Коррадо АЛВАРО: ПОРТЛАШ (Карим Баҳриев таржимаси)

“Бугун тонг жуда хунук эди. Осмоннинг ранги захил, замин кичкина ва тор кўринарди. Қочайми? Қаёққа ҳам қочаман? Қачондир кўнглингга жуда яқин бўлган, яширинса бўладиган ҳамма таниш ерларни бирин-кетин эслайсан, бироқ улар ҳамма нарсани бузиб кўрсатадиган бугунги ноаён ва хира шуълага чулғаниб ётибди; ўлик ҳавода дарахтлар бесўнақай, тоғлар бегона, денгиз жонга тегадиган даражада кўримсиз туюлади. Одамлар эса минғир-синғир гапларию бачкана уринишлари билан кўзга беъмани ва рангпар кўринадилар. Гоҳ у, гоҳ бу эсдаликларга қайтасан, бирин-кетин таниш манзараларни хотирангда тиклайсан ва буткул янги нимадир яратиш керак, деган хулосага келасан. Ўлай агар, инсон ҳаётидаги бундай дақиқалар ўта хавфли: қуръага унинг бутун ҳаёти тикилган бўлади. Тасодифий учрашув, бехос айтилган бир сўз бутун ҳаётни остин-устун қилиб юбориши мумкин, шунинг учун бундай пайтларда, оғир хасталик вақтидагидай, тўрт девор ичига қамалиб, уйда ўтириш керак.

Мана, гап нимада: биз теварагимиздаги одамларга қандай кўринишни истасак, уларнинг олдида худди шу қиёфада намоён бўламиз, аслида ким эканимизни эса фақат ўзимиз биламиз ва худо билади, бироқ ҳеч қачон ҳақиқий башарамизни ошкор қилишни истамаймиз. Кўпинча биз ўзимизни бошқаларга қандай туюлсак, шундаймиз, деб ҳисоблаймиз. Шундай бўлса-да, гоҳида бизни қандай кўраётганларини билиб қолиб ҳайрон бўламиз. Қаранг-а: ахир, биз ўз ташқи қиёфамиз ҳақида аниқ тасаввурга ҳам эга эмасмиз, одатдаги ҳаракат ва қилиқларимизни билмаймиз, кулаётиб ёки гапираётиб, юзимиздаги ифодани кўролмаймиз. Булар эса одамлар бизни чоғиштирадиган ва баҳолайдиган асосий хусусиятлардир.
Кўпинча ўзингни ўраб турган қабоғингдан чиққинг, кўп йиллардан буён мунтазам яшириб келаётган нарсаларни ёруғликка чиқаргинг келади. Бу эса айнан биз ўзимиздан норози бўлган, столдаги қарталардан тикланган уйчаларни бир қўл силташда бузган каби ҳаётимизни ўзгартиришни истаган дамлардагина юз беради. Тўғри, эс-ҳуши жойида бўлган одам учун бу тасаввурга сиғмайдиган иш. Бироқ кимдир худди шундай қилади. Баъзида: “Биласизми, N., шундай салобатли, батартиб, тузук одам, юз минг лир пулни ўзлаштириб юборибди” ёхуд “Ўзидан йигирма ёш кичик қиз билан қочиб кетибди”, деган гапларни эшитиб қоласан. N. кўз ўнгимизда буткул бошқа одамга айланади, унинг кечаги қиёфасидан фақат эсдаликларгина қолади; унинг ўтган бор умри – бир мақсадга: муттаҳамлик ёки қочқинликка қаратилган алдов экани аён бўлади.

Мен фақат алдов ва қочиш ҳақида гапирдим. Бошқа одамга айланишнинг бошқа янада оддий йўллари бор, касб-корни ўзгартирса, бас, дарров кўнгилхушликлар ва одатлар ҳам ўзгаради. Ёки мансабга чиқиб қолса, ёхуд катта бойлик топиб олса… Кишини таниб бўлмай қолади. Ахир, ниҳоят кишининг бадани ҳам ўзгаради-да. Айтишларича, ҳар етти йилда инсон вужудидаги барча ҳужайралар батамом янгиланар экан, бирорта аввалги ҳужайра қолмас экан.

Шундай қилиб, одамлар қўққисдан ўз ҳаётларини ўзгартирадилар, йўқ, улар бу ҳақда аввал ўйлаб ҳам кўрмаганлар, атайин тайёрланган режа ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас: бу шундай бехосдан ярқ этган фикр, кутилмаганда пайдо бўлган ўз ҳаётини ўзгартириш ва янги бир ролни ўйнашга чанқоқликдандир.

Муҳими, ўз ҳаётини ўзгартириш фикрига берилмаслик керак. Бунинг учун гоҳида озгина нарса: бир имо-ишора ёки ҳаракат кифоя, ҳаммаси ўзгариб кетади. Инсон учун энг асосийси: ўзининг қалин қобиғига кўникмоқ ва азалдан пешонасига ёзуғли ролни қойиллатиб ўйнайвермоқдир. Шунда ундан ҳамма бехавотир бўлади, уни қаердан топиш мумкин, у қанақа одам, қўполми ёки мулойимми, айёрми ёхуд соддадилми, биладилар. Ахир ролимиз шахсимизнинг ажралмас қисмига айланган, уни ўзгартириш мумкин эмас.Актёрга қандайдир амплуа мос келмаганидай, айнан шу одамга ярашмайдиган имолар, қилиқлар, аъмоллар мавжуд. Биз ҳаётимизнинг энг ҳушёр дақиқаларида ҳам ҳамма ҳаракатларимиз бошқаларда бизнинг хулқ-атворимиз ҳақида шаклланиб бўлган тасаввурга қандай тўғри келаётганини ўйлаб ўтирмаймиз. Баъзан шундай бўлади: қайсидир одамнинг ўтмишини кавлаштириб, бехослан унинг бизга туюлганидан бошқача одам эканлигини билиб қоласан: ҳамма уни мунис ва раҳмдил одам деб биларди, у эса ўзида ҳеч кимга айтмаган қабиҳ инстинктларни ва бузуқ ниятларни яшириб келарди; ёки, масалан, ўзининг қўли очиқлиги ва кўнгилчанлиги билан машҳур одамнинг аслида ўз яқинларидан нафратланиши аён бўлиб қолади, бошқа тунд ва оғир хулқли кишида туганмас меҳр-муҳаббат яшириниб ётган бўлади.

Мен, масалан, вазмин ва беозор одам ҳисобланаман. Ким билади, балким, ростдан ҳам шундайдир — одамлар мен ҳақимда шундай ўйлаганлари учунгина ўзим шу фикрга келмагандирман. Гоҳо бугунгига ўхшаш тунд ва зерикарли кунларда мен кутилмаганда ўзимга қачонлардир, аввал, ҳатто илк болалик онларида етказилган озорлар учун оғриқ сеза бошлайман. Айтиш кулгили, албатта, мен ҳатто ойнанинг олдида соқол қиртишлаётиб, бутун ҳаётим муҳрланган, ундан фақат ўзим ўқий оладиган ҳар бир чандиқ, буришиқ ва ажинлар тўла юзимга устара юргизаётиб ҳам оғриқ туяман. Юзимга босиқ ва сокин тус берган заҳоти зўрға билинадиган, қулоғимдан иягимга чўзилган ажин ҳам дарров чуқур бурушиққа айланади. Ҳаётнинг энг юракка яқин лаҳзаларидан бири – биз кўзгу олдида, ўтмишимиз ва эҳтиросларимиз ҳақида гувоҳлик берадиган ҳужжат – башарамиз, афту ангоримиз билан юзма-юз турган пайт. Ўзинг билан эрталабки мулоқотдаги энг кўнгилни ийдирадиган нарса юзимизга муҳрланган мушфиқликдир. Мен гўёки жисмсиз, лекин тирик ўтмиши билан юзлашиб, оғриқдан холос бўлишга уринаётган кўзгудаги ўхшашимга ҳеч қачон хотиржам қарай олмайман. Унинг жавоб кутаётгандай саволчан назари-чи: “А-а, бу – сенми? Кимсан, нима истайсан? Сени нима кутяпти?” Ҳамма инсонларни севгинг, тушунгинг келади, ишонишни хоҳлайсан. Нима учун ҳаммаси аксинча бўлади, биз ўзимизни феъли айниган, дарғазаб болалардек тутамиз. Ахир, бор-йўғи бир сўзни айтиш кифоя. Лекин уни ҳеч ким айтмайди.

Бир куни шундай ғалати воқеа содир бўлди: аллақачон кийинган, бир ерга жўнашга ҳозирланаётган эдим, бир дақиқа стол олдига ўтирдим. Рўпарамда яланг, мустаҳкам, сувоғидаги излару барча ўнқир-чўнқирларгача менга таниш, кўримсиз девор турарди. Токим девор мавжуд экан, бу излар ўчиб кетмайди.

Мен ўз хонамдаги буюмларни яхшироқ ҳис қилиш учун бегонанинг назари билан термулишни яхши кўраман. Ўз ўрнида турган ёки тартибсиз сочиб юборилган бу нарсаларнинг ҳар биридан гўё менга содиқ ва хокисор бир жоннинг ингичка ва зўрға эшитиладиган овози келаётгандай бўлади. Улар ҳам муқим, менга боғланиб қолган. Ахир, мен қанча яшасам, шунча яшайдиган, гўёки мангуга ўрнатилган тартиби бор бу мўъжаз коинотни бошқа биров эмас, ўзим яратганман. Атрофимдаги ҳамма нарса сокинликда, сабрда воқе бўлиб, менинг оқиллигимга ишонч билан яшайди. Бизнинг уй ичидагилар, ҳали уйқудан уйғонмаган оила аъзолари ҳам айнан шундай ўйлардилар. Ҳамма шундай ўйларди. Ахир, қандайдир арзимаган нарса кифоя. Масалан, бор-йўғи…

Қаршимда, шундай силлиқ ва тоза деворда улкан сиёҳ доғи ёйилиб бормоқда. Мен унинг катталашаётгани, ғаройиб шаклларга – гоҳо дарахт, гоҳо денгиз саккизоёғи, гоҳо аллақандай афсонавий жонивор қиёфасига кириб, пастга оқиб тушаётганига қарайман. Буни мен қилдим. Бор-йўғи бир ҳаракат қилдим, стол устидаги сиёҳдонни олиб, деворга ирғитдим ва шу тариқа янги воқеликни яратдим. Демак, мен ўзим ҳам янги, ўзгача бир зотга айландим. Хонамдаги барча буюмлар ҳам шу заҳоти ўзларининг аввалги ҳолатларини ўзгартиришди, гўёки китоблар, майда-чуйдалар, курсилар бир жойга уюлишди, ғазабланган, баджаҳл отанинг олдида қўрқиб турган болалардек қўрқиб, қалтираб, бир-бирларига қисилишди. Баъзи фильмларда шунақа саҳналар бўлади. Кўп ўтмай хонага мангу тирикликнинг эрталабки уйғонишида ҳар доим мавжуд бўладиган чўпон қизининг хиромидай юриш қилиб хизматкор аёл киради, мен стол ёнида хотиржам ўтиравераман. У менга қарайди, кейин деворга ва яна менга… Сўнг у, турган гап: “Вой, нима бўлди?” ёки “Шўрлик синьор…” – дейди. Эҳтимол, ҳеч нарса гапирмас. Дарҳол, қаҳва солинган патнисни хонтахтага қўяркан, у ҳам ўзини хотиржам тутишга уринганча, тезроқ хонани тарк этиш истагини яширишга ҳаракат қилар, оҳиста сирғалиб, чиқиб кетар. Мен, аввал ҳам шундай ишни бошдан кечиргандай, хизматкор қиз қўшни хонага кириб, ҳозиргина тўшакдан турган синьорага – хотинимга бўлиб ўтган воқеани айтгач, уйда хўжайин ақлдан озибди, деган шовқин кўтарилишини аниқ тасаввур қиламан, мендан ҳадиксираётган, менга эҳтиёткорлик билан яқинлашиб келаётган одамларнинг ҳаяжонини кўз олдимга келтираман. Бу саҳар болалар мен билан хайрлашмай мактабга жўнайдилар, уларга мени жуда банд, олдиларига кирмаганларинг маъқул, деб айтишади. Мен улар телба деб ўйламасликлари учун ўзимни янада хотиржам тутаман, ҳатто аввалгидан қувноқроқ ва очиқроқман. Хотиним хонага кирганда, мен жилмаяман, бироқ бу тиржайиш билан аҳвол бадтар ёмонлашади; бундай пайтда кулиш – тентакликни намойиш қилиш бўлиб кўринади. “Томи кетибди… Тиржайишини қаранг”, — деб ўйлайди хотиним. Эҳтимол, дарғазаб кўриниш керакдир? Ҳозиргина тиржайган юзни буриштириб, қовоғимни уяман… “Шубҳасиз, ақлдан озган…” – хотинимнинг фикри қатъийлашади. Кейин у сўрайди: “Ўзингни ёмон ҳис қиляпсанми? Чарчадингми? Сен дам олишинг ва даволанишинг керак”. Сенга айтмаса-да: “Жиннихонанинг яхши шифокорларига кўрсатиш лозим…” – деган фикр кечади хотинимнинг хаёлидан. Агар кулсам, ҳаммасини ҳазилга бурмоқчи бўлсам – менинг адо бўлганим, бу билан кутилмаган қилғилигимнинг ипини янада чувалаштирган бўламан.

Тузатиб бўлмас иш қилиб қўйганимни жуда яхши биламан. Қанча йиллар ўтмасин, бу ходиса ҳаётимда қора доғ бўлиб қолаверади, у менинг атрофимда безовталик муҳитини яратади, агар мушук бир куни, ғазаби жунбушга келиб, қутурган ит каби қилиқ қилса, қайтиб унга ҳам ҳеч қачон ишонмайдилар. Агар мен ўзимни аввалгидай тута бошласам, ҳеч ким мендан қилмишимнинг сабабини сўраб ўтирмайди, албатта. Лекин бу иш мени бир умр таъқиб қилиб юради, ундан уйимиздаги ҳамма кишилар, атрофдаги баққоллар хабардор бўлишади, оқсочлар уззу-кун шу ҳақда минғирлашадилар. Агар мен узоқ йиллар ўзимни вазмин ва осойишта тутсам ҳам, худди шу сукунатимни ожизликнинг белгиси, деб ўйлайдилар, қўшнилар шу туфайли мени ақлдан озган, деб ҳисоблашади. “Қаранг-а, дарди ичида, жим юришида бир бало бор…”

Бир куни бехосдан сиёҳдонни деворга отган одамга ким ҳам ишонарди? Ахир, арзимаган нарса учун курсини синдирадиган, идиш-товоқни хонтахтадан ерга ирғитадиган, чил-парчин қиладиган одамлар ҳам бор-ку. Ҳа, бироқ улар доим шундай яшаб келганлар, азалдан жаҳлдор бўлганлар, шунинг учун ҳеч ким бундай ҳайратланмайди, бу улар учун одатий ҳол, Лекин, бу синьор, шундай жиддий ва вазмин одам, шу ишни қилса-я…

Бу бор-йўғи бир васваса, хаёл эди, холос. Сиёҳдон ўзининг одатдаги жойида турибди. Силлиқ деворда доғ ҳам йўқ. Мен айтиб берган ҳамма нарса фақат хаёлимда юз берди. Мен жар лабида эдим. Хизматкор аёл қаҳва келтиради, у ҳамма нарсани ўз ўрнида, юзим ҳар доимгидай хотиржам эканини кўриб, кўнгли тинч эди. Хизматкор аёл ҳатто деворга қараб ҳам қўймайди, ҳозиргина қанақа хаёлларга борганимни тасаввур ҳам қилолмайди.

Дунё гўзал. Ҳаммаси жойида. Юртимиз, ҳукуматимиз, ҳол-аҳволимиз ҳақидаги баъзи фикрларга келсак, яхшиси уларни ҳеч кимга айтмаслик керак. Бу жимлик инсоннинг ҳар кунги одатий бир жасоратидир.

Карим БАҲРИЕВ таржимаси