Бойсундаги ҳар бир тоғ қишлоғи марказида кўпроқ Помир ва Тибет меъморчилигини эслатувчи масжид туради.
Норхол-момо Деҳиболода ҳаёт қийин бўлса ҳам, бошқа ҳеч жойда яшолмаслигини айтади.
Деҳиболода ўзингни жаннатга тушгандек сезасан.
«Бу ерда ҳаёт осон эмас» — дейди биз қолган уй соҳибаси, 70дан ошиб қолган Норхол-момо.
«Катта ўғлим оиласи билан пастга, шаҳарга кўчиб кетди. Кенжатойим менга қарайман, деб ота уйида қолди».
Норхол-момонинг уйи шундоққина тоққа қараган. Уй ҳовлиси — қўшнининг томи. Бу ерда бирон деҳқончилик қилиш имконсиз.
Одамлар қишлоқ атрофидаги ерларни тозалаб тирикчилик қилишади.
«Асал, гўшт, мева-сабзавотни ўзимиз етиштирамиз, фақат ёғ, ун, гуруч ва кийим-кечакни сотиб оламиз» — дейди Норхол-момо.
Қишлоқ ёшлари гапга аралашади.
«Ҳозир свет беришяпти, лекин қишда ўтин ва кўмир муаммо. Илгари бир кондан кўмир ташиб келтирардик. Ҳозир давлат уни ноқонуний, деб ёпиб қўйди. Лекин ўрнига на кўмир, на ўтин таклиф қилишади» — суҳбатга қўшилади қўшни йигит.
Қишлоқ аҳли бир нечта табиий булоқдан сув ичади.
Булоқлар ва эшаклар бўлмаса, Деҳиболода ҳаёт кечириш имконсиз.
Деҳиболо январдан то апрелгача ташқи дунёдан узилиб қолади.
Фото муаллифлик ҳуқуқиARNAULD MALARDImage captionДеҳиболодан кейин Бойбулоққа элтадиган тоғ йўли хатарнок, аммо завқли.
Фото муаллифлик ҳуқуқиMARAT NADJIBAEV/BBCImage captionБойсун ғорларига чиқиш учун қизиқиш, тайёргарлик ва отнинг калласидек юрак керак.
Мустафоқул ўзи билмаган ҳолда дунёдаги энг улкан географик янгиликлардан бирини очаётганди.
Унинг невараси Шаҳобиддин бобосининг ҳикоясиини давом эттиради.
«Бобом эшаклари ва ўша пайти ўсмир бўлган амакимни ғор оғзида қолдириб, Бойбулоқ ичига тушадилар. Аммо қайтиб чиқмайдилар» — бувисидан эшитганини такрорлайди Шаҳобиддин.
«Амаким бобомни тонггача кутади ва эртаси куни келиб қишлоқдошларини ёрдамга чақиради».
Қишлоқлик эркаклар ғор ичига тушиб, бир неча кун уни излашади, бироқ топа олишмайди.
Шу асно унга нима бўлганини 14 йил ҳеч ким билмайди.
Ниҳоят, 1985 йили Деҳиболога Россиядан ғоршунослар келишади.
Image captionБир улоқча сиғадиган ғор оғзига қараб, уни Осиёнинг энг чуқур ғори деб ўйламайсиз.
Русча билган одамлар бир пайтлар маҳаллий уста Бойбулоқ деган ғор ичига тушиб, қайтиб чиқмагани ҳақида айтишади.
«Унинг жасадини олиб чиқиб беринг, дафн этайлик» — деб илтимос қилади қишлоқ аҳли.
Лекин жасад қолдиқларини топиб, олиб чиққунча яна 2 йил керак бўлади.
Мустафоқул ғордаги саноқсиз қудуқлардан бирига тушиб кетган экан. Унинг ёнида синиб ётган фонусини ҳам топадилар.
Аммо суякларни олиб чиққунча ғоршунослар Бойбулоқнинг ўта чуқур ва тубсиз эканини англашади.
Шу асно ғорни ўрганиш бошланади.
Бойбулоқ оғзи жуда кичик ва кўримсиз. Битта эчки сиғади. Одам ўрмалаб кириши мумкин.
Шу туришида унинг Осиёдаги энг чуқур ғори эканига ишониш қийин. Аммо ғор оғзига эгилишингиз билан юзингизга ўта совуқ ҳаво уфуради.
Бу йил 30 чоғли хорижлик ғоршунос худди шу ғор ичида бир неча кунлаб қолишди.
Улар орасида бир неча бор Бойсунга келган россияликлар ҳам, илк бора ташриф буюрган Франция ва Швейцария ғоршунослари ҳам бор.
Ўзбекистон қаърида топилаётган кўл ва дарёлар
Фото муаллифлик ҳуқуқиYANN AUFFRETImage captionБойсун ғорларида бу йил янги дарёлар ва кўллар топилган.
«Биз Чўлбайирдаги икки чуқур ғор — Бойбулоқ ва Вишневский ғорларини ўрганиб, улар ўзаро боғланган битта ғор эканлигини исботлашга ҳаракат қилаяпмиз» — тушунтиради экспедиция раҳбари, россиялик Вадим Логинов.
«Ғорлар жойлашувига қараганда улар битта бўлиши керак. Аммо ичкарида ғор йўлаклари баъзан жуда тор ва кўпи ҳали топилмаган».
1415 метр чуқур Бойбулоқ ва қарийб 750 метрлик Вишневский улангани исботланса, улар дунёдаги энг чуқур ғорлардан бири бўлади.
Лекин буни ўрганиш ўта қийин. Аввало бу ғорларга кириш жойи 3-4 минг метр баландда жойлашган.
«Ичкарига оддий одам тушса, тирик қолиши гумон» — дейди Вадим Логинов — «Чунки совуқ, ҳамма ёқ нам. Биз ғорда кўл ва дарёларни топдик, қор ҳам бор экан».
Фото муаллифлик ҳуқуқиYANN AUFFRETImage captionБойсун ғорлари сир-синоатини очиш учун ғоршуослар келаси йил яна келишмоқчи.
Илк бор келган европалик ғоршунослар ҳайрати эса чексиз эди.
«Дунёнинг ҳеч бир ерида бу қадар баландда жойлашган ва шунчалик чуқур ғорларни учратмайсан» — дейди швейцариялик Арнольд Малард.
«Мен Европа ва Осиёдаги кўп ғорларга тушганман, аммо Бойсун ғори мен киришга энг кўй қийналган ғор бўлди».
Арнольд бу йил фақат Вишневскийга тушишга юраги бетлаган. У келаси йилгача кўпроқ тайёрланиб, яна Бойсунга келмоқчи ва Бойбулоққа кириш ниятида.
Деҳиболо аҳли учун эса бу — тоғ мўъжизаси ҳақида дунёни хабардор қилиш, қишлоқдаги оғир ҳаёт ҳақида эса Ўзбекистон ҳукуматини огоҳ этишнинг бир имконияти.