Севимли шоиримиз, Ўзбекистон Қахрамони, Халқ шоири Абдулла Ориповнинг  “Сенга инсоф берсин учинчи одам” деган сатрлари эсингиздами? Шоир  гоҳида одамларни бир-бирига қарши қайровчи, гоҳида уларни яраштирувчи учинчи одамга инсоф тилайди. Бугунги кунда жаҳонда юз бераётган воқеа-ҳодисаларни кузатар экансиз, шоирнинг юқоридаги сатрлари яна бир бор беиҳтиёр ёдга тушади.

Кеча ким ўйлаган эди Россия-Туркия орасидан ола мушук ўтади, деб. Кеча ким ўйлаган эди НАТО аъзоси бўлмиш Туркиянинг Европа мамлакатлари билан алоқасида дарз кетиш юз беради деб.

Кеча ким ўйлаган эди Туркиянинг……

Туркия атрофида саволлар кун сайиб кўпайиб бормоқда.

Балки  Туркия атрофидаги барча муаммоларнинг ортида учинчи одам турмаганмикан?

Келинг бир бошдан бошлайлик.

2001 йил 11 сентябрида даҳшатли террор ҳодисаси юз берди. Шундан сўнг Афғонистонда “Толибон”га қарши уруш бошланди. Орадан икки йил ўтиб Ироқда Саддам Хусайн режими ағдарилди. Кейинчалик Ироқда оммавий қирғин қуроллари йўқлиги аниқ бўлди. 2011йилда эса “Араб баҳори” бошланди. Бунинг оқибатида минтақада энг кучли бўлган араб мамлакатлари пароконда бўлди. Ливия бўлакларга бўлинди, Миср нисбатан кучсизланди. “Эҳромлар мамлакати”га сайёҳларнинг келиши кескин камайиб кетди. Кейинчалик  АҚШ  раҳбарларидан бири  Ливиядаги уруш нотўғри бўлганини тан олди. 1998 йилги молиявий инқироз Индонезия ва Малайзияни кучсизлантирди. Шу тариқа мусулмон дунёсида кучли давлат сифатида фақат Туркия қолди.

Аммо  Туркия томонидан Россия харбий самолёти уриб туширилгач, бу мамлакат иқтисоди ортга кета бошлади. Чунки Россия ўз сайёҳларини Туркияга юбормай қўйди. Икки мамлакат ўртасидаги савдо-сотиқ деярли тўхтатилди. Бу ўз навбатида ҳар икки мамлакат иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатмай қолмади. Туркиянинг энг ишонган ҳамкорларидан бири бўлмиш Германия парламенти турклар томонидан арманлар геноцид қилинган деган қарор қабул қилди.

Бугунги кунда Германия билан қўшиб ҳисоблаганда 29та давлат, жумладан, Россия, Франция, Австрия, Бельгия, Греция, Италия, Люксембург, Ватикан, Нидерландия, шунингдек Европарламент, Европа Кенгаши ва Жаҳон Черковлар Кенгаши арманлар геноцид қилинганини тан олади. Бундестаг  қабул қилган резолюция “ 1915 ва 1916 йилларда арман ва бошқа христиан озчилигини  геноциди тўғрисидаги хотира” деб номланади.

БМТ Бош Ассамблеясининг 1948 йил 9 декабрда қабул қилган конвенциясида бирор бир миллий, этник, ирқий ёки диний гуруҳни атайлаб бутунлай, ёки қисман йўқ қилиш геноцид деб аталиши таъкидланади. 1915 йилда Усмонли халифалик томонидан 600 мингдан бир ярим миллионга яқин арман йўқ қилингани даъво қилинади. Биринчи жаҳон уруши арафасида Усмонли халифалик ҳудудларида арман миллатига мансуб аҳоли сони 2 ярим миллион кишини ташкил қиларди. Бироқ, Туркия томони арманлар геноцид қилинмаганини, фуқоролар уруши даврида арманлар каби турклар ҳам жафо чекканини айтиб келади. Анқаранинг фикрича, арман миллатига мансуб аҳоли оммавий қирғин қилинган, бироқ ҳодисани геноцид деб атаб бўлмайди. Шунингдек, арманлар талқин қилаётган қурбонлар борасидаги  рақамларга ҳам ишониш қийин. Арманлар Усмонли халифаликнинг мақсадли сиёсати туфайли эмас, балки халифаликда юз берган фуқоролар уруши оқибатида ҳалок бўлган. Туркия расмийларининг айтишича, “геноцид” иборасидан Арманистон ўзининг сиёсий мақсадлари йўлида фойдаланмоқда. Шу сабабли хам Анқара муаммога узил-кесил нуқта қўйиш мақсадида ҳалқаро экспертлар қўмитасини тузиш таклифи билан чиқмоқда. Бироқ бу таклифга Ереван қарши чиқиб келади.

Туркия Адлия вазири Бекир Боздаг арманларнинг геноцид қилинишининг тан олиниши турк халқи, турк давлати ва тарихи учун туҳмат эканини таъкидлади. “Агар жаҳоннинг барча мамлакатларининг парламентлари шу каби қарорга келган тақдирда ҳам бизнинг миллат, бизнинг давлат, бизнинг тарихимизга қора чаплай олишмайди. Биз уяладиган иш қилганимиз йўқ. Тарихимизда бошимизни эгишга  мажбур қиладлиган қора доғлар йўқ” деди Адлия вазири.  У ўз сўзида давом этар экан “турк халқи ва турк давлати ҳеч қачон дўстларини ҳам,  дўст бўлмаганларини ҳам унутмайди. Туркия ўз йўлидан қайтмайди. Сиёсий қарорлар хақиқатни ўзгартира олмайди”, деди.  Ҳукмрон Адолат ва Тараққиёт партияси ҳамда муҳолифатдаги Халқ республикачилар ва Миллий Ҳаракат партиялари ҳам Германия бундестагининг қарорини қоралаб чиқди.

“Резолюция лойиҳаси ким томондан тақдим қилинди?”, деган савол туғилиши табиий. Ҳужжат “Яшиллар” партиясининг ҳамраисларидан бири — миллати турк бўлган  Жем Оздемир томонидан тақдим қилингани айтилмоқда. “Ўзингдан чиққан балога, қайга борай давога” деб бекорга айтишмайди. Ҳар гал болта дарахтга урилганида дарахт инграр экан. “Нимага инграяпсан” дейишганида, дарахт “оғриқдан эмас, сопидан азоб чеккаяпман. Ахир бир вақтлар болтанинг сопи менинг шохим эди” деган экан.  Германияда ҳам сопини туркларнинг ўзидан чиқаришди. Шу сабабли ҳам Оздемирни “сотқин”, “арман террорчиси” ва “миллатчи” деб атай бошлашди.

Германия қарорини кимдир ғалаба деди, кимдир хато деди. Лекин бир нарса аниқ. Бундан кейин Германия ва Туркия ўртасидаги муносабатлар аввалгидек бўлмайди.

Шу ўринда Буюк Британия бош вазири лавозимида ишлаган вақтда Дэвид Кэмероннинг Туркия учинчи минг йилликка қадар Европа Иттифоқига аъзо бўлиб кирмаслиги ҳақидаги баёнотини ҳам эслаб қўйиш керак. Туркия атрофидаги сўнгги воқеалар таҳлил қилинадиган бўлса, буларнинг ҳаммасида учинчи бир томонинг қўли борлиги аниқ ва равшан бўлиб қолади.

“Нима учун айнан  Бундестаг шу каби резолюция қабул қилди?” деган савол туғилади. Усмонли халифа томонидан 1915 йилги арманларга нисбатан содир этилган ҳатти ҳаракатларга  муносабат билдириш шартмиди? Бу сиёсатчиларнинг эмас, балки тарихчиларнинг иши эмасми? Ҳозирча тарихчилар якдил бир фикрга келмаган экан, сиёсатчиларнинг шошма-шошарлик билан чиқарган хулосаси вазиятини баттар кескинлаштирмайдими?

Ўтган йилги давлат тўнатиришга бўлган уриниш ортида ҳам учинчи одам турган  бўласа-я?

Бу саволларга ҳозирча жавоб топа олмадим? Сиз-чи жавоб топишга уриниб кўринг.

Шарофидин Тўлаганов

Бош сахифа