Абдулла Орипов: Умринг шамоллари муаттар бўлсин — Рухсора Орипова

    

1964 йилда ўзбек шеъриятига Абдулла Орипов “Митти юлдуз” тўплами билан кириб келди. Тўплам ўзбек шеъриятида янги давр бошланганидан даракчи бўлди. Ярим асрдан ортиқ вақтдан бери  нафақат “Митти юлдуз” шеъри, тўпламддаги бошқа шеърларнинг адабиёт самосида ўз шуъласини таратиб тургани бунинг исботидир.

АБДУЛЛА ОРИПОВ
УМРИНГ ШАМОЛЛАРИ МУАТТАР БЎЛСИН…

ТИЛЛА БАЛИҚЧА

Тухумдан чиқди-ю, келтириб уни
Шу лойқа ҳовузча томон отдилар.
Ташландиқ ушоқ еб ўтади куни,
Хору хас, хазонлар устин ёптилар.

Дунёда кўргани шу тор ҳовузча
Ва мудроқ толларнинг аччиқ хазони.
Менга алам қилар, тилла балиқча
Бир кўлмак ҳовуз деб билар дунёни…

1965

ДОРБОЗ

Булутларга ёндош, осмон остида,
Киприкдаги ёшдай турибди дорбоз.
Қиличнинг дамидай арқон устида,
Кўзларини юмиб юрибди дорбоз.

Одамлар, одамлар, уни олқишланг,
Қаранг, у нақадар эпчил ва ўктам,
Биз-чи, эҳ.. баъзи бир кўзи очиқлар
Эплаб юролмаймиз катта йўлда ҳам.

1965

ОНА

Кўкда юлдуз учса ногаҳон,
Битди, дерлар қайси бир тақдир.
Бундай ғамни кўтармак осон,
Бу эҳтимол, бизлар ҳақдадир.

Баъзи тунлар кўкка тикиб кўз,
Эслаб дейман онамни шу он:
Она кетса, юлдуз-ку юлдуз
Қулаб тушса арзийди осмон.

1967

* * *

Оталар боладан ранжиса озроқ,
Гоҳида шундайин сўзни дейдилар:
“Болам, кексаларни қадрла кўпроқ,
Боғлаб қўйган эмас бизни”, дейдилар.

Кекса дилингизга тушмасин титроқ,
Оталар, чайқалиб турибди олам.
Сиз ҳам болаларни қадрланг кўпроқ,
Боғлаб қўйган эмас болаларни ҳам.

1967

БИРИНЧИ МУҲАББАТИМ

Кеча оқшом фалакда ой бўзариб ботганда,
Зуҳра юлдуз милтираб, хира ханда отганда,
Руҳимда бир маъюслик, сокинлик уйғотганда,
Мен сени эсга олдим, биринчи муҳаббатим,
Эслаб хаёлга толдим, биринчи муҳаббатим.

Ўтди ёшлик завқ билан, гоҳи тўполон билан,
Гоҳида яхши билан, гоҳида ёмон билан,
Айро ҳам тушдим баъзан, қалб билан имон билан,
Лекин сени йўқотдим, биринчи муҳаббатим,
Мангу ғафлатда қотдим, биринчи муҳаббатим.

Дунё деган шундайин англаб бўлмас сир экан,
Гоҳ кенг экан, гоҳида туйнуксиз қаср экан,
Лекин инсон ҳамиша бир ҳисга асир экан,
Нечун билмовдим аввал, биринчи муҳаббатим,
Парво қилмовдим аввал, биринчи муҳаббатим.

Холбуки орзулардан жудо ҳам бўлганим йўқ,
Юлдуздай куйганим йўқ, ой каби тўлганим йўқ.
Эрта хазон гул каби сарғайиб, сўлганим йўқ,
Сени эслаб йиғлайман, биринчи муҳаббатим,
Эслаб бағрим тиғлайман, биринчи муҳаббатим.

Йўлин йўқотса одам – муҳаббатга суянгай,
ўуссага ботса одам – муҳаббатга суянгай,
Чорасиз қотса одам – муҳаббатга суянгай,
Мен кимга суянгайман, биринчи муҳаббатим,
Фақат эслаб ёнгайман, биринчи муҳаббатим.

Нидо бергил, қайдасан, шарпангга қулоқ тутдим,
Сирли тушлар кўриб мен бор дунёни унутдим,
Тонгда туриб номингга ушбу шеъримни битдим,
Дилдаги оҳим менинг, биринчи муҳаббатим,
Ёлғиз Оллоҳим менинг, биринчи муҳаббатим.

1968

ИЛТИЖО

Юзларингни майлига яшир,
Керак эмас нозлар, имолар.
Гўзалликнинг қошида ахир
Чўкка тушган ҳатто худолар.

Кимга фойда беҳуда жунун,
Ва дунёга ғавғо солишдан.
Айрилиқдан қўрқмасман бу кун,
Мен қўрқаман севиб қолишдан.

1970

СОҒИНЧ

Парчагина булут,
Чексиз осмон,
Адир ортидаги ёлғиз оёқ йўл.
Барча ташвишларни унутиб, шодон,
Қайтгим келаётир қошингга буткул.
Қисмат майин ичдим — аччиқ ва тахир,
Туйдим эҳтироснинг самовий кучин.
Дунёда одамзод яшамас, ахир,
Фақат иродасин синамоқ учун.
Парчагина булут,
Чексиз осмон,
Адир ортидаги ёлғиз оёқ йўл.
Барча ташвишларни унутиб, шодон,
Қайта олсам эди қошингга буткул.

1970

ШОИР УМРИ

Дарахтни ҳамиша ўрайди шамол,
Шоирни ташвишлар чулғар ҳамиша.
Сен шоир умрини дема безавол
Унинг ҳам ҳар они ташвишга пеша.

Қара-я, ўтибди қирқ йил муттасил,
Яшабман юлдузлар остида карахт.
Оҳ, шоир умрига ҳавас қилмагил,
У қуюн ичида унган бир дарахт.

1981

ИНСОН ҲУРМАТИ

Соқоли кўксига тушса ҳам гарчанд,
Инсон аталмагай масалан, серка.
Одамлик ҳурмати шунчалар баланд,
Уни ураберма ҳар нафас ерга.

Бугунча эмаклаб юрган шу жужуқ,
Эртан кашф этади балки дунёлар.
Тириклик сен билан барҳам топмас, йўқ
Ҳамиша оқади оққан дарёлар.

Итқит жаҳолатни, ақлга юз тут,
Бунчалар эътиқод қўйма жабрга.
Бир куни кўз юмсанг, сени ҳам эл-юрт
Бошида кўтариб элтар қабрга.

1986

БАҲОР КЕЛАЁТИР

Баҳор келаётир,
Тоза, мусаффо.
Мовий кенгликларда ўйнайди шамол.
Даралар қўйнида зангор бир ҳаво,
Туманли шаҳр ичра ётмоқлик малол.

Қоялар кўксида шодмон, беқайғу
Оний умри билан солланар чечак.
Баҳор — энг покиза шаббодадир бу,
Баҳор — энг тоза бир шамолдир демак.

Кенгликлар бағрига ураман ўзни,
Кўзимга кўрингай дилбар диёрим.
Гўдак нафасидек юпатар юзни,
Қиш бўйи интизор кутган баҳорим.

Баҳор-ку ўтади шамолдек шитоб,
Майли ўтажак у ва ўтар бўлсин.
Азизим, умрингда ҳаво бўлсин соф,
Умринг шамоллари муаттар бўлсин…

1987

ИСМ ҲАҚИДА

Хаёлимга келар гоҳ ғалат бир гап,
Гар уни эл аро сўйлаб юрмасман.
Билмадим не боис, билмам не сабаб,
Исмимни бировга раво кўрмасман.

Улуғ отдошларим мақоми юксак,
Мен шогирд эрурман гарчанд аларга.
Ҳар нечук, бир гапни айтмоғим керак:
Осон бўлмаган ҳеч Абдуллаларга.

1987

ҲАР НЕЧУК

Дунёда ҳар кимнинг бор ўз матлаби,
Туя сўраб бўлмас эчкибоқардан.
Писмиқдан файласуф чиқмаган каби,
Ҳақгўй ҳам чиқмайди бетгачопардан.

Ким ўзар ўйнасанг тошбақа билан,
Бўйнингга олурсан унга тенгликни.
Дунёнинг ишлари шунақа экан,
Ҳар нечук одат қил феъли кенгликни.

1987

ДУНЁНИ ҚИЗҒАНМА

Дунёни қизғанма мендан, азизим,
Мен сенинг кўчангдан ўтмасман зинҳор.
Менинг бу оламда ўз айтар сўзим
Ва ўзим сиғинар мозорларим бор.

Дунёни қизғанма мендан, азизим,
Сен ичган булоқдан ичмасман асло.
Сен юрган тоғларда қолмагай изим,
Сен кечган дарёдан кечмасман асло.

Дунёни қизғанма мендан, азизим,
Қалбингни ёқмасин шубҳа ва сўроқ,
Мен ўзга манзилга тикканман кўзим,
У сенинг кулбангдан жуда ҳам йироқ.

1980

Рухсора ОРИПОВА
“МИТТИ ЮЛДУЗ” ШЕЪРИНИНГ
ТАҲРИР ВАРИАНТЛАРИ

1964 йилда ўзбек шеъриятига Абдулла Орипов “Митти юлдуз” тўплами билан кириб келди. Тўплам туркумдаги бир шеър номи билан аталган. Китоб чиқиши билан кенг ўқувчилар орасида шеърнинг ҳам; шоирнинг ҳам довруғи анча ошгани борасида адабиётшуносликда талайгина фикрлар бор. Масалан, 1965 йилда “Ўзбекистон маданияти” газетасида адабиётшунос олим М.Олимов: «Абдулла шеърлари қалбга нурдай сингади-ю, ногаҳоний сукунатни тилка-пора қилиб, туғён кўтаради. Юракни ўртаб, шуурга чақмоқдек нур беради» , — деб ёзган эди “Митти юлдуз” ҳақидаги тақризида. Биографик йўсиндаги “Онажон” шеърида шоир ҳам бу ҳолатга “Китобимни кўрдим ногоҳ Бошгинангнинг остида” дея ийманиб ишора ҳам қилиб ўтади.

Илк тўпламдаги деярли барча шеърлар ўз даврида ёшларнинг қалб нидосига айланиб кетган эди. Шоир қўлёзмалари архивини текширганимизда, ҳар бир шеърнинг ўн марталаб қайта кўчирилгани-ю, ҳар бир янги нусхага жиддий ўзгартиришлар киритилганига кўп гувоҳ бўлдик.

Митти юлдуз 1961 йилнинг апрель-май ойларида, яъни шоирнинг талабалик даврида ёзилган. Шеър ўн икки сатрдан иборат:

Кўк гумбазин бир четида,
Бўшлиқларга уриб бош,
Милтирайди митти юлдуз,
Танҳоликдан тўкиб ёш.

Атрофида на бир юлдуз,
На булут бор, на туман.
Юлдузларга термулиб у,
Титраб турар шамсимон.

Эҳ, бечора, яшаш нечун,
Яшнамасанг, кулмасанг.
Ўз тўдангдан нега учдинг,
Қайтиш йўлин билмасанг?!

Шоир ижод оламига кириб келган илк даврларданоқ сўзга, бадиий ижодга юксак ҳурмат ва ниҳоятда эҳтиёткорлик билан ёндашган. Абдулла Орипов ижодида ҳар бир сўз узукка қўйилган кўздек порлаб туриши бежиз эмас.

Бир қараганда, шеър шунчаки табиат тасвиридан илҳомланган қалбнинг ҳайрати ва ўз ҳолатининг ифодасидек таассурот уйғотади. Яъни юлдуз ўз тўдасидан йироқларга кўчган, ижодкор ҳам яқинларидан йироқда. Муқояса қилишга арзирли ҳолат.

Энди шоирнинг шеър “ишлаш” техникасига эътибор қаратсак.

Кўк гумбазин бир четида,
Танҳоликдан тўкиб ёш.
Милтирайди митти юлдуз,
Танҳоликдан тўкиб ёш.

Ижод маҳсули муаллифнинг бир фарзанди кабидир. Фарзанднинг ёруғ дунёга келиши нақадар азоб бўлса, ижоднинг ҳам яралиши ҳазилакам эмас.

Шеърнинг қоралама нусхасидаги дастлабки тўрт сатрга ҳеч қандай ўзгартириш киритилмаган. Қўлёзмада иккинчи ва тўртинчи сатрлар такрор келганига гувоҳ бўламиз. Шоир буни шундай қолдирмайди, такрорланган жумла устида ишлайди ва “Бўшлиқларга уриб бош”жумласи билан бойитади. Кейинги тўрт сатр эса дастлаб қуйидаги кўринишда бўлган:

Юлдузлардан кўп йироқда
Милтирайди у кўпдан.
Милтирайди, боққанларга
Ажралма дер тўдангдан.

Ушбу сатрларда шоир “юлдуз” номидан ўқувчига мурожаат этмоқда. Ёлғизлик бу — даҳшат. Юлдуз нечоғлик порламасин, бошқа юлдузлардан йироқда бўлиб, танҳоликда милтирашининг ҳам маъносиз эканлигини ҳис этади. Юлдуз яқинлардан айрилиш дардини чеккани сабабли, бошқаларни бу хатони такрорламасликка чақиради.

Шеърнинг иккинчи вариантида юқоридаги сатрларга дуч келмаймиз. Шоир ушбу сатрлардан кечган ҳолда шеърга ўзгача нафас бағишловчи мисраларни битади. Яъни юқоридаги вариантда шеър якуни юлдуз ва шоирнинг хулосаси тарзида берилса, кейинги тўртлик батамом бошқача маънода ифодаланади.

Атрофида на бир юлдуз,
На булутдан бир нишон…
Эҳ, бечора нега учдинг,
Қайтиш йўлин билмасанг.

Шеърнинг ишланган вариантлари билан қиёслаш жараёнида “На булутдан бир нишон” қаторидаги “нишон” сўзининг “асар…” сўзи билан алмаштирилганини кўрамиз. Бунда “…асар” сўзи “билмасанг” сўзига қофия томонидан яқин. Ўзбек тили жуда бой тил. Шеърнинг ритми худди мусиқа каби оҳорли бўлиши учун биргина сўзнинг ҳам ўрни нечоғлик муҳим роль ўйнашига гувоҳ бўламиз.

Атрофида на бир юлдуз,
На булутдан бир асар…
Эҳ, бечора нега учдинг,
Қайтиш йўлин билмасанг.

Бу дунёда ҳамма нарса бир-бирига уйғун яратилган. Инчунин, инсон ҳам. Шоир самонинг бир четида милтираб турган оддий юлдузга боқиб, катта фалсафий мушоҳада чиқара олган. Балки аслида юлдуз тўдадан йироқлашмагандир, тун ёки тонгнинг муайян паллаларида шундай кўриниши табиий ҳолдир. Лекин шоир мана шу ҳолатга катта маъно сингдира олади. Ёлғизликнинг азобли сукунати унинг қалбида унсиз фарёд уйғотади… Самовий жисм — юлдузга ачиниши шоирнинг ўз-ўзига таскини эди. Агар чин истеъдод даъвати ўлароқ катта майдонларни кўзлаб чиқсангу сенинг тароватингни, овозингни на юлдуз (ОДАМ) ва на булут (билъакс, лоқайдлик) сезмаса, рағбат кўрсатмаса ва ёхуд истамаса, бу улкан фожиа. Бу майдонни тарк этишга қалбинг, юрагинг изн бермаса — бу энг катта зарба.

Юқоридаги тўрт сатрнинг иккинчи мисрасидан қониқмаган шоир шеърни қуйидагича ўзгартиради. Эндиликда фақат юлдуз, булут образи билан чекланмай, балки туман образини ҳам киритади. Яъни юлдуз атрофида нафаққат булут, ҳатто туман ҳам йўқ.

Атрофида на бир юлдуз,
На булут бор, на туман.

Юлдузнинг ҳолатини бадиий равишда яна ҳам аниқ тасвирлаш мақсадида шоир шеърга яна икки мисра қўшади.

Атрофида на бир юлдуз,
На булут бор, на туман.
Юлдузларга термулиб у,
Титраб турар шамсимон.

Шу икки мисра юлдузнинг ҳолати тасвири билан бир қаторда унинг ички дунёсини ҳам очиб беради. Даставвал юлдузнинг милтираб ёлғизликда қийналаётганини билган бўлсак, эндиликда юлдузнинг бошқа юлдузларга боқиб, ҳадикда ҳам эканлигини ҳис этамиз. Бунда шоир юлдузни худди шамдек милтираб тургани баёнини бежиз келтирмайди. Шоирнинг маҳорати, сўзсиз, таҳсинга лойиқ. Бу юлдуз шоирнинг юлдузи, нурли чўққиларни кўзлаган митти ижодкор қалбнинг адабиётга ташрифи эди. “Инсонлар, бамисоли шамдек титраб турган бу юлдузни совуқ шамол ва бўронлардан эҳтиёт қилинг. Унинг порлаб яшнашига имкон беринг”, деган мазмунни илғагандек бўламиз. Шеърга яна икки мисра қўшган ҳолда шоир шеърни қуйидаги тарзда якунлайди.

Эҳ, бечора, яшаш нечун,
Яшнамасанг, кулмасанг.
Ўз тўдангдан нега учдинг,
Қайтиш йўлин билмасанг?!

Агар атрофингдагилар сени яхши англаса, қўллаб-қувватласа, бу — катта бахт. Аксинча бўлса, яйраб-кулиб яшашингга ҳожат йўқ. Лекин дунёда муаллақ умргузаронлик қилишнинг ҳам имкони йўқ. Инсон, модомики юксак мақсадлар сари интилар экан, дунёқараши, маслаги уни поғонама-поғона манзил сари етаклайверади. Босиб ўтилган манзил ўтмишга айланади. Одамзод эса доимо келажак умиди билан яшайди. Митти қалбнинг “Митти юлдузи” шу тариқа ўзбек адабиётига кириб келди.

Шоирнинг ижодий лабораториясида бу каби мисоллар талайгина. Шоир ҳар бир шеърини ўз фарзандидек билади. Шеърининг умри узоқ бўлиши учун изланишда бўлаверади. Токи унинг ҳар бир сўзи ўз ўрнига эга бўлиб, ўқувчилар қалбидан ўчмас из қолдирсин. Ярим асрдан бери “Митти юлдуз” шеърининг адабиёт самосида ўз шуъласини таратиб тургани бунинг исботидир.

Манба: «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали,2/2015

ABDULLA ORIPOV
UMRING SHAMOLLARI MUATTAR BO’LSIN…

TILLA BALIQCHA

Tuxumdan chiqdi-yu, keltirib uni
Shu loyqa hovuzcha tomon otdilar.
Tashlandiq ushoq yeb o’tadi kuni,
Xoru xas, xazonlar ustin yoptilar.

Dunyoda ko’rgani shu tor hovuzcha
Va mudroq tollarning achchiq xazoni.
Menga alam qilar, tilla baliqcha
Bir ko’lmak hovuz deb bilar dunyoni…

1965

DORBOZ

Bulutlarga yondosh, osmon ostida,
Kiprikdagi yoshday turibdi dorboz.
Qilichning damiday arqon ustida,
Ko’zlarini yumib yuribdi dorboz.

Odamlar, odamlar, uni olqishlang,
Qarang, u naqadar epchil va o’ktam,
Biz-chi, eh.. ba’zi bir ko’zi ochiqlar
Eplab yurolmaymiz katta yo’lda ham.

1965

ONA

Ko’kda yulduz uchsa nogahon,
Bitdi, derlar qaysi bir taqdir.
Bunday g’amni ko’tarmak oson,
Bu ehtimol, bizlar haqdadir.

Ba’zi tunlar ko’kka tikib ko’z,
Eslab deyman onamni shu on:
Ona ketsa, yulduz-ku yulduz
Qulab tushsa arziydi osmon.

1967

* * *

Otalar boladan ranjisa ozroq,
Gohida shundayin so’zni deydilar:
“Bolam, keksalarni qadrla ko’proq,
Bog’lab qo’ygan emas bizni”, deydilar.

Keksa dilingizga tushmasin titroq,
Otalar, chayqalib turibdi olam.
Siz ham bolalarni qadrlang ko’proq,
Bog’lab qo’ygan emas bolalarni ham.

1967

BIRINCHI MUHABBATIM

Kecha oqshom falakda oy bo’zarib botganda,
Zuhra yulduz miltirab, xira xanda otganda,
Ruhimda bir ma’yuslik, sokinlik uyg’otganda,
Men seni esga oldim, birinchi muhabbatim,
Eslab xayolga toldim, birinchi muhabbatim.

O’tdi yoshlik zavq bilan, gohi to’polon bilan,
Gohida yaxshi bilan, gohida yomon bilan,
Ayro ham tushdim ba’zan, qalb bilan imon bilan,
Lekin seni yo’qotdim, birinchi muhabbatim,
Mangu g’aflatda qotdim, birinchi muhabbatim.

Dunyo degan shundayin anglab bo’lmas sir ekan,
Goh keng ekan, gohida tuynuksiz qasr ekan,
Lekin inson hamisha bir hisga asir ekan,
Nechun bilmovdim avval, birinchi muhabbatim,
Parvo qilmovdim avval, birinchi muhabbatim.

Xolbuki orzulardan judo ham bo’lganim yo’q,
Yulduzday kuyganim yo’q, oy kabi to’lganim yo’q.
Erta xazon gul kabi sarg’ayib, so’lganim yo’q,
Seni eslab yig’layman, birinchi muhabbatim,
Eslab bag’rim tig’layman, birinchi muhabbatim.

Yo’lin yo’qotsa odam – muhabbatga suyangay,
o’ussaga botsa odam – muhabbatga suyangay,
Chorasiz qotsa odam – muhabbatga suyangay,
Men kimga suyangayman, birinchi muhabbatim,
Faqat eslab yongayman, birinchi muhabbatim.

Nido bergil, qaydasan, sharpangga quloq tutdim,
Sirli tushlar ko’rib men bor dunyoni unutdim,
Tongda turib nomingga ushbu she’rimni bitdim,
Dildagi ohim mening, birinchi muhabbatim,
Yolg’iz Ollohim mening, birinchi muhabbatim.

1968

ILTIJO

Yuzlaringni mayliga yashir,
Kerak emas nozlar, imolar.
Go’zallikning qoshida axir
Cho’kka tushgan hatto xudolar.

Kimga foyda behuda junun,
Va dunyoga g’avg’o solishdan.
Ayriliqdan qo’rqmasman bu kun,
Men qo’rqaman sevib qolishdan.

1970

SOG’INCH

Parchagina bulut,
Cheksiz osmon,
Adir ortidagi yolg’iz oyoq yo’l.
Barcha tashvishlarni unutib, shodon,
Qaytgim kelayotir qoshingga butkul.
Qismat mayin ichdim — achchiq va taxir,
Tuydim ehtirosning samoviy kuchin.
Dunyoda odamzod yashamas, axir,
Faqat irodasin sinamoq uchun.
Parchagina bulut,
Cheksiz osmon,
Adir ortidagi yolg’iz oyoq yo’l.
Barcha tashvishlarni unutib, shodon,
Qayta olsam edi qoshingga butkul.

1970

SHOIR UMRI

Daraxtni hamisha o’raydi shamol,
Shoirni tashvishlar chulg’ar hamisha.
Sen shoir umrini dema bezavol
Uning ham har oni tashvishga pesha.

Qara-ya, o’tibdi qirq yil muttasil,
Yashabman yulduzlar ostida karaxt.
Oh, shoir umriga havas qilmagil,
U quyun ichida ungan bir daraxt.

1981

INSON HURMATI

Soqoli ko’ksiga tushsa ham garchand,
Inson atalmagay masalan, serka.
Odamlik hurmati shunchalar baland,
Uni uraberma har nafas yerga.

Buguncha emaklab yurgan shu jujuq,
Ertan kashf etadi balki dunyolar.
Tiriklik sen bilan barham topmas, yo’q
Hamisha oqadi oqqan daryolar.

Itqit jaholatni, aqlga yuz tut,
Bunchalar e’tiqod qo’yma jabrga.
Bir kuni ko’z yumsang, seni ham el-yurt
Boshida ko’tarib eltar qabrga.

1986

BAHOR KELAYOTIR

Bahor kelayotir,
Toza, musaffo.
Moviy kengliklarda o’ynaydi shamol.
Daralar qo’ynida zangor bir havo,
Tumanli shahr ichra yotmoqlik malol.

Qoyalar ko’ksida shodmon, beqayg’u
Oniy umri bilan sollanar chechak.
Bahor — eng pokiza shabbodadir bu,
Bahor — eng toza bir shamoldir demak.

Kengliklar bag’riga uraman o’zni,
Ko’zimga ko’ringay dilbar diyorim.
Go’dak nafasidek yupatar yuzni,
Qish bo’yi intizor kutgan bahorim.

Bahor-ku o’tadi shamoldek shitob,
Mayli o’tajak u va o’tar bo’lsin.
Azizim, umringda havo bo’lsin sof,
Umring shamollari muattar bo’lsin…

1987

ISM HAQIDA

Xayolimga kelar goh g’alat bir gap,
Gar uni el aro so’ylab yurmasman.
Bilmadim ne bois, bilmam ne sabab,
Ismimni birovga ravo ko’rmasman.

Ulug’ otdoshlarim maqomi yuksak,
Men shogird erurman garchand alarga.
Har nechuk, bir gapni aytmog’im kerak:
Oson bo’lmagan hech Abdullalarga.

1987

HAR NECHUK

Dunyoda har kimning bor o’z matlabi,
Tuya so’rab bo’lmas echkiboqardan.
Pismiqdan faylasuf chiqmagan kabi,
Haqgo’y ham chiqmaydi betgachopardan.

Kim o’zar o’ynasang toshbaqa bilan,
Bo’yningga olursan unga tenglikni.
Dunyoning ishlari shunaqa ekan,
Har nechuk odat qil fe’li kenglikni.

1987

DUNYONI QIZG’ANMA

Dunyoni qizg’anma mendan, azizim,
Men sening ko’changdan o’tmasman zinhor.
Mening bu olamda o’z aytar so’zim
Va o’zim sig’inar mozorlarim bor.

Dunyoni qizg’anma mendan, azizim,
Sen ichgan buloqdan ichmasman aslo.
Sen yurgan tog’larda qolmagay izim,
Sen kechgan daryodan kechmasman aslo.

Dunyoni qizg’anma mendan, azizim,
Qalbingni yoqmasin shubha va so’roq,
Men o’zga manzilga tikkanman ko’zim,
U sening kulbangdan juda ham yiroq.

1980

Ruxsora ORIPOVA
“MITTI YULDUZ” SHE’RINING
TAHRIR VARIANTLARI

1964 yilda o’zbek she’riyatiga Abdulla Oripov “Mitti yulduz” to’plami bilan kirib keldi. To’plam turkumdagi bir she’r nomi bilan atalgan. Kitob chiqishi bilan keng o’quvchilar orasida she’rning ham; shoirning ham dovrug’i ancha oshgani borasida adabiyotshunoslikda talaygina fikrlar bor. Masalan, 1965 yilda “O’zbekiston madaniyati” gazetasida adabiyotshunos olim M.Olimov: «Abdulla she’rlari qalbga nurday singadi-yu, nogahoniy sukunatni tilka-pora qilib, tug’yon ko’taradi. Yurakni o’rtab, shuurga chaqmoqdek nur beradi» , — deb yozgan edi “Mitti yulduz” haqidagi taqrizida. Biografik yo’sindagi “Onajon” she’rida shoir ham bu holatga “Kitobimni ko’rdim nogoh Boshginangning ostida” deya iymanib ishora ham qilib o’tadi.

Ilk to’plamdagi deyarli barcha she’rlar o’z davrida yoshlarning qalb nidosiga aylanib ketgan edi. Shoir qo’lyozmalari arxivini tekshirganimizda, har bir she’rning o’n martalab qayta ko’chirilgani-yu, har bir yangi nusxaga jiddiy o’zgartirishlar kiritilganiga ko’p guvoh bo’ldik.

Mitti yulduz 1961 yilning aprel`-may oylarida, ya’ni shoirning talabalik davrida yozilgan. She’r o’n
ikki satrdan iborat:

Ko’k gumbazin bir chetida,
Bo’shliqlarga urib bosh,
Miltiraydi mitti yulduz,
Tanholikdan to’kib yosh.

Atrofida na bir yulduz,
Na bulut bor, na tuman.
Yulduzlarga termulib u,
Titrab turar shamsimon.

Eh, bechora, yashash nechun,
Yashnamasang, kulmasang.
O’z to’dangdan nega uchding,
Qaytish yo’lin bilmasang?!

Shoir ijod olamiga kirib kelgan ilk davrlardanoq so’zga, badiiy ijodga yuksak hurmat va nihoyatda ehtiyotkorlik bilan yondashgan. Abdulla Oripov ijodida har bir so’z uzukka qo’yilgan ko’zdek porlab turishi bejiz emas.

Bir qaraganda, she’r shunchaki tabiat tasviridan ilhomlangan qalbning hayrati va o’z holatining ifodasidek taassurot uyg’otadi. Ya’ni yulduz o’z to’dasidan yiroqlarga ko’chgan, ijodkor ham yaqinlaridan yiroqda. Muqoyasa qilishga arzirli holat.

Endi shoirning she’r “ishlash” texnikasiga e’tibor qaratsak.

Ko’k gumbazin bir chetida,
Tanholikdan to’kib yosh.
Miltiraydi mitti yulduz,
Tanholikdan to’kib yosh.

Ijod mahsuli muallifning bir farzandi kabidir. Farzandning yorug’ dunyoga kelishi naqadar azob bo’lsa, ijodning ham yaralishi hazilakam emas.

She’rning qoralama nusxasidagi dastlabki to’rt satrga hech qanday o’zgartirish kiritilmagan. Qo’lyozmada ikkinchi va to’rtinchi satrlar takror kelganiga guvoh bo’lamiz. Shoir buni shunday qoldirmaydi, takrorlangan jumla ustida ishlaydi va “Bo’shliqlarga urib bosh”jumlasi bilan boyitadi. Keyingi to’rt satr esa dastlab quyidagi ko’rinishda bo’lgan:

Yulduzlardan ko’p yiroqda
Miltiraydi u ko’pdan.
Miltiraydi, boqqanlarga
Ajralma der to’dangdan.

Ushbu satrlarda shoir “yulduz” nomidan o’quvchiga murojaat etmoqda. Yolg’izlik bu — dahshat. Yulduz nechog’lik porlamasin, boshqa yulduzlardan yiroqda bo’lib, tanholikda miltirashining ham ma’nosiz ekanligini his etadi. Yulduz yaqinlardan ayrilish dardini chekkani sababli, boshqalarni bu xatoni takrorlamaslikka chaqiradi.

She’rning ikkinchi variantida yuqoridagi satrlarga duch kelmaymiz. Shoir ushbu satrlardan kechgan holda she’rga o’zgacha nafas bag’ishlovchi misralarni bitadi. Ya’ni yuqoridagi variantda she’r yakuni yulduz va shoirning xulosasi tarzida berilsa, keyingi to’rtlik batamom boshqacha ma’noda ifodalanadi.

Atrofida na bir yulduz,
Na bulutdan bir nishon…
Eh, bechora nega uchding,
Qaytish yo’lin bilmasang.

She’rning ishlangan variantlari bilan qiyoslash jarayonida “Na bulutdan bir nishon” qatoridagi “nishon” so’zining “asar…” so’zi bilan almashtirilganini ko’ramiz. Bunda “…asar” so’zi “bilmasang” so’ziga qofiya tomonidan yaqin. O’zbek tili juda boy til. She’rning ritmi xuddi musiqa kabi ohorli bo’lishi uchun birgina so’zning ham o’rni nechog’lik muhim rol` o’ynashiga guvoh bo’lamiz.

Atrofida na bir yulduz,
Na bulutdan bir asar…
Eh, bechora nega uchding,
Qaytish yo’lin bilmasang.

Bu dunyoda hamma narsa bir-biriga uyg’un yaratilgan. Inchunin, inson ham. Shoir samoning bir chetida miltirab turgan oddiy yulduzga boqib, katta falsafiy mushohada chiqara olgan. Balki aslida yulduz to’dadan yiroqlashmagandir, tun yoki tongning muayyan pallalarida shunday ko’rinishi tabiiy holdir. Lekin shoir mana shu holatga katta ma’no singdira oladi. Yolg’izlikning azobli sukunati uning qalbida unsiz faryod uyg’otadi… Samoviy jism — yulduzga achinishi shoirning o’z-o’ziga taskini edi. Agar chin iste’dod da’vati o’laroq katta maydonlarni ko’zlab chiqsangu sening tarovatingni, ovozingni na yulduz (ODAM) va na bulut (bil’aks, loqaydlik) sezmasa, rag’bat ko’rsatmasa va yoxud istamasa, bu ulkan fojia. Bu maydonni tark etishga qalbing, yuraging izn bermasa — bu eng katta zarba.

Yuqoridagi to’rt satrning ikkinchi misrasidan qoniqmagan shoir she’rni quyidagicha o’zgartiradi. Endilikda faqat yulduz, bulut obrazi bilan cheklanmay, balki tuman obrazini ham kiritadi. Ya’ni yulduz atrofida nafaqqat bulut, hatto tuman ham yo’q.

Atrofida na bir yulduz,
Na bulut bor, na tuman.

Yulduzning holatini badiiy ravishda yana ham aniq tasvirlash maqsadida shoir she’rga yana ikki misra qo’shadi.

Atrofida na bir yulduz,
Na bulut bor, na tuman.
Yulduzlarga termulib u,
Titrab turar shamsimon.

Shu ikki misra yulduzning holati tasviri bilan bir qatorda uning ichki dunyosini ham ochib beradi. Dastavval yulduzning miltirab yolg’izlikda qiynalayotganini bilgan bo’lsak, endilikda yulduzning boshqa yulduzlarga boqib, hadikda ham ekanligini his etamiz. Bunda shoir yulduzni xuddi shamdek miltirab turgani bayonini bejiz keltirmaydi. Shoirning mahorati, so’zsiz, tahsinga loyiq. Bu yulduz shoirning yulduzi, nurli cho’qqilarni ko’zlagan mitti ijodkor qalbning adabiyotga tashrifi edi. “Insonlar, bamisoli shamdek titrab turgan bu yulduzni sovuq shamol va bo’ronlardan ehtiyot qiling. Uning porlab yashnashiga imkon bering”, degan mazmunni ilg’agandek bo’lamiz. She’rga yana ikki misra qo’shgan holda shoir she’rni quyidagi tarzda yakunlaydi.

Eh, bechora, yashash nechun,
Yashnamasang, kulmasang.
O’z to’dangdan nega uchding,
Qaytish yo’lin bilmasang?!

Agar atrofingdagilar seni yaxshi anglasa, qo’llab-quvvatlasa, bu — katta baxt. Aksincha bo’lsa, yayrab-kulib yashashingga hojat yo’q. Lekin dunyoda muallaq umrguzaronlik qilishning ham imkoni yo’q. Inson, modomiki yuksak maqsadlar sari intilar ekan, dunyoqarashi, maslagi uni pog’onama-pog’ona manzil sari yetaklayveradi. Bosib o’tilgan manzil o’tmishga aylanadi. Odamzod esa doimo kelajak umidi bilan yashaydi. Mitti qalbning “Mitti yulduzi” shu tariqa o’zbek adabiyotiga kirib keldi.

Shoirning ijodiy laboratoriyasida bu kabi misollar talaygina. Shoir har bir she’rini o’z farzandidek biladi. She’rining umri uzoq bo’lishi uchun izlanishda bo’laveradi. Toki uning har bir so’zi o’z o’rniga ega bo’lib, o’quvchilar qalbidan o’chmas iz qoldirsin. Yarim asrdan beri “Mitti yulduz” she’rining adabiyot samosida o’z shu’lasini taratib turgani buning isbotidir.

Manba: «O’zbek tili va adabiyoti» jurnali,2/2015

Publish at Calameo or read more publications.

(Tashriflar: umumiy 1 543, bugungi 5)