«Ўлмас қоялар »романимнинг жанжалидан сўнг (1981 й) мени Ўзбекистонинг биринчи раҳбари Шароф Рашидов қабул қилдилар.
Ўшанда Шароф Рашидов менга (бу суҳбатда Оқил Умрзоқович Салимов ва Сарвар Олимжонович Азимовлар иштирок этишган) замонавий мавзуда бир асар ёзинг, деган эдилар.
«Қора дўлана» 80-йиллар бошида «Ёшлик »журналида чоп этилган. Бирда, телефонда ёш дўстим Паҳловон Содиқ «Мен студент пайтимда «Қора дўлана»ни ўқиганман. У ўз замонида шов -шувга сабаб бўлган» деди.
«Қора дўлана» босилгандан бери орадан 34 йил вақт ўтди.
Уни янги ўқувчилар ҳукмга ҳавола этишга ўзимда бир истак сездим.
Эврил Турон,
12 июнь, 2017 йил,
Бўстонлиқдаги “Оқтош” санаторияси
Қора дўлана
роман
Эврил Турон
(Мамадали Маҳмуд)
Киши ўзининг аянчли аҳволидан
қутилишни истаса, бундай истак натижасиз
қолмайди.
Петрарка.
Чумоли юришдай имиллаб кунлар ўтаверди. Ширин Одил Ёқубни ўқиб чиқди. Али унга Лев Толстойни, Жек Лондон, Виктор Гюголарнинг асарларини олиб келиб берди. У “Мартин Иден”ни ўқиркан, унинг орасидан юпқа варақ чиқди. Бунга қуйидагилар битилган эди:
Шундагина Эшим зўр бу мудҳиш фирибгарликнинг орқасида Нурбек турганини туйди ва бирдан унинг жағларида тошбақа маягидек – маягидек
келадиган безлар беомон ўймай бошлади. Кўзлари оч қоплоннинг кўзларидек чақнади. Тишлари ғижирлади. Бироқ «Ким буни уюштирди?» деб сўрамади. Аламидан Сайдалимни кучукдек тепиб юборди. У энсаси билан тупроққа ағдарилди. Чанг кўтарилди.
«Шошмай тур Нурбачча!!! – дея кўнглидан ўтказди Эшим зўр ич – ичидан титраб, ғижиниб, — шошмай тур қўтбачча!!! Бошингга бўрига илакишган қанжиқнинг кунини солмасам, Эшим отимни бошқа қўяман! Мен у* учун сендан шундай қассос оламанки, сен дунёда бош кўтариб юролмай қоласан!..»
— Тур хезалак! – Эшим зўр хаёлини йиғиштираркан, йиртқич бир тусга кириб бўкирди. – Мен билан юр!!!
— Бундоқ қилиб нон егунча, бўқни егин! – Эшим зўр уни бўлди, — Паспорт билан пулни…
— Ҳозир тоғажон, ҳозир! – қўшмачи Эшим зўрни охиригача эшитмади. Хонага пилдираб кириб, паспорт билан етти минг сўмни олиб чиқди ва унга қўшқўллаб узатди.
Эшим зўр сал юмшади. Буни туйган қўшмачи яна гап тизгинини ўз қўлига олди:
— Бизникига биринчи келишингизмас – ку, тоғажон. Олдинлари биз сизга холис хизмат қилганмиз. Бу гал анаву итдан тарқаган кунта бизни йўлдан оздирди.
Худога қасам ичиб айтаман: ўзи дунёда Шириндан тоза қиз йўқ. Нур ўлгур ундан қутилиш учун, унинг бошига не – не ситамларни солмавотти… Чунки: «Буни катта сезиб қолади» деб қўрқувоти.
— Хотинчасидан ҳам қўрқаяпти, — гапга суқулди Сайдалим, — ишонасизми, йўқми, у бир аждардай нарса. Яна тўймас… Отга қўшилган… Екатерина ҳам унинг олдида ҳолва…
Ҳамида қўшмачи Эшим зўрнинг ўзига мойилроқ боқаётганини сезиб йиғлашдан тўхтади. Ва унга муътелик билан боқиб, ёлворувчан оҳангда деди:
— Тоға, шу Сайдалим кетгани билан Тошканда келгиндилар озайиб қоладими?
Эшим зўр қовоғини ўйди. Қўшмачи: «Ўлгирни ҳамиятига тегдим шекилли? деб ўйлади, — Оғзимдан чиқиб кетди –да, савил, — Шунга ўз «хато»сини тузатган бўлди, — Ман: «Миллати, дини бошқа келгиндиларга Тошкан тўлиб кетди» демоқчийдим.
— Масалан? – Атайлаб савол берди Эшим зўр.
— Ўзингиз кўриб, сезиб турибсиз – ку тоғажон.
— Ўрисгами? – Ойдинлик киритишга уринди Эшим зўр.
— Тушинганни садағаси кетай. Худога шукур, Сиз билан биз ўзбекмиз, ўз юртимизда яшаяпмиз. Тошканда ўзбек қанча кўп бўлса, шунча яхши, тоға. Йўқса, бу келгиндилар бизга кун бермай қўйишади. Қўйишвотти ҳам…
Ўз ўйимизда эмин – эркин юривобмизми? Ўз тилимизда эмин – эркин сўзлавобмизми? Худди бўғовлаб қўйилганга ўхшаймиз. Тўғрими тоға?
Эшим зўр қўшмачига жавоб бермади. Унга ишонмади. У бундай гапларни ўрислашиб кетмаган ўзга ўзбеклардан ҳам кўп эшитган эди. Бироқ мана бундай чиқиндидан эмас. Ҳайрон бўлди:
«Ипринди, маймун миядан ҳам шунақа гап чиқадими?»
Эшим зўрнинг тунд юзи сезилар – сезилмас ёришди. Чунки у Туркистонни чигирткаю чумолидай босган ўрис уруғини ич – ичидан ёмон кўрарди: «Ҳамма ёқни ғорот қилаяпти» — дерди баъзи — баъзида ўз — ўзига, — ўзбекка кун бермаяпти. Ўзбек пахтада қулдай эзилаяпти. Уни эшакдай миниб олган. Жилови қўлида. У қимирлолмайди. Қимирласа қамоқда чирийди. Отилади…»
Лекин Эшим зўр бу нафратини сира – сира ташига чиқармасдан, билъакс давраю йиғинларда Тузмни, Партияни, Москвани мақтарди. «Ўрис оғамиз бор экан, кам бўлмаймиз» дерди ўрни – ўрни билан керакли ерларда.
Эшим зўрдаги бу нафрат қаердан туғилган? Шубҳасиз:
Ўрис Зулмидан,
Ўрис нафратидан,
Ўрис таҳқиридан…
Шубҳасиз:
Зулмдан Зулм туғилади,
Нафратдан нафрат туғилади,
Таҳқирдан таҳқир туғилади.
«Ўрис «Улуғ рус шовинизми» касалига йўлиққан», — дерди ичида, — бу унинг қон – қонига сингиб кетган. Ракдек тузатиб бўлмас даражада. Энг пачоқ, исқирт, тўнғиз мия ўрис ҳам ўзини дунёдаги ҳамма миллатдан, ҳатто Инглиз, Француз, Олмон, Яхудийлардан ҳам устун қўяди. Туркистон элларини (Ўзбекми, қозоқми, қирғизми, Туркманми, тожикми, айросиз) оёқ учида кўрсатади. Мана, босқинга юз йилдан ошаяптики, эл бўлмаяпти. Ҳеч замон бўлмайди ҳам. У ерли билан бирон нарса устида, масалан, дўконда навбат талашиб қолса ҳам, унга миллатчилик оғусини сочади:
Баран,
Ишак,
Чурбан…»
Эшим зўр Тошкентда, Халқ Хўжалиги институтида ўқиб юрган кезларида деярли ҳар куни бундай жанжал, низоларнинг гувоҳи бўлган. Айрим миллиётчи олимларнинг ғанимга қарши шивир – кучирларини ҳам талай мартта эшитган…
Аммо ундаги тийиқсиз нафрат фақат шундан эмас, балки, қонли кечмишга ҳам бориб тақалади. 1916- йилги Жиззах қўзғолонидан ўрислар унинг бобоси Хонтўра, отаси Бектўра, яна амакилари Эштўра, Бойтўраларни ўлдиришган.
Ҳозир Эшим зўрнинг қўшмачига мойиллик аралаш ҳайрономуз боқиши
ҳам шундан эди. Лекин у бу туйғусини яшириш ва шу билан бирга сездирмай қўшмачини ўйидан чиқариш учун бутун қаҳр – ғазабини Сайдалимга сочди:
— Булар – ку майли, — у қўшмачиларга имо қилди, — булар бир нав… Амоо сенинг елкангда пагонинг бор. Сен давлатнинг ишонган одамисан. Тўғрими?
— Ҳа.
— Бўлмаса, нега бу бўқни единг?
— Ну… рик… – Сайдалимнинг дами ичига тушиб кетди.
— У: «Онангни қил» деса қиласанми?
— …
— Совет Ҳукумати сенга шундай Ҳуқуқ берганми?
— …
— Сўзла тўнғиз!
— Й – й – ўқ…
— Бу шантажнинг бошида сен турибсан. Қонун шундай дейди.
— Н – н – ну – рик…
— Қани унинг қўли? Буни ким исботлайди? Сенинг, сенларнинг оғзаки
валдирашларингга қайси аҳмоқ ишонади? Қолаверса. Каттанинг куёвига ким қарши боради. Эсинг жойидами ўзи? Ўртада сен ёниб кетасан. Ҳа – ҳа, сен! Қонун сени айблайди. Сен қонун ҳимоячиси бўла туриб, буларни ҳам йўлдан оздирдинг. Мен билан қизимга шантаж уюштирдинг. Мақсадинг аён:
— Тушиндим… – Нина Ивановна уни бўлди, — тушиндим, қизим, ортиқча ғовғога менинг ҳам тоқатим йўқ. Лекин уни бир қўрқитиб қўйишдан ўзимни тиёлмайман. Йўқса у сенга яна човут солиши мумкин. Сен ҳозир мен билан
юр, — кампир ширинни мўъжазгина ҳаммомчага бошлаб кирди ва ундан фойдаланиш йўлини кўрсатди. Сўнг унга иккита тутилмаган сочиқ, янги совун ва яримланган шампун берди, — шошмасдан, яхшилаб чўмил қизим.
— Раҳмат опа, — деди Ширин синиқ овозда ўзида ноқулайлик ҳиссини туйиб, мени ишга жойлаб қўйсангиз, бутун кучим билан ишлайман…
— Бу билан сен менга: «Ойлигим икковимизгаям етади» демоқчимисан қизим?
Ширин қизарди.
— Хижолат чекма, қизим. Билсанг, мен миннат деган нарсани ўлгидай ёмон кўраман, ўлгидай. ЖЭКда ишлайсан. Гаплашиб қўйганман. Кечки институтда ҳам ўқийсан. Рус кампирни бунга қўли етади.
Ҳамида қўшмачи айтилган вақтда ўпкасини қўлтиқлаб етиб келди. Нина Ивановна ундан тугунчани олиб, Ширинга бериб қайтди. Ва сўнг бир сўзсиз қўшмачининг қулоқ – чаккасига шапалоқ тортди. У гангдираклаб кетди. Бироқ йиқилмади. Вой – войламади ҳам. Нина Ивановна унинг сочини бураб, тортиб, тупроққа ағнатди. Оғзига қўқимда (ахлатда) ётган сассиқ латтани тиқди. Тепиб, урди.
— Шу қизга яна бир марта «ғинг» десанг, ачиб, бижиб, сасиб кетган тешигингга шиша қоқаман!!! – деди ваҳший бир тусда титраб – кейин тоштурмага тиқаман!!! Тушиндингми фирибгар?!!
Қўшмачи тупроққа беланган калласини кўтариб эгди. Унинг юзида қон қолмаган, кўзида мислсиз қўрқув, таҳлика акс этмоқда эди.
Олди. Ўхчиб – ўхчиб қусди. Қусуғига йиқилди. Нина унинг бошига бир пақир совуқ сув қуйди. У аста – секин ўзига келди. Кейин Нинанинг оёғини ялаб, ялинди:
— Товба қилдим, опажон, товба қилдим! Бошқа бундай бўққи емайман! Товба қилдим!!! Минг марта товба қилдим!!!
Нина Ивановна қўшмачини ташқарига судраб чиқди. Ва унинг қусуқ, қон, тупроққа булғанган башарасига тупурди:
— Эшим зўр бу сўзни унга бўмбадек таъсир этишини хаёлига ҳам келтирмаган ҳолда, шунчаки бир жавоб ўрнида айтган эди. Яна ҳам тўғрироғи беихтиёр. “Тангрининг ўзи йўлимни очаяпти…” деб кўнглидан ўтказди, — энди бундан фойдаланаман, бичоқ (пичоқ)ни теранроқ санчаман. Талвасага тушиб ўлсин каззоб!»
У ўзини бу ўйдан чалғитиш учун ойнадан ҳаммаси бир хил усулда дидсиз, файзсиз, хуник қурилган бетон уйларга, ярим яланғоч кийинган ўрис хотинларга кўз югуртирди.
«Булар Париж, Лондон, Рим… умуман, Оврўпанинг турли шакл, тусларда бунёд этилган гўзал, ғиштан бинолари олдида молхоналарга, йўқ – йўқ, уйим – уйим қўқимларга ўхшайди, — деб кўнглидан ўтказди Эшим зўр, — бу урғочилар эса айш қилишдан бошқа…»
— Яқинлашиб қолдик, тоға – Сайдалим унинг хаёлини бўлди.
Эшим зўр унга жавоб қайтаришни ўзига эп кўрмади. Аммо, шунда, нима сабабдан Сайдалимникига келаётгани «Лоп» этиб эсига тушди. Чўтирга мойил, отники симон башарасию илон кўзларига «Гуп» этиб ғазабу нафратга қоришиқ алам ифодалар тошди.
«Ўч олишимга бир сония қолди, — деди ўз – ўзига Эшим зўр ич – ичидан титраб. – Шундай ўч оламанки, ўла – ўлгунларича шармандаликдан бошларини кўтариб юролмайдилар!..»
Эшим ундан Нина Ивановнанинг уй манзили билан телефон рақамини олиб, пастга тушди. Таксида аввал лабзакдаги аптекага борди. Ҳеч иккиланмай, тўғри эски таниши бўлмиш Пўлат исимли бошлиқнинг хонасига кирди. Қуйиқ саломлашди. Пичирлашди… Эшим зўр унга етти юз сўм узатди. Бунинг эвазига бир кичик шиша идишчада вақтинча эсни оғдирадиган ва ухлатадиган суюқ дори олди. Кейин Нинаникига ёнди. Бироқ унинг уйига кирмади. У билан ташқарида, оғочлар кўланкасида қўнишди. Нина Ивановна Эшим зўрга Ширин тўғрисида илиқ гаплар айтди. Унинг келажаги хақида ҳам сўзлади… У кампирнинг гапида ишонч ва меҳр зоҳирлигини туйди. Бундан Эшим зўрнинг кўнгли таскин топди. У Нина Ивановнага етти минг сўм берди. Сўнг қизидан кўнгли тўлиб, хотиржам бир алпозда Сайдалимникига қайтди.
Мент уни ёлғиз кўраркан, олтин топган кимсадай қувонди.
— Сиз чинданам бир сўзли одам экансиз, тоға, — деди ва унинг юз – кўзидаги қўрқув, таҳлика узил – кесил чекинди.
Эшим зўр ошиқич тарзда шприцда уччала шишадаги ароқни оз- оздан камайтирди, ўрнига ухлатгувчи суйуқ дориларни қуйди. Шприцларни эса болькондан ташқарига улоқтирди ва диванга чўзилди.
Сайдалим Напалион Коньяги билан қайтганда, Эшим зўр хонани кўчургидай бўлиб, хуррак отиб ётарди. У душка кириб, ювиниб чиқди. Шовур – шувирда Эшим зўр уйғонди. – Бир чўмилиб олмайсизми, тоға?
— Яхши таклиф.
Сайдалим унга тутилмаган сочиқлар билан совунлар берди. Эшим зўр ваннага йўналаркан, миясидаги яширин фикрни амалга ошириш учун атайлаб шунчаки оддий бир нарсадай Сайдалимдан сўради:
— Каттанинг куёвини чақирсак яхши бўлармиди?
— Нимага тоғажон? – Сайдалимнинг юраги така – пука бўлиб кетди.
— Шу ўтириш баҳона сен мени у билан яраштириб қўярдинг, — Эшим зўр ёлғонни сўқди, — бундан унинг олдида сенинг ҳам обрўнг ошарди. Шундан кейин у менга қарши бошқа «Ўйин»лар уюштирмасди. Менимча, бу унинг ўзига ҳам фойда. Чунки ортиқча ғалванинг ҳеч кимга кераги йўқ. Нима дейсан?
— Тўғри, тоға.
— Агар мен ёмонликка олсам тўғри каттанинг олдига чиқаман… Ана унда Нуригинга сичқоннинг ини минг танга бўлиб қолади. Ҳамманг группавой қамаласан, мошенник сифатида… тушунтиролдимми?
— Ҳа, Сайдалим иягини чангаллаб ўйланиб қолди: «Бу энағардан ҳар нарса кутса бўлади. Бекорга уни «Эшим зўр» дейишмайди. Шунга Нурик ундан қўрқиб юрибди. Шириндан ҳам… Шунга у тундаги «ўйин»ни қилди. Миси чиққанини сезгандир?.. Оёғи куйган товуқдай питиллаб юргандир?..»
— Ҳў, овсар, мен сендан жавоб кутаяпман.
— Ҳа – ҳа, гапингиз тўғри, — Сайдалим Эшим зўрнинг овозидаги зарда ва таҳдидни туяркан, иягидан қўлини олиб, сочини асабий бир тарзда чангаллади, — Лекин… лекин, тоға, келармикан у қуён юрак?
зўр ўз сўзига жавоб кутмай, ваннага кирди. Бир соатча чўмилди. Эшик қўнғироғи жиринглаганда, артиниб чиқди. Нурикнинг юзи ўлик тусида эди. У Эшим зўрнинг кўзига қаролмай, довдираб турди – да, кўлини кўксига қўйиб, салом берди.
Эшим зўр ўзини орадан ҳеч нарса ўтмагандек кўрсатиб, алик олди. Аммо унинг кўзининг тубида кек деган ёвуз бир нарса илондек буралиб, чақишга шай бўлиб ётарди. Буни фирибгарликда шайтонга дарс берувчи Нурбек илғамади. Ўзича:
«Каттанинг куёвидан ким ҳам чўчимайди?» — деб кўнглидан ўтказди, — Министрлар соямга салом бериб юрибдию, бу Эшим дегани уларнинг олдида сичқондек бир нарсада. Нари борса, дунёдан узилиб қолган қишлоқда, бир ҳисобчи – да. Шунга мен билан ярашмоқчи. Балки директор, балки райком бўлгиси келаётгандир? Жуда маккор одамда. Илоннинг ёғини ялаган. Мендан фойдаланмоқчи… Бир нима илтимос қилса, «хўп» деб қўявераман – да. Қизидан қутилмагунимча, мажбурман… Отасининг гўрига с!.. Лекин, ҳар нечук иш, умуман ҳар қандоқ иш тинч йўл билан битгани яхши. Чумолидек душмандан ҳам Худонинг ўзи асрасин! У бекорга Сайдалимга: «Ёмонликка олсам, ёмон бўлади» деб айтмаган. Ярашишимни истаяптими, ярашаман. Ўзи бошқа йўлим ҳам йўқдай. Барибир ундан эҳтиёт бўлишим керак. У ўз оти билан Эшим зўр…»
Эшим зўр туғма сезгир ва зийрак киши эди. Нурбекнинг сохта қиёфа,
сохта сўзидан ижирғанди, бироқ унга сир бермади:
— Ёшлик – да… – деди жумбоққа қотилган сирли бир йўсунда ва сўнг ўз сўзига унча ҳам ёпишмайдиган мисол келтирди: — Доҳиймиз Лелин: «Ҳеч бир амалий иш қилмайдиган кишигина хато қилмайди» — деганлар. Мен бундан келиб чиққан ҳолда шуни айтаман: — Ҳатоингизни чин кўнглингиздан тан олаётган бўлсангиз, демак, ҳали сиз юрагингизни йўқотмабсиз.
Ҳозир Нурбекнинг ичида қарама – қарши фикирлар ғужғон ўйнаётгани ва бу сезгисини чалғитаётгани учунми, у тўсмага (пардага) ўралган кесатиғни англамади.
Эшим зўр билан Нурбек дидсиз безалган тўрт бурчак шаклидаги стўлнинг икки ёқига қўйилган кул ранг стулларга юзма – юз ўтиришди. Сайдалим ошхона эшигига яқин турган чекка ўриндиққа омонат чўқди.
— Емоқ олдидан бир пиёла – бир пиёла ичсак, — таклиф киритди у.
— Мен рулдаман, — ўз узурини айтди Нурбек.
— Каттанинг куёвидан шу гапни кутмовдим, Нур ака. Бу юртда сизнинг пишагингизни ҳам ҳеч ким «пишт» деёлмайди. Қолаверса, ёнингизда катта лейтенант ўтиради.
— Яъни сиз… – тиржайди Нурбек.
Эшим зўр унинг овозида катта фаҳмлликка қоришган калака оҳангни туйди.
— Бугун яхши кунга ўхшайди, ичсак – ичибмизда дўст.
— Фақат сен камроқ от, — деди Эшим зўр ўзига конъяк қуяркан, — Ҳар қалай елкангда погонинг бор. Нурбекни уйигача… – У атайлаб гапини тугатмади.
— Бир оғиз сўзингизда, тоғажон, — У ярим пиёла ароқ ичди – энди, бўлди, бошқа ичмайман.
— Вой, кўнглим айнияпти! – деди ўзига ўзи, — вой, бошим айланаяпти! Қиззиғар!.. Ичида бир боласи бор экан!.. Эҳ!.. – У остонада қулади.
Сайдалимнинг ҳам кайфи ошиб қолди. У йиқилиб – сурилиб, бир амаллаб, Нурбекни балкўнга судраб чиқди. Унинг юз – бошига сув сепди. У кўзини очмади. Сайдалим ваҳимага тушиб, чийиллади:
— Энди нима қиламиз!
— Эшим зўр унга таскин берди:
— Унга жинам урмайди . У икки, нари борса уч соатдан кейин ўзига келади.
— Сиз буни қайердан биласиз?
— Бундоқларни кўравериб кўзим пишиб кетган.
— Ҳа, ундай бўлса яхши.
— Яланғоч қил.
— Нимага тоға.
— Баданига ҳаво киради.
— Ноқулай – да, тоға.
— Бўлмаса ўлади.
— Хўп, — у истамай топшириқни бажарди.
Эшим зўр бу «манзарани» суратга олди.
Сайдалим маст бўлса ҳам унинг юрагида юрак қолмади, оёқ – қўллари дир – дир титрай бошлади. Эшим зўр бунга парво этмай буюрди:
— Турсигини ҳам еч!
— Э, қўйсангиз – чи, тоға.
— Бўл!
— Балога қоламан, тоғажон:
— Бу унга фойда бўлади аҳмоқ.
— Йўқ, тоғажон, — Сайдалим Нурбекдек гарангсиб, гангираб қолса ҳам ўзини тутди, — бу менинг қўлимдан келмайди.
— Мен сен билан сичқон – мушук ўйнамаяпман, бола! – Қоплондек хириллади Эшим зўр, — еч! Йўқса, ўзингни шу ҳолга соламан!
— Одамни зўрламанг – да, тоғажон.
— Мен сенга сўнгги мартта айтаман: еч! – Эшим зўрнинг қаҳр – ғазабга тўлган кўзлари ўлимдай совуқ йилтиради.
«Бу одамдан ҳар нарса кутса бўлади» — деб ўйлади Сайдалим қалт – қалт қалтираб ва иложсиз бир тарзда унинг айтганини қилди. Айни шу сонияда Эшим зўр фотоаппаратни шиқиллатди.
— Яша! – деди Эшим зўр, — Энди, ука менинг гапимни яхшилаб эшит: У хушига келса, биринчи галда сени туг – томиринг билан қўпориб ташлайди. Шу нарса бўлмасин десанг, Нурнинг тилини қисиқ қиласан.
— Қандай?
— Эркакмисан?
— Эркакман.
— Хўроз товуқни босгандек, уни босасан.
— Йўқ – йўқ тоғажон, ўлсам ҳам бундай қилмайман.
— Бўлмаса «Куним битди» деявер.
— Мени қийнаманг, тоғажон.
— «Нима десангиз қиламан» дегандинг – ку қанжиқ.
— Фақат шуни…
— Бас!!! — Уни қиличдек кесди Эшим зўр, — «Худо урсин», «Онам хотиним бўлсин» деб қасам ичгансан ғаламис!
— Мени тириклай ўтга ташламанг – да, тоғажон.
— Аксинча мен сенга қурол бераяпман, дахшатли қурол. Сал ақлингни ишлат. Бу қурол билан сен юксак чўққига чиқасан. Фақат айтганимни қилсанг… Мен ўша лаҳза… фотоаппаратга тушураман. Сенга ҳам икки учта расм бераман. Куёвча “ғинг” деса унга шу суратларни кўрсатасан. Шунда у сенинг чотингни ялайди, айтганингни қилади. Яъни сен Нур орқали:
Эшим зўр ўзига бир пиёла коньяк қуйди. Кейин қолган Напалеонга кўп миқдорда хушдан кетказувчи дори солди.
— Анави бесоқолдек кўтаролмасанг ичма, — деди у Сайдалим покланиб келгач, — ароқ ўлгур ёмондай. Яхшиси конякдан от. Коняк тоза ичимлик. Яна у ўз оти билан: Напалеон. Нима дейсан? Қуйяйми?
— Мен ҳам шуни айтмоқчийдим, тоға. Бугун бозор, ичсам бўлади, фақат бир пиёла, тўлдириброқ, кейин ичмайман.
— Хоҳишинг, одам хурмачасига сиққанича ичади, ошиғи ошиқ. Бугун мен учун ҳам яхши кун, бесоқолдан ўч олдим. У кўплаб қизларни йўлдан урган… Учига чиққан фирибгар. Бу ҳезга умрбод сабоқ бўлади. Энди унга итам қарамайди.
— Ўзи ҳам эл ичида бош кўтариб юролмайди.
— Энди сенинг ошиғинг олчи бўлади. Шунинг учун оламиз, охиргача.
Стаканлар жаранглади.
Сайдалим ютоқиб ичди. Эшим зўр унинг кўзини шамғалтй қилиб, коньякни оёғининг остига тўкди. Сўнг ўзини этга урди. Напалеон ментнинг бўғзидан олди:
— Яна бир кўрсамми, То- о- ға? – деб иршайди.
— Ёқиб қолибди – да?
— Э – эн – ди шу…
— Ёқмай ўлсин… бор, боравер.
— У – у – уй – ғо – ниб қо – қо – лса – чи?
— Индамайди, ўзини уйқуга солиб ётаверади, маззасини татиб кўрди – да, хо – хо – хо!..
— А… шу – шу – шун – дай – ми?..
— Сен уни кўз очиб кўрганисан, қизлигини олдинг. Энди у сенинг
хотининг «пас» десанг у «пир» этиб қўлингга қўнади. Энди унинг ҳаёти синди. Энди у тирик ўлди. Чўчима. Бос!..
Мен “Саодат” журналида ишлардим. Қиш кунларининг бирида мени бош муҳарриримиз Зулфия ўз ҳузурларига чақириб қолдилар. Мен столимда сочилиб ётган қоғозларни тахлашни ҳам унутиб, шошилинч равишда уларнинг қабулларига кирдим. У киши мени тиниқ табассум билан қарши оларканлар, рўпараларидаги стулни кўрсатдилар.
— Марҳамат.
Зулфия хоним хушбичим, салобатли, тўғри сўз аёл эди. Биз ходимлар унга тик боқишга ҳам тортинардик. Мен ўриндиққа (ўзимни ноқулай сезган ҳолда) омонат ўтирдим.
— Таниқли олима Ширин хоним ҳақида эшитгандирсан-а, Мамадали? – деб сўрадилар.
— Ҳа, опа.
Хоним фикрларини жамлаб олиш учунми, ёки ўзларичами, билмадим, деразадан гупиллаб ёғаётган қорга бироз қараб турдилар-да, кейин менга юзланиб дедилар:
— Журналимизнинг март сонига бир очерк ёзиб беришингни истайман. Юрагингдан. Профессор Ширин хонимнинг кечмиши аччиқ, аммо мазмунли ҳам жозибали… Балки, бу сенга, келажакда, бир бадиий асар ёзишингга туртки ҳам бўлар…
— Сиз шундай ўйлаяпсизми, опа, бу менга ишонч бағишлайди.
— Мен сендан яхши асарлар кутаман.
Мен опанинг ёруғ, файзли хоналаридан қувноқ руҳ билан чиқдим. Троллейбусда Тошкент Давлат Университетига бордим. Ректорнинг қабулхонасида ўтирган ёш, қораширғай, кўркам қизга ўзимни таништирдим ва кимлигимни (ҳужжатимни) кўрсатдим.