи» раҳбарияти Президент сиёсатига ҳамда мамлакатда ўтказилаётган ислоҳотларга қаршими?
6. Бисёр йиллардан буён ўзининг билганича иш тутиб келаётган «Халқ сўзи» газетаси таҳририятининг молиявий-иқтисодий ҳолати ҳаққоний тафтишдан ўтказиладими?
* * *
Мабодо, шунчалик далил-исботлардан кейин ҳам тегишли ва зарур ўзгаришлар амалга оширилмайдиган бўлса, менинг оддий бир журналист сифатидаги таклифим ва талабим:
– «Халқ сўзи» газетасининг номидан «Халқ» атоғини олиб ташлаш ва унинг шиори сифатида, яна бир садқаи халқ кетгур «халқ шоири» Иқбол Мирзонинг бундан ўн йилча муқаддам, яъни мамлакатнинг ҳамда халқнинг аҳволи, ниҳоятда хароблашган пайтда ёзилган шеъридаги:
Агар жаннат кўкда бўлса, остидадир Ўзбекистон,
Агар жаннат ерда бўлса, устидадир Ўзбекистон! –
дейилган масхараомуз лоф-қофни қабул қилишдан ҳамда газетанинг энг тепасига битиб қўйишдан иборатдир.
МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ
