Ўлмас Умарбеков: СЕВГИМ-СЕВГИЛИМ… Қисса (2-қисм)

---

   O’lmas Umarbekov. Sevgim-sevgilim & Adib haqida hujjatli film.

4

Ўша куни кечаси туш кўрдим. Икки томони тоғ билан ўралган кўм-кўк адир эмиш. Адирнинг ўртасига қизил гилам тўшалган. Унинг устида мен оқ от миниб турган эмишман. Қаердандир, олисдан қўшиқ эшитиларди. Сўзларини англамасам ҳам, унинг менга бағишланганини билар эмишман. Бирдан осмонни қора булут босди, момақалдироқ гулдираб чақмоқ чақди. Тагимдаги от типирчилаб қочмоқчи бўлди. Аммо мен юганидан маҳкам ушлаб, қадам босгани қўймадим. Ҳаммаёғим ивиб кетди, гилам қаёққадир йўқолди, қўшиқ тинди. Ҳаммаёқни мудҳиш сукунат қоплади. Кўзларимни юмдим. Бир маҳал бундай қарасам, ҳаво очилиб кетибди. Олдимда эса… олдимда катта қизил гиламни, худди бояги остимдагидек гиламни ёзиб, Ойпопук турибди.
Ростини айтсам, ўша куни ўзимнинг тушимдан ўзим чўчиб кетдим. Нега чўчидим, билмайман. Бироқ бир нарса равшан эди. Мен Ойпопук ҳақида кўп ўйлайдиган бўлиб қолган эдим. Бу севгими, ё шунчаки йигитлик шўхлигими, аниқлаш қийин эди ўшанда. Севги десам, унинг бунчалик тез пайдо бўлишига ишонмасдим. Шўхлик десам, ўзимни ихши биламан, шўхликка тобим йўқ эди. Лекин борди-ю шундай бўлиб қолса, қизга хиёнат қилмаслик, уни ҳеч парсага ишонтирмаслик лозим эди.
Шундай хаёллар билан кун бўйи наша чеккан одамдай гангиб юрдим. Қаерларга бордим, нималар қилдим, кимлар билан гаплашдим — яхши билолмайман. Лекин олмазорга ўтаётиб, осма кўприкдан думалаб тушай деганим ҳали-ҳали кўз олдимда.
Уйга одатдагидан эртароқ қайтиб, каравотга чўзилдим. Шаҳодат хола овқат олиб кирди.
— Мошхўрда, болам, — деди у столга буғи чиқиб турган косани қўйиб. — Аччиқ-аччиқ ичиб олинг. Бутун глрмдоридан иккита солганман. Мазангиз йўқ кўринади.
— Сал бош оғрияпти, — дедим гапни кўпайтирмаслик учун. Кампир бир гапга тушиб кетса,
тўхтатиш қийин эди. Бахтга қарши бу гал ҳам шундай бўлди.
— Ўзим ҳам айтдим-а, — деди у стулга яхшилаб ўтириб олиб. — Кўзларингиз киртайиб турибди. Иссиғида ичиб олинг. Кейин ўралиб ётсангиз, ғуборларингиз чиқади-қўяди тсрлаб. Собирим омон бўлғур, доим шунақа қиларди. Қилмаганига қўймасдим-да ўзим ҳам. Сизга ўқиб бердимми-йўқми, анов куни хатида, мошхўрдангизни соғиндим ойи, депти. Мусофир юртда мошхўрда бўлармиди!
Инграб юбордим.
— Тура қолинг, болам, — деди у гапидан тўхтаб, — доктор келгунларича ичиб олинг, зора ўзингизга келиб қолсангиз. Бош оғриғи ўлсин, одамнинг тинка-тинкасини қуритиб юборади. Бир-иккита дори ҳам ичиб юборинг. Дори ҳам фойда беради. Мавлонбой янги келганларида мен шунақа бўлдим. Икки чаккам ёрилиб кетай-ёрилиб кетай деди…
Кампир яна гапга тушиб кетди. Бошим ростданам оғриб қолмасмикин, деб чўчиб турган эдим, Мавлон келиб қолди. Анча енгил тортдим.
— Қайнонангиз суйган экан, болам-ей, бирга ича қолинглар. Туринг, болам, — деди
Шаҳодат хола хонадан чиқаётиб.
Аччиғим чиққанидан кулиб юбордим-да, ўрнимдан турдим.
— Ҳа, тинчликми? — сўради Мавлон беихтиёр жилмайиб.
— Кампир тушмагур миямни қоқиб, қўлимга берай деди, — дедим.

Шу тоб Шаҳодат хола яна бир коса мошхўрда олиб кирди. Қоладими, деб қўрқиб турувдим,
йўқ, тез чиқиб кета қолди.
— Ича қолинглар. Бирам ширин бўптики! — деди кетаётиб.
Мавлон бирданига овқатга ёпишди.
— Бугун тузук, — деди у оғзини тўлдириб. — Иккита касал кўрдим. Иккалови ҳам грипп.
Биттаси оғирроқ. Биласизми ким?
— Йўқ, — дедим мен.
— Раиснинг қизи. Ойпопук.
— Ойпопук?
— Ҳа, — деди Мавлон парвосизлик билан. — Нима, унинг касал бўлиши мумкин эмасми?
— Ахир, кеча… — дедим мен ҳайрон бўлиб, лекин гапим оғзимда қолди. Дарё лабидаги учрашувни айтгим келмади.
— Ҳа, худди кеча шамоллаб қолибди, — деди Мавлон. — Кечаси билан иситмалаб чиқибди. Ҳозир ҳам температураси қирқ. Усмон аканинг ваҳми учиб кетибди. Битта қиз-да. Арзанда. Шаҳарга юбормоқчи эди, керакмас дедим; наҳотки оддий гриппни шу ерда тузатиб бўлмаса! Рози бўлди. Ичсангиз-чи, овқат совиб қолди.
— Нима қилиб шамоллабди? Мавлон кулди.
— Чўмилибди дарёда. Янгича сузишни ўрганмоқчи бўлибди. Кечқурун шамол турди-ю,
ўшанда ҳам дарёда экан.
Мен тилимни тишладим.
— Ётибдими?
— Ётибди. Анча ётади. Ҳамма касалнинг асосий давоси — қимирламай ётиш. Бу қонун. Ун кунча ётади. Ҳа, ўйланиб қолдингиз? Ичинг.
Бир-икки қошиқ ичиб, жойимга бориб ётдим. Лекин уйқу келмади. «Бу қанақаси бўлди? — дердим ўзимча. — У мендан кулмаган экан-да. Кулса, мендақа сузишни ўрганмоқчи бўлармиди? Шунақа сузиш нега керак бўлиб қолди унга? Наҳотки, мени ёқтириб қолган бўлса? Йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас. Мени билмайди-ку! Балки, шундай, ўзича ўрганмоқчи бўлгандир?»
— Доктор, — дедим фикрим чалғиб кетганини сезиб.
— Лаббай? — Мавлон мен томонга ўгирилди.
— Ойпопук қанақа қиз?
— Яхши қиз, — деди у ҳайрон бўлиб. — Нима эди?
— Сизга ёқадими?
— Йўқ.
Нега?
— Меъёр йўқ унда. Бир қарасангиз, чарақлаган кун, бир қарасангиз, қовоғидан қор ёғилади. Бунақалар менга ёқмайди. Мана, Фарида бошқа гап, — деди доктор тамшаниб. Секретарь қизнинг исми Фарида эди. — Жаҳли қирқ даражага чиқиб кетса ҳам илжайиб тураверади. Ҳа, айтмоқчи, нима эди?
— Ўзим, шундай, — дедим хаёл суриб.
— Бир гап борга ўхшайди. Яширманг, — деди доктор ёнбошлаб олиб. — Врачлар сир сақлашни билади. Айтинг.
— Йўқ, ҳеч гап йўқ, — дедим аввалгидай хаёлчанлик билан.
— Сизга ёқадими?
— Билмадим, — дедим мен.
Ростини айтган эдим. Шундай бўлса ҳам докторнинг саволидан негадир юрагим жизиллаб кетди. Ойпопук ёқармиди менга? Бунга жавоб бериш қийин эди.
Эрталаб идорага чиқдим. Усмон ака иккаламиз қирга бориб келадиган эдик. Беш гектар

ердаги беда шу пайтгача ўрилмабди. Бригадир правление мажлисида нимадир деб ғўлдиради.
Ўзимиз бориб кўрмоқчи ва ўша ернинг ўзида нима экишимизни маслаҳатлашиб келмоқчи эдик.
Идорада раис йўқ эди. Фарида телефон қилмоқчи бўлувди, йўқ, дедим. Ойпопукнинг касали эсимга тушди. М.шлон ҳам ўша ерда эди. Анча кутдим. Бир маҳал раис келди. Ранги сўлғин, ухламаганга ўхшайди. У кечирим сўраб, Фаридага, тушга қайтиб келаман, деб бир қанча топшириқ берди-да, отга минди. Йўлга тушдик. Мсн Ойпопукнинг соғлиғини сўрамоқчи бўлиб, бир-икки ммрта оғиз жуфтладим, лекин ботинолмадим, уялдим. Қишлоқдан чиққунча жим бордик. Усмон ака отнинг тизгинини бўш қўйиб, қўлини эгарнинг қошига тираб олган эди. Сезиб турибман, чарчаган. Кўзлари баъзан ўзидан-ўзи юмилиб кетади. Олмазордан ўтдик. Усмон ака папирос тутатди. Оғзи-бурни аралаш куч билан тутун чиқариб, менга ўгирилди.
— Уйқу босяпти, — деди гуноҳкорона жилмайиб. — Кечаси билан мижжа қоқмай чиқдим.
Попукнинг тоби йўқ.
— Оғирми шунақа? — сўрадим секин.
— Йўқ, оғирмас, — деди раис. — Лекин қўрқитиб юборди. Етти-саккиз йилдан бери ўзининг ҳам энди оғриши. Биласизми, уйингиздаги яккаю ягона одамингиз ўзини нохуш сезса, кайфингиз жуда бузилиб кетар экан. Айниқса, ёшингиз ўтиб қолганда. Кечқурун келсам, уй жимжит. Кундузи фермада ҳам кўрганим йўқ эди. Ҳайрон бўлдим. Илгари эшиқдан киришингиз билан ванғиллаб радио гапирарди ё пластинка қўйиларди. Ўртоқлариникидадир, деб ичкарига кирдим. Ётибди. Нуқул аксиради. Докторни чақирдим. Иситмаси қирқ. Қандайдир янгича сузишни ўрганмоқчи бўпти. Кимга керак экан бу!
Қизариб кетганимни сездим-да, кўзимни раисдан олиб қочдим.
У гапида давом этди.
— Ўзи анча чайир. Шамол турди-ку, шунда оғриб қолган-да. Оғирмас. Мавлонжон ҳам шундай деяпти. Лекин мен жуда қўрқиб кетдим. Бир марта шунақа, ёмон юрак олдириб қўйганман. Анча бўлди бунга. Ўн яшар бола эди Ойпопук ўшанда. Нима бўлди-ю, бир кечада ҳамма тиши тушиб кетди. Қўл-оёғи шишиб, майда-майда пуфакчалар ҳосил бўлди. Тошкентда ишлардим. Битта таниш ошнам ишлайдиган клиника бор эди. Шу ёққа олиб бордим. Врачлар кўриб, касалхонага ётқизишди. Уч ой ётди. Уч ой менинг учун уч йил бўлиб кетди. Бўш қолдим, касалхонага югураман. Эрталаб, кечқурун-ку, сўзсиз. Бир ойча ҳар борганимда, ана кетади-мана кетади, деган гапни эшитиб юрдим. Йўқ, тузалиб кетди. Ўшандан бери юрак ўйноғиман. Лекин ҳозир ўзини эплаб олган. Докторнинг айтганини қилади. Илгари дори ичмай хуноб қиларди.
Усмон ака кулди.
— Кеча ҳатто уколга ҳам рози бўлди. Аммо роса афти буришди.
— Келинойимлар йўқмилар? — дедим бирдан мен. Нега бундай деб сўрадим, ўзим билмайман. Лекин бу савол менга кўп нарсани ойдинлаштирди.
Усмон ака саволимни эшитиб, аввал ўйланиб қолди, кейин эса, янгитдан папирос тутатиб,
чуқур тортди-да, деди:
— Сиз менга қийин савол бердингиз. Бунинг тарихи катта. Майли, сизга айтсам, айта қолай. Рости, бунинг ҳеч қандай сири йўқ, лекин дуч келган одамга гапиришни ёқтирмайман. Одамлар бир хил эмас. Баъзилар тўғри тушунади, баъзилар нотўғри. Сиз тушунишга ҳаракат қиларсиз, деб ўйлайман. Хўп, бўлмаса эшитинг. Йўл олис, зерикмайсиз ҳам.

5

— Мен уйланмаганман, — деди анчадан сўнг у. — Бунинг сабаблари кўп. Яхшиси бир бошдан айтиб берақолай. Уруш бошланганда мен эндигина институтни битирган эдим. Асли ўзим тарихчиман. Қишлоқ хўжалиги иккинчи мутахассислигим. Дипломимни олган кунимоқ военкоматга чақиришди. Уч кундан кейин эса, фронтга жўнадим.

Менинг ҳеч кимим йўқ, болалар уйида тарбияланганман. Отам ҳам, онам ҳам ёшлигимда ўлиб кетган. Қариндош-уруғларим борми-йўқми, билмайман. Рости, унчалик кўм қидирганим ҳам йўқ. Болалар уйи — бор қариндош-уруғим, ўз уйим эди.
Мен тушган полк уч ойча Саратовда машғулот ўтказиб, Украинага юборилди. Киев учун жанг қилдик. Мендақа олий маълумотлилар полкда кам эди. Шунинг учун икки ой ўтар-ўтмас ротага командирлик қила бошладим. Лекин фронтда кўп бўлганим йўқ, чекинаётганимизда оғир ярадор бўлиб қолдим. Душман бомбаси шундай блиндаж устига тушди. Уч-тўрт жойимга осколка тегди. Ичкарига жўнатишди. Икки ой госпиталда ётдим. Шундан кейин мепи бутунлай жўнатиб юборишди. Госпиталда мен бир ҳамшира билан танишиб қолдим. Операциядан чиқиб, кўзимни очсам, олдимда чиройли бир қиз менга тикилиб ўтирибди. Унинг оппоқ юзи, билинар- билинмас сепкил тошган кичкина бурни, айниқса доим кулиб турадиган осмопдек тиниқ кўм- кўк кўзлари ҳали-ҳали кўз олдимдан кетмайди. Табиий, мен уни яхши кўриб қолдим. Бахтимга у ҳам мендан ўзини олиб қочмади. Бўш қолди дегунча мен ётган палатага келарди. Мен ҳам унинг келишини сабрсизлик билан кутардим. Келганида эса, гапга тушиб кетардим. Гапимиз сира адо бўлмасди.
Яхши нарсалар ҳақида гаплашсак, баравар шодланар, ёмон нарсалар ҳақида гаплашсак, баравар нафратланардик. Наларимда, биз тилга олмаган, ҳаяжон билан муҳокама қилмаган бирон нарса дунёда қолмаган эди. Биз урушдан кейин тўй қилишга аҳд қилдик. Хайрлашадиган кунимиз у ўзининг энг севимли ва менга ёққан украинча кўйлагини кийиб келди.
«Кўришгунимизча мени шундай эслаб юр», — деди. Анча жойгача кузатиб қўйди. Биз хат орқали алоқа қилиб туришга аҳд қилдик. Урушдан кейин Олеся, унинг исми ҳам чиройли эди, Тошкентга келишга ва умрбод шу ёрда мен билан яшашга ваъда берди. Уруш кўп чўзилмайди, дсб ўйлаган эдик ўшанда биз. Кейин хайрлашдик. Мен уни бошқа кўрмадим. Тошкентга келганимда ички ишлар министрлигига ишга юборишди. Ўша пайтлари менинг учун қаерда ишлашимнинг аҳамияти йўқ эди. Биронта иш билан машғул бўлсам бўлди, деб ўйлардим ўзимча. Ахир айтинг, анча ишдан чиққан соғлиқ билан тузукроқ иш танлашим мумкинмиди?! Ишга тушган кунимоқ Олесяга хат ёзиб юбордим. Аммо бир ой ўтар-ўтмас госпиталь бошлиғидан хунук хабар олдим. Олеся бомба тагида қолиб, ҳалок бўлган эди. Ўзимни йўқотиб қўйдим. Ҳеч нарса кўзимга кўринмай қолди. Назаримда, дунёнинг лаззати мен учун қолмаган эди. Унда фақат битта мажруҳ одам бор, у ҳам бўлса — мен эдим. Бунинг устига ёлғизлик… Юракни эзадиган, ёруғ кунни ҳам қора парда орқасидан кўрсатадиган бадбахт ёлғизлик. Нима қилишимни билмай, муккамдан ишга тушиб кетдим. Мен сизга айтсам, кишини ҳар қандай оғир аҳволдан қутқарадиган нарса бу меҳнат экан. Уч-тўрт ой ишлаб, ҳаётга бошқача кўз билан қарайдиган бўлиб қолдим. Нима қилмай: корхоналарда бўлиб, порахўрлик, алдамчиликни текширайми, ё дезертирлик қилиб юрганларни тутайми, уруш йиллари бизга шундай ишлар билан ҳам шуғулланишга тўғри келарди, ҳамма жойда, ҳамма нарсада ўзимнинг ҳаётга кераклигимни тушуниб олдим, ғам унутила бошлади. Бир куни Қашқар маҳалладан ўтиб кетаётиб, болалар уйига кўзим тушиб қолди. Нимадир юрагимни тирнаб кетди. Ичкарига кирдим. Ҳовлининг ўртасида болаларга пирожки улашишаётган экан. Бирпас қараб турдим. Болалар навбат билан тарбиячи олдига бориб, биттадан пирожки олишар ва қувонганларидан ҳовлини бошларига кўтариб чуғурлашарди. Бир маҳал кичкина бир қизча «Дада!» деб қичқириб юборди ва югуриб келиб, ўзини оёғимга ташлади. Мен то саросимадан қутулиб, қизчани қўлимга олгунимча, атрофим одамлар билан тўлиб кетди. Катталарнинг чеҳрасида кулги, болалар эса «урра, урра!» — деб чапак чалишарди. Мен ҳайрон эдим. Қизча бўйнимга маҳкам ёпишиб олган, бутун бадани титрарди. Қўлимга оқиб тушган иссиқ ёш мени ўзимга келтирди, уни секин ерга қўйдим.
— Йиғлама, қизим, йиғлама, — дедим бўғилиб. Лекин унинг дўмбоқ юзига тирқираб оқиб тушаётган ёшни кўриб, ўзимнинг ҳам кўзларим намланиб кетди.

— Нега ҳеч хат ёзмадингиз? Жудаям соғиндим, — деди қизча ўпкасини тутолмай.
Мен яна ҳайрон бўлиб қолдим. Қизча мени дадаси билан адаштираётган эди. Шу ерда мен хато қилдим. Унинг саволига ёлғон бўлса ҳам бирон нарсани баҳона қилиб, жавоб беришим керак эди. Мен бўлсам:
— Отинг нима? — деб юбордим.
— Отим? — қизча бақрайиб менга қараб қолди. Кейин ҳўнграб йиғлаб юборди-да, қочиб кетди.
Шу пайт мени кўрсангиз эди! Оёқларим увишиб, рангимда ранг қолмаган… Ҳеч ким бунчалик ачинарли аҳволга тушмаган бўлса керак. Болалар тарқалиб, ҳовлида битта мендан бошқа ҳеч ким қолмади. Ҳаммаёқни аянчли жимлик қоплади. Кўзларим яна ёшланди. Ўпкам тўлиб кетди. Қимирламай жойимда туриб қолдим. Қанча турдим, билмадим, орқамдан кимнингдир йўталгани эшитилди. Ўгирилдим. Олтмишларга бориб қолган бир мўйсафид ҳассага таяниб турарди.
— Ҳаммасини кўрдим, — деди у қалтироқ овозда. — Адашди. Сизни отам, деб ўйлади.
Отасининг ҳалок бўлганини оилмайди бечора.
У жим бўлиб қолди. Мен ҳам индамадим. Чунки, бу мудҳиш сукунатнинг маъноси иккаламизга ҳам аён эди.
— Онаси ҳам йўқ, — деди у бир оздан сўнг. — Бир ёшлигида ўлган. Мана, йил бўлди, ўгай она бизга ташлаб кетди.
— Кечирасиз, сиз ким бўласиз? — сўрадим ундан.
— Директорман. Асомиддин Қориев. — Мўйсафид салом бериб, қўлини узатди. — Сиз кимсиз?
Танишдик.
— Энди нима қилиш керак, домла? — сўрадим маслаҳат солиб.
— Нима қилиб бўларди?! — деди у. — Ёш нарса куникиб кетади. Аммо қийин бўлди, анча қийин бўлди. Эндигина отасини унута бошлаган эди. Сиз отасига ўхшаб кетасиз. Адаштиргани ҳам бежиз эмас. Қийин бўлди, жуда қийин бўлди. Ичикиб, соғлиғини йўқотиши ҳам мумкин.
— Олиб кетсам нима дейсиз? — бирданига миямга шу қарор келиб қолди. Асомиддин ака ялт этиб менга қаради.
— Олиб кетсам? Бутунлайми?
— Ҳа, — дедим мен.
— Билмадим, билмадим, — деди у бош чайқаб. — Қарорингиз қатъийми?
— Қатъий! — дедим жиддий оҳангда ва қисқа қилиб сўнгги йиллардаги ҳаётимни гапириб бердим, ёлғизлигимни айтдим.
— Ихтиёрингиз, — деди у ниҳоят. — Лекин эплай олармикансиз?
— Эплайман, беринг, — дедим мен.
— Бўлмаса, ўзидан сўранг. Кимлигингизни айтинг. Қизи тушмагур жуда зийрак. Беш-олти марта уйингизга олиб боринг, ўргансин. Кейин олиб кетинг, майли.
Асомиддин ака шундай деб мени кабинетига бошлади. Кўп ўтмай, қизчани олиб киришди. У мени кўриб, уялиб кетди. Бағримга босдим. Нималарнидир деб, юпатдим. Кўкрагимдаги орденни олиб қўлига бердим. Анча ўзига келди.
— Дадамлардаям шунақа орден бор-а? — деди жилмайиб.
— Ҳа. Биттамас, иккита, — дедим. — Даданг жуда ботир одам.
Кейин:
— Юр, уйга олиб кетаман. Анча суратларим бор, кўриб келасан, — дедим.
— Хўп, — деди.
Уйда бор нарсаларни дастурхонга ташлаб, уни меҳмон қилдим. Лекин уруш йиллари, уйда нима ҳам бўларди, дейсиз? Икки-уч бурда нон, уч-тўрт чақмоқ қанд. Менга инвалидлигим учун

озгина оқ нон ҳам қўшиб беришарди. Қизча шу нонни еди. Озгина ош ҳам қилдим. Бошим осмонда эди. Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг, бир йилдан бери ҳувиллаб ётган уйда бола товуши янграйди-ю, бошим осмонга етмайдими?! Лекин қоронғи тушганда у кетаманга тушиб қолди. Алдадим, ялиндим, фойда бермади. Кейин ўзим ҳам зўрламадим. Асомиддин аканинг гаплари эсимга тушди. Элтиб қўйдим. Лекин кунда ўша ерда бўламан, ишдан кейин эса, бир неча соатга уйга олиб келаман, кейин яна элтиб қўяман. Бир ойча шундай қилдим. Қизча ҳақиқатан ҳам, Асомиддин ака айтгандек, зийрак эди. Қоронғи тушдими, тамом, кетаман, деб туриб олади. Бир ойдан кейин қўрқиб кетдим. Менга ўрганмаса нима қиламан? Авваллари унга ачиниб юрсам, энди ўзимга ачина бошладим. Чунки, усиз туролмаслигим равшан бўлиб қолган эди.
Асомиддин акага яна маслаҳат солдим У бир-икки кун келмасликни айтди. Шундай қилдим. Тўртинчи куни чидолмай, болалар уйига бордим. Қизча мени кўриб югуриб келди-да, бағримга ўзини отди. Шундай қилиб, Ойпопук уйимга бутунлай келди. Мен болалик бўлиб қолдим.
Мен сизга айтсам, ҳаётим шундан кейин ўзгариб кетди. Ташвишим ортди. Бу ташвиш қандайдир қувончли, орзу-умидлар тўла ташвиш эди, оталик ташвиши эди. Лекин мени ҳамон бир нарса қийнайди: Ойпопук кўпинча дераза олдига ўтириб олиб хаёл сурар, отасини сўрарди. Даданг олисда, у ёқдан хат ёзиб бўлмайди, уруш тамом бўлсин, ўзи келади, деб овутардим. Уруш тамом бўлган йили у олтинчи синфга ўтди. Асомиддин ака билан маслаҳатлашиб, ростини айтишга қарор қилдик. У катта бўлиб қолди, айтсангиз бўлади, деди Асомиддин ака. Айтдим! Унинг ўшанда қанчалик қийналганини кўрсангиз эди?! Икки-уч кун ичида кўзлари киртайиб, чўп бўлиб қолди.
Усмон ака оғир хўрсинди. Кейин йўлга қараб қўйиб, ҳали анча борлигига ишонч ҳосил қилгач, папирос тутатди-да, гапида давом этди. Мен худди шимол афсонасида қорбобо бир умрга музлатиб кетган боладек отнинг устида қимир этмай борардим.
— Шундай қилиб, икки-уч кун ичида чўп бўлиб қолди. Ҳеч парса емайди, ҳеч нарса ичмайди, деразанинг олдига ўтириб олиб, нуқул хаёл суради. Кечалари эса, менга билдирмай йиғлаб чиқади. Лекин мен сизга айтсам, дунёда одамдек бақувват махлуқ йўқ экан. Одам ҳамма нарсага чидар экан, ҳамма нарсага кўникар экан. Кунлар, ойлар ўтди, Ойпопук ҳам секин-секин ўзига кела бошлади. Аввалги қувноқлиги оз бўлса ҳам қайтди, юзларига қон югурди. Эркин нафас ола бошладим.
Еттинчи синфни аъло битириб, шаҳодатнома олганда зиёфат қилиб бердим. Ҳамма ўртоқларини, ўқитувчиларини чақирдим. Асомиддин ака ҳам келди. Ўйин-кулги, музика уйни тутиб кетди. Кечқурун эса, ҳамма кетгач, Ойпопук мени биринчи марта ростакамига «дада!» деб чақирди. Мен учун ҳамма нарсадан ширин ва азиз бўлган бу сўзга у бор муҳаббатини ва миннатдорчилигини қўшиб айтди. Шунда мен унинг учун энг меҳрибон одам эканлигимни тушундим. Бошим осмонга етиб кетди. Ўша минутда дунёда мендан бахтлироқ одам йўқ эди. Севинчим ичимга сиғмай, уни маҳкам бағримга босдиму, йиғлаб бордим. Бу — кўп йиллардан бери юрагимда зардоб бўлиб йиғилган ғам, алам, ўкинч ёшлари эмас, йўқ, бу — катта бахтга эга бўлган одамнинг чексиз севинч ёшлари эди. Бу ёшлар бир зумда юракдаги ҳамма ғуборларни ювиб ташлади. Бутун жаҳон кўз олдимда ёришиб, жами яхшиликлар ер юзига калқиб чиққандек бўлди. Ота-бола келажак режаларини тузиб, тонг оттирдик.
Уч йилдан бери Самарқанддамиз. Ўтган йили бу ерга кўчиб келдик. Бутунлай кўчиб келдик. Усмон ака жимиб қолди. Қалбимни қандайдир илиқлик қоплади. Шимириб нафас олдим. Ҳаво худди қалбимдаги илиқлик сингари ёқимли эди. Атрофга суқ билан қарай бошладим. Ҳамма нарса олисда, баланд чўққилар устида тутундек буралиб кўтарилаётган булутлар ҳам, ёстаниб ётган кўм-кўк адир ҳам, дарё ҳам, тош ҳам, ҳамма-ҳамма нарса кўзимга худди бошқача
— гўзал ва оромбахш кўриниб кетди. Ҳамма нарсада ҳаёт қулф урарди. Ҳаёт! У нақадар мураккаб ва нақадар улуғ! У инсонни гўзал ва олижаноб сеҳргар каби ўзига чорлайди, эркалайди. У инсон учун нималар қилмаган, яна нималар қилиши мумкин эмас!

— Энди нима учун келинойингиз йўқлигини тушунгандирсиз? — деди Усмон ака хаёлимни бўлиб.
— Ҳа, — дедим.
— Қизим — бу менинг ҳаётим, — деди у ўйчан ҳолда ва йўлга бир қараб қўйиб, отига қамчи босди.
Усмон аканинг хуноб бўлганича бор экан. Бедазор — бедазор эмас, ёввойи ўт босиб ётган ташландиқ жойга ўхшар эди. Айрим ерларда сарғайиб чақиртиканак ҳам ўсиб ётибди.
Буни кўриб Усмон аканинг қовоқлари осилиб кетди.
— Кўряпсизми? — деди у отдан тушаркан. — Ўтган йили қирнинг бағридан тортиб олган эдим бу ерни. Қанча куч сарф бўлган, қанча кун овора бўлинган.
— Лекин ер кучли экан, — дедим мен.
— Ер кучли, — раиснинг чеҳраси ёришгандек бўлди. — Аммо бекор ётибди. Ток экиш керак. Янги келганимда шундай ўйлаб қўйган эдим. Нима дейсиз?
Мен нима дердим? Маъқул, дедим.
— Камида йигирма тоннадан ҳосил кўтариш мумкин. Йигирма тонна-я! — гапида давом этди раис. — Шу йилиёқ экамиз! Узингиз бош бўласиз. Биринчи катта ишингиз шу бўлсин.
— Маъқул, — дедим яна мен негадир ўзимдан уялиб. Шу пайт бригадир келди. У бошини қийиқ билан боғлаб олган эди. Усмон аканинг яна қовоқлари осилиб кетди.
— Комбайн чақирдингизми? — сўради у саломлашишни ҳам унутиб.
— Ҳа, чақирдим, — деди секингина бригадир.
— Нима қилди? — Усмон ака қийиққа ишора қилиб сўради.
— Кечадан бери иссиғим ошиб турибди.
— Дори-пори қилдингизми?
— Йўқ, ўзи босилиб қолар.
Бунақа эмас-да. Докторга боринг. Доктор касал йўқлигини пашша қўриб ўтирибди. Ҳозироқ боринг. Айтгандай, — Усмон ака бедазорнинг этагидаги омонатгина қурилган чайлага қараб сўради, — ўроқ борми?
— Бор, нима эди? — бригадир ҳайрон бўлди.
— Олиб келинг, — Усмон ака кителини ечиб, ўт устига ташлади. — Комбайн келгунча ўриб турамиз. Вақт кетяпти.
— Қўйинг, ўзимиз қиламиз, — деди бригадир қизариб — Уялтирманг.
— Олиб келинг, олиб келинг!
Бригадир, нима қилай, дегандай менга қаради. Индамадим.
— Эринчоқ одамни кўрсам, жиним қўзғайди, — деди Усмон ака бригадир кетгач. — Эркак киши деган тиниб-тинчимаса-да! Саксонбой отанинг шунисига қойил қоламан.
— Мана, — бригадир кетмон сопи қоқилган ўроқни олиб келиб, раисга узатди.
— Яхши, — деди Усмон ака ўроққа тикилиб. — Ўткир экан. Хўп, сиз энди қишлоққа боринг. Мавлонга учрашинг.
Бригадир жавдираб, анчагина дам раисга, дам менга қараб турди-да, кейин бошини қашиганича битта-битта юриб кетди.
Усмон ака яхшигина ўроқчи экан. Оғзим очилганича унинг эпчил ҳаракатларига қараб қолдим. Уста қайиқчи қўлида эшилган эшкакдек, унинг қўлидан ўроқ ҳам бир оҳангда «ширт- ширт» этиб тортилар ва ҳар тортилганда бир боғлам-бир боғлам ғумай, уруғлаган беда бир текисда ерга қуларди ва ғалати чучмал ҳид димоққа уриларди.
Анча вақт ўтди. Усмон ака жиққа терга ботди. Аммо, парво қилмади. Пешонасини билаги билан сидириб ташлайверди. Уялиб кетдим. Қўлидан бориб ўроқни олдим. Биринчи тортишимдаёқ оёғимни тилиб кетишига сал қолди.
— Ҳечқиси йўқ, — деди Усмон ака, — ўрганиб кетасиз, ғайрат бўлса, бас. Ғайрат бўлса,

одам уддалай олмайдиган иш йўқ.
Шу куни оқшомгача қирда қолиб кетдик. Аммо менинг ҳаракатларим тўрт-беш боғ пичанга тўғри келди, холос. Бунга фақат уқувсизлигим эмас, бошқа сабаб ҳам бор эди. Хаёлим қишлоқда, Ойпопукда эди. Шунинг учун ҳам қишлоққа киришим билан медпунктга югурдим. Аммо у берк эди. Чойхонага кирдим.
— Мавлон аканг қани? — сўрадим Баҳодирдан.
— Ҳозир кетдилар, — деди у ҳар галгидек ҳозиржавоблик билан.
Уйга чопдим. Доктор овқатланиб ўтирарди.
— Ойпопук тузукми? — сўрадим ҳовлиқиб.
— Тузук, — бепарво гапирди Мавлон, — иссиғи тушди. Нима эди?
Жавоб бермадим. Юрагим анча таскин топган эди. Чарчаганим сезилди. Апил-тапил овқатланиб, ётдим. Ётдим-у, уйқуга кетдим.

6

Эрталаб нонушта қилаётганимизда доктор кечагидек парвосизлик билан деди:
— Айтгандай, сизни Ойпопук сўради.
— Мени?
— Ҳа, сизни.
— Нима деди?
— Қиз бола нима дерди? Соғлиғингизни сўради. Яхши юрибдиларми, деди. Қишлоққа ўрганяптиларми, деди.
— Сиз нима дедингиз?
— Сиз сўраганингиздан бери ўрганяптилар, дедим. — Мавлон кулди. — Фақат кечалари тошкентлик қизларнинг исмларини айтиб, уйқусирайдилар, дедим. Кулди.
— Нима қилардингиз ёлғон гапириб?
— Уни кулдириш керак эди-да, — деди Мавлон жилмайиб. — Лекин сизни жиндек қурбон қилдим. Нима бўпти?
Усмон аканинг ҳикояси мени остин-устин қилиб юборган эди. Докторнинг гаплари унга қўшимча бўлди. Боришга қарор қилдим. Қиладиган ишларим кўп бўлишига қарамай, доктор билан бирга йўлга тушдим. Юрагим шунчалик кучли дукиллаб урардики, раисникига қандай қилиб етиб келганимни сезмай қолдим. Ойпопук дераза қаршисига қўйилган каравотда ётарди. Бўйнигача кўрпа тортилган. Қалин қилиб ўрилган узун қора сочлари ёстиқ устидан тушиб, полга тегай-тегай деб турарди. Мени кўриб, у қизариб кетди, ингичка қорамтир қўли билан
кўрпани даҳанигача тортиб қўйди.
— Бугун анча тузук, — деди Усмон ака қизига қараб. Ойпопук енгилгина жилмайди.
— Қани кўрайлик-чи! — Мавлон қизнинг пешонасини ушлади. — Ҳа, яна икки кундан кейин юриб кетадилар. Йўтал қолдими, ё ҳали ҳам борми?
Ойпопук бош чайқади.
— Ўтиринглар, — деди у секин менга кўз қирини ташлаб.
— Айтгандай, ўтиринглар, ўтиринглар! — Усмон ака дераза ёнида турган стулни менга яқинроқ қўйди. — Кечирасизлар, уй бетартиб. Кеча кеч келдим райондан. Бугун яна чақиришибди. Мажлислар ҳам кўпайиб кетди-ди ўзи! — деди у қизига гуноҳкорона тикилиб. — Ёлғиз қоласан яна.
— Йўқ, Фарида келади, Маҳфуза ҳам келади, — деди Ойпопук. — Хавотир олманг.
— Майли, дарров келаман, — деди Усмон ака. — Доктор, кеча районга тушмоқчи эдингиз тушасизми?
— Ҳа, — деди Мавлон ўрнидан туриб. Мен ҳам турдим. Усмон ака менга қаради.

— Сиз нега турдингиз? — деди у ялингансимон. — Шошилинч ишингиз бўлмаса, ўтира туринг. Ҳозир қизлар келиб қолади.
— Хўп, — дедим ва жойимга ўтирдим. Ойпопук жилмайиб қўйди.
Кўп ўтмай, Усмон ака билан доктор кетди. Хонага ноқулай жимлик чўкди.
— Келганингизга жуда хурсандман, — деди бир маҳал Ойпопук.
— Мен ҳам сизни кўрганимга хурсандман, — дедим мен — Тузалиб қолибсиз.
Ойпопук бошини қимирлатди.
— Сиз мендан хафа бўлсангиз керак-а? — сўради у орага тушган жимликни бузиб.
— Нега?
— Анави куни йиқилиб тушганингизда кулганимга-да.
— Йўғ-е, эсимдан чиқиб кетди.
—Менинг эсимдан чиққани йўқ, — деди у. — Сиз яхши сузар экансиз. Ўшанақа сузишни баттерфляй дейдими?
— Ҳа.
— Яхши сузар экансиз. Лекин хафа бўлдингиз.
— Йўқ, — дедим қатъий қилиб. — Нега хафа бўлай? Сира хафа бўлганим йўқ.
— Мен жуда сезгирман, — деди у қандайдир болаларга хос завқ билан. — Сизнинг ўрнингизда бошқа одам бўлганда хафа бўларди.
— Сиз хафа бўлармидингиз? — сўрадим мен.
— Билмадим, — деди у кўзларини яшириб, кейин деразага тикилди. — Сиз Яккачинор афсонасини эшитганмисиз? — сўради у тўсатдан менга ўгирилиб.
— Ҳа, — дедим мен.
— Мен ишонмайман, — деди у қошларини чимириб. — Аёл киши шунчалик қаҳри қаттиқ бўладими? Сиз нима дейсиз?
— Қайдам, — дедим мен елкамни қисиб.
— Ҳаётда бундай бўлмаса керак, — деди у гапида давом этиб. — Агар бировни севсанг, уни кечиришинг керак. Тағин ким билади? Айтгандай, тошкентлик анави қизнинг суратини менга кўрсатмайсизми?
— Қайси қизнинг суратини? — ҳайрон бўлдим.
— Доктор айтган қизнинг-да, — унинг лаблари билинар-билинмас титради.
— Доктор бекор айтибди, — дедим жаҳлимни босиш учун жилмайиб. — Мен Тошкентда ҳеч кимни яхши кўрган эмасман.
— Кечиринг, сизни яна хафа қилдим, — деди Ойпопук майин оҳангда ва жим бўлиб қолди.
— Мен ғалати одамман, — деди бир маҳал яна қошларини чимириб. — Бировни қувонтираман, деб хафа қилиб қўяман. Нега шундай, ўзим ҳам билмайман. Ёшлигимда исиб кетаётган бўлсам, совуқ еб кетяпман, деб йиғлар эканман. Қизиқ-а? Баъзан эса… баъзан дераза тагига ўтириб олиб, хаёл сураман, ўйлайман.
— Нималарни ўйлайсиз?
— Ҳамма нарсани. Ҳаётни ўйлайман, — деди у кўзларини хаёлчан сузиб. — Ҳаёт жуда қизиқ. Унда ҳамма нарсани мукаммал билган, ҳамма орзуларига етишган одам бўлмаса керак. Мана, мен ўн саккизга қадам қўйдим. Балки, ҳаётимнинг ярми ўтиб кетгандир, ким билади. Аммо ҳали ҳеч нарса қилолганим йўқ. Қиладиган ишларим эса жуда кўп. Менинг қарзим бор, жуда катта қарзим бор. Шуни узишим керак.
— Узасиз, — дедим ишонч билан қанақа қарзилигини билмасам ҳам.
Ойпопук парво қилмай, гапида давом этди:
— Менга яхшилик қилишди. Ҳаётни севишни ўргатишди. Бунга фақат раҳмат айтиш кифоя қилмайди. Сиз эртакларни яхши кўрасизми? — Ойпопукнинг овози ўзгарди. Ҳозиргина хонани сеҳрлаб турган майин, сал ғамгин, лекин қатъий овозни шўх, ўйноқи, қўнғироқ овоз эгаллади.

— Мен жудаям яхши кўраман. Фақат биров айтиб турса, мен кўзимни юмиб эшитсам. Мени деб дадамлар бир қанча эртакларни ёдлаганлар. Қизиқ-а?
Мен бошимни қимирлатдим. Гапиришга қувватим йўқ эди. Унга тикилиб қолган эдим. Деразадан тушаётган қуёш нурлари унинг сал чўзилган нозик юзини, қошларини ёритиб турарди. Полга тегай деб турган сочлари қимирлаши билан тсбраниб, юз хил тусда товланарди.
— Нега жим бўлиб қолдингиз? — дедим бир маҳал зўрға овоз чиқариб.
— Сизга қараб қолдим, — деди Ойпопук жилмайиб. — Мени жуда эзма экан, деб ўйласангиз керак-а? Унчалик эмас. Баъзан шунақа кўп гапиргим келиб қолади. Ишонмайсизми?
— Ишонаман, — дедим мен. — Сиз жуда яхши қизсиз.
— Ростданми?
— Ҳа, — дедим мен. Унинг чеҳраси очилиб кетди.
— Бўлмаса, битта эртак айтиб бераман. Саксонбой отамдан эшитганман. Қулоқ солинг. Бир йигит бор экан. У кекса, касалманд онаси билан олис бир шаҳарда яшар экан. Йигит катта бўлиб, яхши-ёмонни ажратадиган бўлгач, бир донишманднинг олдига борибди-да, нима қилсам онамнинг розилигини оламан, деб сўрабди. Донишманд, онангнинг касалини давола, обизамзамга опичлаб олиб бориб, чўмилтир, дебди. Обизамзамга бориш учун қирқта тоғни ошиб ўтиш керак экан. Йигит кўп ўйлаб ўтирмай, онасини опичлаб олиб кетибди. Уч йил уч ой деганда қайтиб келибди-да, яна ўша донишманднинг олдига борибди. Мана, айтганингни қилдим, онамнинг розилигини олдимми? — деб сўрабди. Шунда донишманд: сен онангнинг сени боққандаги бир кунлик азобидан қутулдинг. Розими-йўқми, ўзидан сўра, — дебди.
Ойпопук жимиб қолди. Лаблари юмилди, кўзлари ялтираб кетди.
— Менинг ана шу оқ сут берган онадан ҳам азиз одамим бор, — деди анчадан сўнг жиддий оҳангда.
Бу одамнинг кимлигини сўрамадим. Гап отаси ҳақида бораётгани аниқ эди.
Кўп ўтмай, қизлар келишди. Хайрлашиб, ўрнимдан турдим. Қўлимни узатган эдим, маҳкам қисди.
— Ҳа, айтгандай, — деди у завқ билан. — Мени табриклашингиз мумкин. Сиз келган кунингиз комсомолга ўтдим. Яқинда райкомда тасдиқлашади.
— Табриклайман, — дедим чин кўнгилдан.
— Раҳмат. Келиб туринг.
— Хўп, — дедим, — албатта келаман.
Уйдан чиқиб, ўзимдан-ўзим дарё томонга юриб кетдим.
Ҳаво очиқ, осмон зангори шишадай тиниқ эди. Дарё лабига келиб, мени йиқитган харсангтош устига ўтирдим. Дарё тинч оқарди. Фақатгина дарё эмас, атрофимдаги ҳамма нарса тинч эди. Чурқ этган товуш қулоғимга чалинмас, гўё бутун борлиқ сокин уйқуга кетгандек эди. Бир маҳал ниманингдир овози эшитилди. Қулоқ солдим. Кимдир най чаларди. Товуш гоҳ яқинлашар, гоҳ яна олислаб кетарди. Кўп ўтмай, у бир меъёрда эшитила бошлади. Худди баланд қоя устида қимир этмай қорайиб турган чинордай сеҳрланиб қолдим. Куй ҳамма нарсага жон киргизгандай бўлди. Енгил шамол юзимни силай бошлади, дарё тўлқинланди, уфққа туташган тоғ чўққилари устидан оппок булут парчалари кўтарила бошлади. Кўк, сариқ, қизил рангдаги товланиб ётган олма барглари майин шитирлаб, ажойиб оҳанг касб этди. Дарёга тикилар эканман, шу тўлқинлар билан баравар сузгим келди. Ечиниб, ўзимни сувга ташладим- да, худди Ойпопук билан учрашган кунимдагидек сузиб кетдим.
Сувдан чиққанимда найнинг товушини эшитмадим. Ниманидир йўқотган одамдек осмонга қарадим. Ҳавода қора булутлар сузиб юрарди. Бир маҳал ҳаммаёқ қоп-қоронғи бўлиб қолди. Қаердадир момақалдироқ гулдиради, дарёнинг нариги қирғоғида ўтлаб юрган тарғил бузоқ шаталоқ отиб қочди. Ёмғир томчилай бошлади. Аммо мен парво қилмадим. Руҳим шунчалик тетик, кўнглим шунчалик шод эди! Яккачинорга келганимдан, шундай ажойиб қиз билан,

шундай ажойиб одамлар билан танишиб олганимдан чексиз хурсанд эдим…
Ўша куни биринчи марта кўнглим офтобдек чарақлаб отамга хат ёздим. Бу хат яккачинорликларга бағишланган қасида эди.

(давоми бор)

Ўлмас Умарбековнинг «Танланган асарлар»и II жилдидан олинди. («Шарқ» НМАК Бош таҳририяти, Тошкент — 2005)

МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ