Назар Эшонқул: давлат чегараси каби қаттиқ ҳимоя қилиниши шарт бўлган ҳудуд
Назар ЭШОНҚУЛ: «Миллатнинг эстетик савияси, диди давлат чегараси каби қаттиқ ҳимоя қилиниши шарт бўлган ҳудуд»
Сурат Ҳуршид Давроннинг сайтидан олинди
ФАЛСАФА ВА МАДАНИЯТ
Бугунги маданий дунёда «маданиятли» деганда кимни ва нимани тушунамиз?! Ким ва қайси ҳолатлар, қайси фазилатлар маданият намунаси бўла олади?!
Кийинишидан тортиб юришигача замонавий, замонавий воситаларнинг барчасидан унумли фойдаланаётган, уни турмуш тарзига айлантирган, уйи тўла замонавий воситалар, ҳаёти, фаолияти замоннинг энг сўнгги русумдаги техник, ахборот, маиший воситалари билан яхлитлашиб кетганларни биз тўла маънода, иккиланмай «маданиятли» дея биламизми?
Умуман, замоновийлик маданиятни билдирадими?
Агар йўқ десангиз, унда маданиятли ким ва биз ҳозир тўла маънода маданиятлимизми?
Маданиятни ва маданий дидни ҳимоя қилоляпмизми?
Кўчада ана шундай йигитларни кўп учратаман.
Улар кийинишидан тортиб ўзини тутишигача ўта замонавий.
Қўлларида нақ компьюетрнинг ўзи дейиш мумкин бўлган мобил телефонлар. Кийимлари ҳам алламбало – бежирим, сочлари ҳам бугунги замонга мос ҳурпайган. Кўиршганда бошларини бир-бирига уриб кўришишади. Машинасидан тортиб пайпоғигача замоновий андазада – энг сўнгги модада. Эшитаётган қўшиғи ҳам репми, яна бир балолар. Устига-устак, улар ҳеч нарсадан уялишмайди, қўшиқларни баланд қўйиб кетаверишади – гўё бошқалар ҳам шу қўшиқни эшитишга маҳкум қилингандай. Истиҳола улар учун эскилик сарқити бўлиб боряпти.
«Бу қўшиқни қандай эшитяпсан?!» – десангиз, маданиятсизга қарагандай қарашади.
Гап-сўзларида ҳам ўзига хос жаргонлар пайдо бўляпти. Одам тушунмай қолади – қайси тилда гаплашаяпти булар?
Мен кўчада қоида бузгани учун тўхтатилган замонавийларни кўрдим.
Улар давлат ходими билан ҳам замонавий гаплашишади – агар ўжарроқ ходим бўлса, дарров замонавий телефонларини ишга солишади – айни ҳолатда улар давлатга бўлган ҳурматларини шу тариқа ифодалашади. Ҳар қалай, йўл ҳаракати хавсизлиги ходими ўша ердаги давлат вакили. Унга бўлган муносабат давлатга бўлган муносабатни билдиради. Аммо мазкур муносабат ҳам «замонавийлар» назарида эскириб қолаётганга ўхшайди.
Мен китоб дўконларини кўп айланаман. У ерда «замонавий»ларни кўрмайман. Деярли эмас, умуман кўрмайман. Ким билади, балки улар китобни ҳам уйларига келтириб берадиган қилиб замонавий воситлардан фойдаланишаётгандир? Лекин китобни кўриб, танлаб, уни ҳидлаб олган барибир завқли. Аммо менинг бу китоб танлаш усулим замонавийликка мосмас. Балки бугунги «замонавийлар» диди билан қараганда ўта маданиятсизликдир?!
Машинанинг товушидан ярим кечаси уйғониб кетасиз.
«Замонавийлар» бутун маҳаллани бошига кўтариб замонавий машиналарини кўз-кўз қилганча пойга ўтказишади – замоновий усулларни намоён этишади.
Шовқин ва шиддат замонавийликнинг белгилари бўлиб бормоқда.
Андиша ҳам тобора эскириб боряпти.
Шунга қараб ўйлайман: бизнинг маданият ҳақидаги фикрларимиз эскириб қолмаяптимикин?! Тушунчаларимиз ва қарашларимиз эскирмадими?
Яна бошидаги саволга қайтаман: маданиятли деб кимни айтоламиз?
Биз шу пайтгача яралган маданий дид ва дидсизлик ила юзма-юз турибмиз. Ҳали ҳеч қачон дид ва дидсизлик, бошқача айтганда, маданият ва маданиятсизлик ўртасидаги кураш бу даражада ҳаёт-мамот тусини олмаган.
Умуман, маданиятлиликнинг намунаси нима ва у қандай намоён бўлади? Нимага қараб, қандай асосларга таяниб биз маданиятли ва маданиятсиз деган баҳо берамиз?
Бизнинг дидимиз фақат бизники эмас. Бу дидни Одам Атодан бошлаб аждодларимиз сайқал берирга кириш ва минг йиллар, асрлар оша сайқаллашиб, бизнинг бугунги дидимиз даржасига етган. Шундай экан, бизнинг маданият ҳақидаги тасаввурларимиз ва тушунчаларимиз ҳам фақат бизникимас, унга бизгача бўлган аждодлар сайқал берган, пойдеворини қурган, асослаган, исботлаган. Улар бизга бугун дидсизлик ва маданитясизликдан ўзимизни асраш ана шундай бино – дид ва маданият деган бино қолдиришган.
Аммо бу бинога эгалик қилоляпмизми?
Уни аждодларимиз қолдиргандек тўлиқ ишлатоляпмизми? Уни ҳимоя қилоляпмизми?
Автобус ҳар бир бекатда беш-ўн дақиқа туриб қоларди. У ўзига йўловчи йиғарди. Охири бир кекса кишининг сабри тугади. Ҳайдовчига шунча йўловчини бу тариқа овора қилиш маданиятсизлик деди. Шунда ҳайдовчи унга қараб: «Хоҳласанг, тушиб кет, таксига чиқ, мен план бажаришим керак!» деди. Кекса одам эса Ундан маданиятсизлигин яна билинди, ўзингдан катта – одамни сансирадинг, бошлиғингга ёзаман», – деди. Ҳайдовчи эса: «Бор, қўлингдан келганини қил, сенга ўхшаган «писар»ларни ҳар куни кўриб юрибман», – деди.
Воқеа бир автобус одам гувоҳ бўлди.
Бошқа ҳеч ким жанжалга қўшилмади.
Ҳамма жим турарди.
Бу ерда шунчаки иккита одам тўқнашаётгани йўқ. Бу ерда мадниаят ва маданиятсизлик тўқнашаётганди.
Аммо биз мазкур тўқнашувни жимгина кузатиб турардик.
Кейинги бекатда чол тушиб қолди, бу маданятсиз кишилардан қаттиқ ранжиди. У бундан кейин ҳам маданиятни худди бугунгидек ҳимоя қила олармикин?
Мен ишонмайман. Унинг маданият ҳақидаги тушунчасига дарз кетди.
Киши қандай бўлса, маданияти ҳам шундай. Киши қандай яшаётган бўлса, маданий диди ҳам шундай. Унинг тили, муомаласи – ичидаги маданиятнинг кўриниши.
Биз ўз ичимиздаги ўзимизни қай тариқа қурганимизга қараб, яъни ботинимиздаги «мен» биносини қайси матодан, буюмдан қурганимизга қараб қанчалар маданиятли, маданиятсиз эканимизни билиб олишимиз мумкин.
Инсонийлик маданиятнинг энг муҳташам кўринишидир.
Биз ўзимизни қай даражада инсонийлаштиролдик?
ХХI асрга келиб бизнинг ботинимиз эзгулик-ёвузликкамас, маданият ва маданиятсизликка бўлинмоқда. Ана шу нуқтада маданият ва маданиятсизликка ажралиб боряпмиз.
Яратган ҳақидаги тушунча-тасаввурларимиз ҳам бизнинг қай даражада маданиятли эканимизни билдиради. Яратганни ўзиники қилиб олиб, кейин билан ўзи орқали муомала қилишини истаётганлар маданиятнинггина эмас, илоҳиётнинг ҳам душманларидир. Яратган билан ҳар бир банда ўртасида ҳеч қандай девор, ҳеч қандай шахс йўқ. Бизнинг қалбимиз Яратганнинг уйидир. Яратган билан қалбнинг юзма-юз келиши энг юксак маданиятдир.
Ҳар қандай маданият дастлаб одамнинг ичида яралади ва кейин моддийлашади.
Бизнинг фикрларимиз, қарашларимиз, ўзимизни тутишимиз, ижтимоий фаолиятимиз, умуман, ўзимизни намоён қилишимиз маданиятимизнинг инъикосидир. Ички маданиятимизнинг моддий тарзда намоён бўлиши. Маданиятимиз қандай бўлса, биз ҳам шундаймиз. Ички маданият ички «мен»нинг намоён бўлиши, бу «мен» ўзини муносабат ва ҳолатлар, юриш- туриш, ўзини тутиш орқали, яъни бизнинг фаолиятимиз орқали ўзини намоён этади. Қанчалик замонавий бўлмайлик, ичимизда аждодларимиз сайқаллаган «мен» йўқ экан, биз бўш идишмиз. Шакл бор-у маъно йўқ идишмиз. Замонавийлик бу фақат кўриниш, шакл, агар у маънога эришмаса, уни эртага катта фожиалар кутаяпти.
Биз тараққиётнинг қаймоғидан баҳраманд бўлаётган, тараққиётнинг шитоби билан кун кечираётган, ҳаётимизнинг бирон лаҳзасини тараққиёт меваларисиз тассаввур қилолмаётган, тараққиёт исму жисмига айланиб кетган авлод, айни пайтда, қолоқлик ва турғунлик билан, бошқача айтганда, шу пайтгача эришган бор нарсадан айрилиш билан юзма-юз турибмиз. Бизни тараққиёт шитоби ва маҳсулотлари қанчалик ўраб олган сайин шунчалик турғунлик ва қолоқлик сари яқинлашиб бораяпмиз. Биз ота-боболаримиз қолдирган мерос – маданият ва диддан, ички «мен»дан маҳрум бўлиб боряпмиз.
Биз энг илғор тараққиёт меваларидан баҳраманд бўляпмиз, айни пайтда, бизга барча нарсани – тўпланган барча билим ва тажрибаларни бой бериш ҳам хавф солмоқда.
Биз инсоният тараққиётининг энг баланд чўққисида турибмиз. Аммо бу чўққидан яна ибтидоий ҳаёт тарзи томон қулаб тушиш хавфи ҳам борган сари каттариб боряпти.
Гап ядро урушлари туфайли пайдо бўладиган вайронгарчилик ҳақида бораётгани йўқ. Гап экологик фожиаларнинг оқибати ҳақида ҳам эмас. Гарчи бу хатарлар инсоният билан юзма-юз турибди. Инсоният қайси йўлни танлаши ҳақида огоҳлантириб турибдилар.
Аммо биз бу фожиалар ҳақида гаплашаётганимиз йўқ.
Биз тараққиётнинг тезлик билан инсоннинг барча фаолиятини, ақл-идрокини, ҳатто энг интим туйғуларини ҳам ўзиники қилиб олаётгани ҳақида, ана шу «ўзиники» қилиб олиш баробарида инсон «мен»и тобора бой берилаётгани ҳақида гапиряпмиз.
Тараққиёт бизга ҳамма нарсани бермоқда. Барча қулайликларни яратмоқда. Уйимизда туриб дунё билан юзма-юз бўлиш имконига эгамиз. Дунёнинг энг олис нуқтасидаги, ҳатто коинотда содир бўлаётган янгиликлар шу лаҳзанинг ўзидаёқ бизни ҳам ўз гирдобига тортмоқда.
Биз энг сўнгги русумдаги компьютерлар ҳақида эшитиб, бозордан излаб топиб уйга келтиргунимизча у аллақачон эскириб қолмоқда. Биз сўнгги ютуқлардан баҳраманд бўлгунча фаннинг янги ютуқлари бу ютуқларни «эскиртиб» қўяпти. Ҳаётимиз шиддатли тус олди. Тезлик бизнинг ақлимизни шошириб қўйди. Шу пайтгача тўплаган билимларимиз бирпасда эскириб, кераксиз бўлиб қоляпти. Биз ўпкамизни қўлтиқлаб, тараққиётдан орқада қолмаслик учун унинг изидан ҳаллослаб чопиб боряпмиз. Тараққиёт технологиялари биз қабул қилгунча эскириб улгуряпти. Салгина бошқа нарсага чалғиган одам кейин бу тараққиётни қувиб етолмай қоляпти ва салгина чалғиш ҳам одамни қолоқ кишига айлантириб қўйяпти. Инсоннинг мазкур тезликнинг изидан абадий югуриб юришга қурби етармикин? Лекин гап бу ҳақда ҳам эмас.
Биз бу ютуқларни кўр-кўрона қабул этяпмиз. Кўр-кўрона истеъмол қиляпмиз, кўр-кўрона ишлатяпмиз.
Биз уйғонибоқ бу «ютуқлар»дан баҳраманд бўламиз, бир лаҳза ҳам у бизни тарк этмайди. Ҳаётимизнинг энг кўп вақти ана шу ютуқлар билан бирга ўтяпти, тўрироғи, улар бизнинг ҳаётимизни деярли тўла қамраб олди, турмушимизни ишғол қилиб олди, туйғу ва кечинмаларимиз ҳам уларга қараб тобора мослашмоқда.
Ҳатто оилавий ва тарбиявий муносабатларга ҳам уни аралаштирдик, улар бизни ҳам кузатиб, бизга йўл кўрсатиб, йўналтириб турувчи воситага айланиб улгурди.
Бугун болаларимиз ҳар бир лаҳзасини улар билан бирга ўтказмоқда. Уларнинг ҳам энг севимли машғулотлари, энг қувончли эрмаклари, уларнинг қадрдон ўйинлари, дарддошларига айланди, ҳатто ота-оналари бермаган эътиборни ҳам улардан топмоқда, уларнинг дўстларига, ота-оналарига айланиб бормоқда. Болаларимиз қалбини улар яна ҳам кўпроқ қамраб олмоқда.
Ҳаётимизни тўлиқ бу ютуқларга, бу тараққиёт машиналарига бўшатиб беряпмиз. Улар шу даражада ҳаётимизни қуршаб оляптики, у ерда ўзимизга ҳам жой қолмаяпти. Ўзимиз билмаган ҳолда ихтиёрий равишда унинг қулига айланиб қолиш хавфи пайдо бўлмоқда.
Ҳа, бу ютуқлар бизнинг ўзимизни ўзимиздан сиқиб чиқаряпти, ўзимизни ўзимизга бегона қилиб қўйяпти, ўзимизни ўзимизга ётлаштиряпти. Гап ана шу ҳақда.
Бу гаплардан асло тараққиётга қарши деган маъно келиб чиқмаслиги керак. Гап масаланинг маънавий-фалсафий томони ҳақида кетяпти. Биз тараққиётдан воз кечолмаймиз. Аммо ҳар қандай нарсанинг кўр-кўроналиги барибир хатарлидир. Кўр-кўроналик ўзи билан бирга катта жарни ҳам етаклаб юради. Бу инсоният тараққиётида исботланган.
Биз бугун кўр-кўрона замонавийликка интиляпмиз. Бугун бизда энг сўнгги русумли машина бор, қўлимизда ҳеч қачон тушмайдиган мобил телефон, ошхонамиз эса энг сўнгги техника воситалари билан лиммо-лим – чучкирсак ҳам, истаган таомимизни «пишириб» беради. Бир дақиқа ҳам улардан ажрололмаймиз. Нафас ростлаш пайтларимизни телевизор тўлдиради. Интернет эса бизни дунё билан кўринмас иплар орқали боғлаб ташлаган – у ердан хоҳлаган нарсани топиш мумкин. Ҳатто энг қабиҳ тасвирлару даъватларни ҳам. Буларнинг ҳаммаси маданият шакллантирган дидимизни вайрон қиляпти, уни аста-секин ўзининг дидсиз манзаралари билан кўмиб ташлаяпти.
Кўчага чиқишимиз билан бизни ана шу тараққиёт мевалари назорат қилиб юради. Бир сўз билан айтганда, биз уларсиз яшолмаймиз. Бизники бўлган, бизга тегшлилиги расман тасдиқланган, кафолатган оддий телефондан тортиб автомобилгача барча тараққиёт воситалари бизга хизмат қилади, бизники экани тасдиқланган – уни ўзимиз сотиб олганмиз, демак, у бизники.
Аммо тўла маънода уларни бизники дея айта оламизми?
Биз ана шу саволга жавоб топсак, замонавийлик маданият белгиси бўла биладими, йўқми, ҳал қилиб олардик.
Йўқ. Улар маҳсулот сифатида бизники. Бироқ технология сифатида эмас. Технология уни ишлаб чиқарганники. Биз ишлатаётган воситалар қай тариқа ишлаши, нима эвазига пайдо бўлиши, нимадан яралиши ҳақида тасаввурга ҳам эгамасмиз. Бу бизни истеъмолчи сифатида қизиқтирмайди. Бироқ фойдаланаётган нарсаларимизни ўзимиз ишлаб чиқаришга қурбимиз, билимимиз етмас экан, у ҳақда тасаввур ҳам қилмай фойдаланарканмиз, у бизники бўла оладими?
Бизнинг ҳаётимизни тўла қамраб олган ўша машиналар орқали кимларгадир ёки қайсидир ғояларга қул бўлиб қолмаяпмизми? Биз бу машиналарга бутун ҳаётимизни ишониб топширгач, уларсиз ҳаётимизни тасаввур ҳам қилолмай қўйгач, кейин нима бўлади? Биз уларнинг хуружидан, ғаразидан ўз дунёмизни, ўз матлабимизни, ўз маънавий қиёфамизни ва ички дунёмизни асраб қололамизми? Улар бизни тўла ўзини қилиб олгач, ўзлигимиздан маҳрум қилиб қўймасликка қандай кафолат бор?
Бу кафолатни бугун ҳеч ким беролмайди.
Ҳеч ким бу хатарни қатъий инкор ҳам этолмайди.
Бу ютуқлар бизга замоновий кўриниш, шакл беради, аммо асло маъно беролмайди.
Маъно бизнинг ичимизда.
Маъно ота-онамиз, боболаримиз ва момоларимиз бизга қолдирган дид ва фаросат, тарбия ва ахлоқ, қалб ва виждон қиёфасида ичимизда турибди.
Агар автобус ҳайдовчиси кекса одамга дағдаға қилишдан олдин бирпас ўз ичига қараганда эди, эҳтимол, у чолдан узр сўрарди, хатосини англарди. Аммо унинг бунга вақти йўқ.
Ҳаёт ундан шитоб ва шиддатни талаб қиляпти.
Шу тариқа ичимиздаги маданиятни ўзимиз емириб боряпмиз.
Ана шундай хатар бор экан, биз тараққиёт ютуқлари билан маданиятлимиз деб айтоламизми?
Маданият нима ўзи? Маданиятсизлик-чи?
Ички маданият ва ички «мен». Бизнинг санъатда ҳам, адабиётда ҳам, умуман, ижтимоий фаолиятимизда ҳам ўзини фош қилиб қўяётган нарса ҳам шу. Бизни у аёвсиз фош этмоқда. Биз ўзимизни маданиятли ва замонавий кўрсатишга уринмайлик, ўзимизни ва ҳаётимизни фаннинг сўнгги ютуқлари бўлган иҳота қилмайлик, худди ҳайдовчининг отахонга муносабати каби барибир маданиятсизлигимиз ўзини фош қилиб қўймоқда.
БИЗ ЎЗИМИЗДАН ЙИРОҚЛАШГАН САЙИН МАДАНИЯТСИЗЛАШИБ БОРАМИЗ. БАЛКИМ ЗАМОНАВИЙЛИШАРМИЗ. АММО ЎЗЛИКДАН ЙИРОҚЛАШГАНИМИЗ САЙИН МАДАНИЯТСИЗЛИККА ҚАРАБ КЕТАВЕРАМИЗ. ЧУНКИ МАДАНИЯТ, АСЛИДА, ЎЗЛИКДИР.
Бу ўзликда Одам Атодан тортиб бугунгча бўлган аждодларимиз тажрибаси, ҳиссиёти ва анъаналари, қалби ётади. Ўзликдан чекинганимиз сайин биз ана шу қалбдан – аждодлар қалбидан чекиниб борамиз. Замонавийлик дегани маданият деганимас. Агар ўзимиз ишлатаётган, фойдаланаётган нарса, буюмни ўзимиз яратмаган эканмиз, у бизнинг ўзлигимизга айланмаган экан, бу борада фақат истеъмолчи бўлиб қоларканмиз, биз маданиятли эмасмиз. Чунки маданият бу ютуқ – моддий-маънавий ютуқдир. Ютуқдан фойдаланиш, ютуққа истеъмолчи бўлиш маданиятли бўлди деганимас. Биз бугун ютуқлар истеъмолчисимиз, холос. Истеъмолчи маълум маънода бировга қарам одам бўлади. Биз ҳам шу товарни ишлаб чиқараётганлар олдида қараммиз. Демак, биз тўлиқ мустақил эмасмиз. Ҳаётимизнинг катта қисми шу товарни ишлаб чиқараётганларга боғлиқ экан, биз уларга қараммиз. Қарамлик эса маданиятни билдирмайди. Маданият моддийлик ва маънавиятнинг уйғунлашуви, қалб ва дидининг, ақл ва идрок эркинлиги, озодлигидир. Қарамлик бор экан, бу уйғунлик бўлмайди. Бу уйғунлик йўқ жойда маданият ҳам бўлмайди. Демак, маданият ҳам одамдан, биздан ўзликни талаб қилади.
Ўзлик эса биздан ҳар бир нарсага теран идрок ва ақл билан ёндашишни, бирор сония фикрлашдан тўхтамасликни, ҳар қандай мавзуда, ҳар қандай масалада ўз фикрига эга бўлишни талаб этилади. Аммо маданиятсизлик содир бўлаётганини кўриб жим турган автобусдаги ўша йўловчилар каби бизни фикрдан қўрқиш ва фикрсизлик ҳам кенгроқ қамраб оляпти.
Фикрсизлик фақат ижтимоий плюрализм кушандасигина эмас. Фикрсизлик маданият кушандасидир. Фикр йўқ жойда маданият яратилмайди, фақат маданият яратган маҳсулотлар истеъмол қилинади, холос. Фикр йўқ жойда маданият яратилмайдигина эмас, ўзигача бўлган маданият ҳам узилади, тараққиётнинг занжирли ҳалқалари сочилиб кетади. Бу ҳалқалар ўрнини фикрсизлик ва маданиятсизлик оқибатида туғилган маданиятга зид тушунчалар, қарашлар эгаллаб олади.
Фикр – бу ботиний қиёфа, одамнинг, шахснинг ички қиёфасини кўрсатиб турувчи кўзгу. Фикри йўқ одамнинг қиёфаси ҳам бўлмайди. Фикр одамнинг ўзлигини, ўзига хослигини билдириб, мавжудлигини кўрсатиб, талаб қилиб туради. Фикр, аслида, «мен мавжудман» дегани. Фикр йўқ жойда оломончилик ва жоҳиллик қўпчийди. Менинг фикрим – бу менинг қиёфам. У бошқаникига ўхшамаслиги мумкин, бировга ёқмаслиги мукмкин, аммо у менинг қиёфам. Агар у фикр дейишга арзиса, албатта. Фикр одамнинг бармоқ излари каби ўта хусусий, ўта шахсий бўлади. Биз фақат мазкур фикрни ўз муҳитимиз ва яшаш тарзимизга мослаб ифода этамиз, шу муҳитни фикримиз билан янгилашни, ўзгартиришни, мослаштиришни, оммалаштиришни истаймиз. Аммо йўқ фикрни оммалаштиш имконсиз. Оммалашиши ва жамиятнинг маълум эътирофигаэришиш учун олдин шу фикрнинг ўзи бўлиши керак. Келинг, бир латифани эслайлик. Ўтган тузумнинг латифаси. Жамият кетаётган, аслида тўхтаб қолган поездни шундай лиқиллатиб турингларки, гўё жамият олдинга кетаётгандай туюлсин деган латифа. Демак, фикр – бу тараққиёт мезони ҳам экан. У тўхтаган ва ҳамма бир хил фикрлаб қолган жойда тараққиёт ҳам тўхтайди, фақат «тараққий этаяпмиз» деган алдамчи тассаввур бўлади. Фикрнинг тараққиёт учун асос экани, фикр ранг-баранглиги жамиятнинг ранг-баранглиги, тараққиёт ва ақл-идрокнинг ранг-баранглиги эканини бугун салгина ўқимишли одам билади. Дунё фикр қилиб бугунги тараққиётга эришди. Дунё фикр қилса, эртага тараққиётга эришади. Фикр тўхтаган жамиятда ботиний таназзул бошланади. ХVII асрдан ХХ аср бошларигача бўлган Туркистон бизга кўп нарсадан сабоқ бериши керак. Бу даврда фикр тўхтаб қолди, шунинг учун биз мазкур даврда йирик ва катта маданият обидаларига – маданий яратувчанликка дуч келмаймиз. Фикр турғунлиги маданий турғунликка олиб келади. Бир-икки шоир ёки донишманд бу турғунликни енгаман деб кўрди, аммо уларнинг яратувчилиги ўта хусусий яратувчилик бўлиб қолди, ижтимоий яратувчилик ижтимоий маданият эмасди. Фикр ва қалб Яратган ичимизга солган руҳнинг ўзини намоён қилишидир. Қалб ҳис этиш ва муҳаббат орқали намоён бўлади, фикр билим ва билишга интилиш орқали. Фикрнинг боши ҳам Яратган эди, охири ҳам Яратган бўлади. Биз фақат ана шу оралиқда даражамизга мос идрок жилваларини яратамиз. Бизга ана шу оралиқда ўзимизни таниш ва ўзликка эришиш имконияти берилган, холос. Қалб ва фикр мувозанатига эришиш-комилликнинг ўзидир. Шу пайтгача ўтган фалсафий ва фикрий оқимлар ўша комилликка эришишнинг турли йўлларини тарғиб қилиб келди. Фуқароларининг ана шу бирлиги – мувозанати ҳақида қайғурсагина ўша жамият маърифий жамиятдир.
Фикрлаётган одам – ўзининг мавжудлигини исботлашга уринаётган одам. Мавжудликка интилиш фалсафий ва мураккаб ҳиссий жараён. Жамиятда мавжуд бўлиб яшашдан мавжудлигини исботлаб яшашдан, мавжудликка интилмай яшаш осон. Мавжудликка интилиш ўзликни англаш ва уни ҳимоя қилиш, унга интилиш, муҳитни, қотиб қолган тушунчаларни, қарашларни, ақидаларни янгилаш, тараққиётга ва янгиликка, ўзгариш ва ўсишга йўл очиш, умуман, тирикларга хос яшаш дегани. Фикрсизлик маънавий ўлимдир. Фикр тўхтаган жойда инсонийликка хос ҳамма нарса тўхтайди. Эҳтимол, биологик одам ҳаёти давом этар, лекин юксак инсон тушунчаси ўлади. Биологик ҳаётни инстинктлар бошқаради. Фақат инстинкт билан яшаган одамнинг ҳайвондан деярли фарқи йўқ. Фикр эса маънавиятга ва маданиятга тааллуқли тушунча. Ўз даврининг бошқа алломаларини санамасдан ҳам биргина Навоий етишган фикр ва тасаввурнинг кўламини кўз олдимизга келтирсак, миллий ўзлигимиз ва салоҳиятимиз қанчалик юксалганига гувоҳ бўламиз. Навоий ўз идроки билан нимага эришган бўлса, миллатимиз ҳам Навоий қиёфасида ўша даражага эришди. Аммо кейинчалик эришилган чўққилар унутилди, ташлаб кетилди. Бунинг ўз объектив ва субъектив сабаблари бор. Лекин бизнинг умуммиллий қалбимиз ва фикримиз ўша пайти Навоий даражасида айнан унинг қиёфаси орқали юксалгани бор гап. Бугун агар ўша чўққига қайта чиқилса, биздан қудратли ва маърифатли, идрокли ва фикрли миллат бўлмасди.
Жамиятда фикр бўлсагина у янгиланади. Қотиб қолган ёки бир хил қолипдаги қараш ва фикр билан яшаш бир куни жамиятни ҳам иқтисодий, ҳам маънавий таназзулга олиб келади. Олов ёқишни дастлаб ўрганган аждодимиз ўша давр фикрида инқилоб қилганди, унинг атрофидагилардан бошқачароқ фикрлагани учун чақмоқтошдан хас-хашакни ёқишни англаганининг ўзиёқ буюк ҳодиса, буюк маданият, буюк дид эди. У фикрнинг дастлабки даҳоси эди. Агар у ҳаммага ўхшаб фикрлаганда, эҳтимол, бугунги тараққиёт ҳам бўлмасди. Фикрнинг қудрати шундай. Европа тараққий этишдан олдин унинг фикри ва санъати, фалсафаси тараққий этди, у ижтимоий фикрга туртки ва қувват берди, хилма-хил «ўзликлар» орқали хилма-хил ғояларга йўл очилди. Бу ғоялар ичида, албатта, иқтисодий, техникавий, илмий ғоялар ҳам бор эди. Европа ана шу фикрларга ва ғояларга йўл берди, уни амалга оширишга имконият яратди. Бугунги маънавий таназзулини ҳисобга олмаса, Европанинг энг улкан ютуғи фикр ва ғоялар эркинлигидадир деб айтиш мумкин.
ОДАМ ЎЗИНИНГ КИМЛИГИНИ АНГЛАСА, ФИКР ЎСАДИ. ЎЗИНИ АНГЛАШ УЧУН, БОБОЛАРИМИЗ АЙТГАНИДЕК, МАЪРИФАТГА БИР МАРТА БЎЛСА-ДА, ЧЎМИЛИБ КЎРИШ КЕРАК. ФИКРНИ МАЪРИФАТ УЙҒОТАДИ. МАЪРИФАТ ЎСТИРАДИ. МАЪРИФАТ ЯНГИЛАЙДИ, КЕРАКСИЗ БЎЛИБ ҚОЛГАНДА АЛМАШТИРАДИ. ФАҚАТ МАЪРИФАТГИНА, БИЛИМГИНА, КИТОБГИНА, КИТОБГА БЎЛГАН МУҲАББАТГИНА БИЗНИ ҚУЮНДАЙ БОСТИРИБ КЕЛАЁТГАН, ОНГИМИЗ ВА ДИДИМИЗНИ САЁЗЛАШТИРАЁТГАН, САНЪАТ, ГЎЗАЛЛИК, ДИД ҲАҚИДАГИ ТУШУНЧАЛАРИМИЗНИ, ШУ ПАЙТГАЧА АЖДОДЛАРИМИЗ ШАКЛЛАНТИРИБ БЕРГАН ВА ЎЗИМИЗ ШАКЛЛАНТИРГАН ТУШУНЧАЛАРНИ ЕМИРИШГА КИРИШГАН ОЛОМОН МАДАНИЯТИ ҲАМДА ДИДИДАН, БОШҚАЧА АЙТГАНДА, ФИКРСИЗЛИК ВА ДИДСИЗЛИКДАН, ЯЪНИ ОЛОМОНЧИЛИКДАН АСРАЙ ОЛАДИ. ХХI АСРДА БИЗ КАТТА ТАРАҚҚИЁТГА ЭРИШИШ БАРОБАРИДА ОЛОМОН МАДАНИЯТИ ЧОҲИГА БУТУНЛАЙ ҚУЛАБ ТУШИШ ХАТАРИ БИЛАН ЮЗМА-ЮЗ ТУРАМИЗ. БИЗНИ МАЗКУР ХАТАРДАН МАЪРИФАТ, ДИД ВА ФИКР ҚУТҚАРА ОЛАДИ.
Адабиёт мангу мавзулар билан шуғулланади. Инсонни тадқиқ этади. Инсон таҳлилга муҳтож эди. Оқибатда адабиёт фалсафадан узилди. Адабиёт фалсафа шуғулланган мавзулар билан қўшилгандагина мангулик тусини олади ва ўлмас бўлиб қолади. Бироқ масалани бундай қўйишнинг ҳам хавфли тарафи бор. У ҳам бўлса, асарни фалсафа билан омихталаштираман деб фанга айланиб қолишидир. Асар ҳеч қачон ўзи яшаётган давр муаммоларидан узилмайди. У қайсидир маънода (кўпроқ рамзий маънода!) замонасининг рамзидир. Чунки айни замон мангуликнинг рамзи бўлиб қолаверади. Улар туташадиган нуқтада эса адабиётнинг мангу исёни бошланади. Исён мавжуд тузумга, мавжуд воқеликка эмас, умуман, мангулик рамзи бўлган замонага ва мангуликни англамаган одамга қаратилади. Адабиёт дунёга келаётганда у мангуликка даъво билан чиқади. Унинг даъвоси қай даражада ўзини оқлашини ҳам айнан вақт белгилайди. Лозим бўлса, айтиш керакки, мангуликкка исён адабиётнинг бош мавзуси бўлиб қолаверади. Лекин ўша мангулик ичида маълум давр ва маълум одамлар маҳкумлиги яширинганини унутмаслик керак. Унут бўлган барча нарса қайтарилади. Ўлганлар мангулик чархида қайта тирилади. Бугун ўлган тушунчалар эртанинг тафаккурида қалқиб чиқади. Адабиёт ҳамиша мангулик олдида мағлуб бўлган. Лекин мағлублиги унинг ғалабасидир. Унинг мағлублиги дунёни яратишга бўлган мағлубликдир. Қуръон шоирларни инкор этаркан, унинг айнан мангуликка қарши исёнини танқид қилади. ислом мангуликка итоат этиб яшашга, ибтидога тоқат қилишга чақиради. Санъат эса ибтидодан ўз улушини талаб этади. Санъатдаги исён айни шудир. Унинг мангулик олдидаги вазифаси ҳам одамларга маҳкумлиги ҳақида огоҳ этишдан иборат. Одамнинг маҳкумлигидаги маълум жамият олдидаги қуллик ёки золим шоҳлар зулми шунчаки майда нарса. Тўғри, айнан мавжуд зулм ва мавжуд қуллик ўша мангу маҳкумликнинг кичик кўринишидир. Агар бу маҳкумликни таҳлил қилишга куч топилса, унда мангу маҳкумлик ҳақида ҳам тасаввур пайдо бўлади. Санъат одамни исёнга чорларкан, исённинг моҳиятини тушунмаганлардан яна кўплаб Горькийлар чиқаверади. Адабиёт онгни исёнга ундайди, қўлни эмас. Абадий ҳурликка эҳтиёж адабиётнинг барча замонлардаги бош мавзуи бўлиб қолаверади.
Анъаналар ва миллий қадриятлар ҳар бир миллатнинг юзи, қиёфаси, сарчашмасидир. Умуман олганда, дунё тажрибаси шуни кўрсатадики, ҳар қандай анъана, қадрият миллатга қувват берса, уни ўзини намойиш этишга куч берса, яшаб қолади. Ана шундай қадриятлар миллий қувватнинг манбалари бўлади. Қадрият ва анъаналарга шунчаки экспонат сифатида қараш керакмас. Улар ўзларида халқнинг ташаббуси, ижодий салоҳиятини яшириб ётади. Агар мазкур қадриятлар тўғри ташвиқ қилинса, миллатнинг ижодий салоҳияти янаям ошади, ўз замонига маҳсулотлар бера бошлайди. Биз ҳаммамиз буни кўриб, билиб турибмиз.
Ҳукуматимизнинг маънавиятга эътибор бераётгани ҳам бекоргамас. Одамларга у қуруқ гап, қуруқ шиордек туюлиши мумкин. Бироқ бундай эмас. Ҳозир кўз қорачиғимиздай асрашимиз шарт бўлган нарса – маънавиятимиз. Биз меҳр-оқибат, бир-биримизга, ота-онамизга муносабат борасида Ғарб одамларидан тубдан фарқ қиламиз. Ғарб тафаккур жиҳатдан, иқтисодий жиҳатдан тараққий этган, биздан анча ўзиб кетган деймиз, лекин ўша тараққиётнинг ҳам ўз фожиалари мавжуд. Масалан, Америка дунёда энг илғор мамлакат бўлса, унда оилани сақлаш муаммоси ҳозир биринчи ўринга чиққан. Ғарбда ҳамма нарса манфаат нуқтаи назаридан ҳал этилади. Масалан, сизнинг фирмангиз хонавайрон бўлиб, кўчада қашшоқ қолсангиз, сизга на қариндошингиз, на дўстингиз ёрдам беради, сиз ўзгалар наздида омадсиз одамга айланасиз. Бизда эса бировнинг бошига мусибат тушса, унинг ёнида суянчиқлари, ҳамдардлари албатта бўлади, ёрдам қўлини чўзади. Бизда инсоний муносабатлар кучлироқ. Ҳозир видео орқали, телевизор орқали кириб келаётган мафкурани ҳушёр тарзда, онгли равишда қабул қилиш лозим. Мен тафаккурни юксалтирадиган нарсаларнинг барчасини қўллаб-қувватлашга ҳозирман. Яъни дунёқараш бойийди, савия ўсади, дид ўткирлашади, кўзингиз очилади. Шу билан бирга, ўша мафкуранинг бошқа жиҳати ҳам бор. Масалан, муҳаббатга муносабатни олайлик. Намойиш қилинаётган Ғарб фильмларида қанақа муҳаббат-у, бизда, Шарқда қанақа муҳаббат? Шарқда муҳаббатга муносабат бутунлай бошқача. Ана шу нарсани сақлаб қолиш муҳим. Мен ахлоқ борасида консервативман. Мен ҳар хил газеталар орқали кириб келаётган ахлоқни қабул қилолмайман. Кимдир буни демократиянинг бир кўриниши деб ўйлаши мумкин. Лекин унинг эртанги фожиалари бор. Шукрки, бизда ҳозирча гўзал ҳаё сақланиб келяпти. Ана шу ҳаёни емириб қўйсак, ҳаё деворини бузиб ташласак, одамлар ўша газеталардаги, кинолардаги ҳаёсиз турмуш тарзига кўникиб қолса, даҳшатли фожиаларга дучор бўламиз. Россияда (балоғатга етмаган) минг-минглаб қизларнинг аборт қилдириши ўша ҳаёсизлик психологиясининг онгга ўтганидан далолат беради.
«ЎТКАН КУНЛАР» РОМАНИНИ ГЎЗАЛ АХЛОҚИЙ АСАР ДЕБ БИЛАМАН. ОТА-ОНАГА, МУҲАББАТГА МУНОСАБАТ БОРАСИДА У ТЕНГИ ЙЎҚ АХЛОҚИЙ АСАР. БУ АХЛОҚНИ ТИНИМСИЗ ЎЗИМИЗГА СИНГДИРАВЕРИШИМИЗ КЕРАК. ШУ НУҚТАИ НАЗАРДАН ТЕЛЕВИДЕНИЕ БУГУН ЎША ДЕВОРНИ МУСТАҲКАМЛАЙДИГАН ТАРҒИБОТ КЎРСАТУВЛАРИНИ БЕРИБ БОРИШИ ЛОЗИМ.
Миллатнинг эстетик савияси, диди давлат чегараси каби қаттиқ ҳимоя қилиниши шарт бўлган ҳудуд деб ўйлайман. Шу жумладан, бугунги китобхоннинг ҳам дидини ўлдирмаслик, уни бестселлерга ўргатмаслик, эрмак учун ўқийдиган китобхонга айлантирмаслик лозим. Олди-қочди китоблар тижорат адабиёти ҳисобланади, яъни улар бугун учун ёзилган, эртага йўқолиб кетадиган асарлар. Санъат эса оммавийликдан биқиқлашиб, чекланиб бораверади. ХIХ асрда француз адабиёти вакиллари санъатнинг оммавиймаслигини уқтиришганди. Айтиш мумкинки, санъат бир ҳовуч закий, яъни зеҳни ва диди ўткир одамлар учун экани тан олинган. Бу санъатдан заковатли одамларгина завқ олиши мумкин. Бундай инсонлар қул бўлмайдилар. Аксинча, ўзининг кимлигини билмайдиган ва бу ҳақда фикр қилмайдиган киши қулдир. Аммо мазкур ҳолга объектив ёндашиш керак. Масалан, Америкада Фолъкнерни мутлақо билмайдиган одамлар 70–80 фоизни ташкил этади. Кафкани вақтида ҳеч ким танимаган, кейинчалик, анча йиллар ўтиб унинг даҳо ёзувчи эканини билишди. Жеймс Жойсга ҳам шундай муносабатда бўлишган. Машҳур «Улисс» романини дастлаб минг нусхада чоп этишиб, шуям асар бўлдими дея қайтариб беришган. Қисқаси, бундай ҳоллар кўп. Миллатнинг эртанги тақдирини омма эмас, бир гуруҳ зиёлилар белгилайди. Шуни унутмаслигимиз, ўзимиздаги китобхонлик руҳини тарбиялашимиз муҳим. Афсуски, техника тараққиёти одамларда тафаккурга бўлган эҳтиёжни сўндириб ташлаяпти, ёшларни фикрий дангасага айлантиряпти. Биз бундай ҳолни инкор этиб яшашимиз даркор.
Китобни икки хил ўқиш мумкин. Бестселлер китоблар бор ва дунё тафаккурида маълум бир уйғонишлар ясаган, инсоният тафаккурининг уфқларини кўрсатиб берган асарлар мавжуд. Уларни фарқлай билиш учун кишида китобхонлик диди бўлиши лозим.
Илоҳий нуқтаи назардан олиб қарасак, инсоният ерга маълум бир миссия билан, яъни покланиш учун туширилган. Халқ оғзаки ижодида шу руҳ асраб келинган. Қўнғирот элини, халқни бирлаштириш, бўлиниш арафасида ёки бўлинмай туриб бирлашиш заруратини англамайдиган халқни бирлаштириш «Алпомиш» нинг асосий ғояси бўлиб, бу миссия достон руҳига сингиб кетган. Яна бир ҳайратланарли жиҳат шундан иборатки, жуфтлик пайдо бўлганда илоҳиёт бутун бўлади, яъни миссия тўлиқ адо этилади. Шунинг учун Алпомиш Барчинга уйланиши ва кейин халқни бирлаштириши керак бўлади. «Алпомиш» – жуда зўр фалсафий асар. Нима учун Европа файласуфлари, ижодкорлари Гомерга қайта-қайта мурожаат қилаверишади? Бунинг замирида катта маъно бор. Бу тарихий тақдир. «Алпомиш»нинг ҳақиқий мағзини халққа етказиш зарур.
Ҳар бир ёзувчи дунёда ўқилиши лозим бўлган китобдан бехабар қолса, инсон ҳақидаги билим кемтик бўлиб қолаверади. Фолъкнерни қайта-қайта ўқиш ва англаш керак. Хемингуэйдан ўқийдиган асарлар кўп. Борхес, Кортасар, Жойс, Беккет, Пруст, Герман Гессе, Музиль – булар ХХ асрнинг титанлари… Шундагина асримиз одами ҳақида тугал хулосага келиш мумкин.
ЎЗБЕК АДАБИЁТИДАН ЭСА АЛИШЕР НАВОИЙНИ БЕТИНИМ ЎҚИШ ЛОЗИМ. БИЛАСИЗМИ, АГАР МАМЛАКАТИМИЗДА АЛИШЕР НАВОИЙ АСАРЛАРИНИ ЎҚИБ ТУШУНАДИГАН ОДАМЛАР КЎПАЯВЕРСА, БОРИБ-БОРИБ ДАВЛАТИМИЗ ЖАННАТГА АЙЛАНИБ КЕТГАН БЎЛАРДИ. БИЗДА, ВАРИАНТЛАРИ БИЛАН ҚЎШИБ ҲИСОБЛАГАНДА, 200 ТАЧА ДОСТОН МАВЖУД. БИРОРТА ХАЛҚДА БУНЧА ДОСТОН ЙЎҚ. АНА ШУ ДОСТОНЛАРНИ ЎҚИБ, ЎРГАНИБ ВА ШАРҲЛАБ БЕРАДИГАН ОДАМЛАР ПАЙДО БЎЛИШИ ДАРКОР. АНА ШУНДА, ИШОНАМАНКИ, БИЗ БУТУН ДУНЁГА ҒОЯ БЕРАДИГАН ХАЛҚҚА АЙЛАНАМИЗ.
