Ф.-м.ф.д. СобирТўлаганов: Таълим тараққиёти тўғрисида таклифлар

---

Ф.-м.ф.д. Собир Тўлаганов: Таълим тараққиёти тўғрисида таклифлар

 (Президент Ш.М.Мирзиёевнинг виртуал қабулхонасига юборилган.)

Ҳурматли Шавкат Миромонович!

Ҳукумат бугун эътибор қаратиши лозим бўлган муаммолар ўта кўплиги ҳаммага маълум. Халқимизнинг ҳаётий эҳтиёжини қондиришга доир масалалар, албатта, биринчи даражали долзарб. Бироқ, мақсадимиз истиқболда юртимизни ривожланган мамлакатлар қаторига етказиб олиш экан, таълим савиясини кўтармасдан туриб бу мақсадга эришиб бўлмаслиги Сизга ва мутасадди мулозимларга яхши аён. Шу нуқтаи назардан, яқин вақтда, Ҳукумат таълимдаги ахволни чуқур мухокамага олиб чиқишига ва таълимни ривожлантириш чораларини кўришига ишончим комил. Бу ишонч боис, математика фанларидан кўп  йиллар дарс олиб бориш баробарида, таълим жараёнидан ҳабари бўлган ва уни таҳлил қилган мутахассис сифатида, таълимни ривожлантириш тўғрисидаги айрим таклиф-мулохазаларимни соха мулозимлари эътиборига ҳавола қилмоқчиман. Шуни ҳам таъкидлашни истар эдимки, бу таклифлар, мутлақо, шахс ёки гуруҳ манфаатига қаратилган эмас.

1). Республикамиз таълимидаги чуқур ислохатни олий ва ўрта махсус таълимдан бошлаш керак, зеро юқори савияли педогогларни тайёрламасдан туриб мактабларда ўқитиш даражасини кўтариб бўлмайди.

Олий ва ўрта махсус таълим муассасаларига талабалар қабул қилишдаги “таниш-билишчилик”, “зўри ёки зари борларга бўлган имтиёз” узил-кесил йўқ қилинмагунча таълим сифатини юқори даражага кўтариш мумкин эмас. Муаммо шундаки, бу “имтиёзлилар”нинг талаба бўлишликларини оталиққа олган деканлар ва ректорлар, бу талабалар ўқишни юқори баҳолар билан (юқори билим билан эмас) тугаллаши учун ҳам оталиқни давом этдиришади.

Зикр этилган “оталиқ” масъулиятини бажариш учун эса, ташқаридагилар тасаввур қилиши қийин бўлган даражада, таълимни ҳар тамонлама издан чиқаришга тўғри келади.

Ушбу мурожаатда олий таълим муассаси бошқарувчиларининг бундай “ижодкорликлари” тафсилотига тўхталишга зарурат йўқ, албатта. Қисқаси, олий таълимда ўқиш-ўқитиш ночор ахволга келганининг, кадрлар тайёрлаш Миллий дастурини рўёбга чиқариши керак бўлган “поезд бошқа изга тушириб юборилгани”нинг асосий сабаби шунда.

Таълимда, ислохат амалга ошишининг зарурий шарти сифатида, шу масала ҳал этилиши лозим.

2). Республика фани, теҳникаси даражаларини, юрт иқтисодини халқимизнинг иқтидорли фарзандлари юксалтириши мумкин.

Юқори босқичда ўқиш учун, албатта, маълум даражада қуйи босқич таълим билими эгалланган бўлиши зарур. Бироқ, бугунги кунда, таълим сифати паст бўлган таълим муассасалари кам эмас. Шундай муассасаларда ҳам иқтидорли ёшлар кўп. Бундай ёшлар юқори босқич билим даргоҳига қабул қилинса, тез орада улар қуйи таълимдан етишмаган билимларини тўлдириб олишга ва бошқалардан чуқурроқ билим эгаллашга қурбилари етади. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, академик лицей ва олий ўқув юртларида қабул имтиҳонларида, абитуриенларнинг фикрлаш қобилиятини аниқлашга қаратилган (чуқур билим талаб қилинмайдиган) саволлар хажмини муҳим кўпайтириш керак.

3). Математика фанларини етарли ўзлаштирмасдан туриб, табиий фанларни, ахборот теҳналогияларини чуқур ўрганиб бўлмайди. Ҳозирда, иқтидори етарли

бўлган олий маълумотли кадрларнинг кўпчилиги ҳам, касбий фаолиятида, математикадан билимлари етарли эмаслиги туфайли қийинчилик ҳис қилишади.

Умуман, фан-теҳника ривожи учун математика фанларини ўқитишни тўғри йўлга қўйилиши муҳим ахамиятга эга. Бугунги кунда кўп  олий ўқув юртларида математика фанларини ўқитилиши талаб даражасидан йироқ. Қачонлардир тузилган дастурлар неча бора қисқартирилиб-ўзгартирилиб, қайси соҳа мутаҳассисликлари учун математиканинг қайси мавзулари муҳим экани ҳам эътибордан четда қолган. Ўқитаётган фанини ўзи тушиниб етмайдиган ўқитувчиларни ҳам кўплаб учратиш мумкин.

Таълим муассаси маъмурияти, хатто муассаса илмий кенгаши, умуман олганда, олий математика кафедраси мудирлигига номзоднинг лаёқатини, танловдан ўтаётган ўқитувчининг математик савиясини аниқлаш имконига эга эмас.

4). Ўқувчи- талабалар билим эгаллашида дарсликлар сифати муҳим экани ҳаммага маълум. Бироқ, совет идеалогиясидан қутилиш “шиори” остида, совет даврида нашр этилган кўплаб математика дарсликлари ҳам йўқ қилиб юборилган. Ҳозирда дарсликлар етишмайди, фойдаланилаётган математика дарсликлари ичида мутлақо нолойиқлари ҳам кўп. Чала саводлик билан ёзилган, талаба-ўқувчилар фойдаланишига тавсия қилиб бўлмайдиган дарсликларга, ўқув қўлланмаларга кўплаб мисоллар келтириш мумкин.

Бундай дарслик- қўлланмалар қўлёзмалари ҳам, чоп этилишидан аввал, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг, нашрга руҳсат берувчи, мувофиқлаштирувчи кенгаши кўригидан ўтган, албатта.

Бу айтилганлардан келиб чиқадиган хулосалардан бири шуки, ОЎМТВ математикадан талабалар фойдаланишига тавсия этиладиган адабиётларни баҳолаш имконига эга эмас.

Математикадан дарсликлар етишмаслиги муаммоси, ҳозирда, чет тилларда мавжуд бўлган энг лойиқ адабиётларни, қурби етадиган математиклар тамонидан, ўзбек тилига ўгириш билан ҳал этилиши лозим.

5). Соғлиқни сақлаш вазирлигига, хориж мамлакатларида фаолият олиб бораётган, юқори малакали врач юртдошларимизни юртимизга қайтариш чорасини кўриш хақида, берилган топшириқ халқчил қарор бўлди. Бироқ, олий таълимда математика фанини ўқитилиши фундаментал ўрин тутиши мутасаддиларга яхши маълум. Таълимни оғир хасталикдан қутқариш учун олий таълимда математика фанларини ўқитилишини ўнглаш муҳим. Бунинг учун эса, фақат юқори савиядаги математиклар уддалайоладиган, мавжуд бўлган катта хажмли муаммолар ҳал этилиши зарур. Ваҳоланки, катта салоҳиятли кўпгина математикларимиз хорижий мамлакатлар олий ўқув юртларида на фақат дарс беришаяпти, балки илмий даражали кадрлар ҳам тайёрлашаяпти. Уларнинг аксарияти, юртимизда ўз салоҳиятларини ишлатишга, ҳақиқий билим беришга имкон бўлмаётганидан, қадрларига “йиғлаб” шундай оғирликни ўзларига олишга мажбур бўлишган. Хорижда фаолият олиб бораётган юқори салоҳиятли математикларимизни, Ўзбекистонга қайтиб, олий таълимни ривожлантириш учун ҳисса қўшишга чорлаш керак.

6). 1997 йили, Республикамизда кадрлар тайёрлаш масаласини барча иқтисодий ислохатларнинг устивор масаласи деб эълон қилинганда, Р.Ф.А. нинг ҳақиқий аъзоси Ш.А.Аюпов ва камина, “Таълим ва тарбия” журналида, олий таълим сифатини ошириш борасида қатор долзарб муаммолар кўтарилган, мақола эълон қилган эдик[1]. Мазкур мақолада, у муаммолар ечимлари ҳам таклиф этилган эди. Бугунга қадар ўша муаммолар кучайса-кучайди, пасайгани йўқ. Ўша мақолада таклиф этилган муаммоларнинг ечимлари хануз актуаллигини йўқотмаган.

7). Умуман, таълим тизимидаги у ёки бу фан бўйича профессионалликка даҳлдор барча масалалар ечимлари, таълим тизими мулозимлари ёки мувофиқлаштирувчи кенгашлар тамонидан эмас, балки шу фаннинг етук мутахассислари жамоаси (мактаби) тамонидан кўрсатилиши лозим.

Математика фанларини ўқитилишидаги муаммолар кўламини яхши тасавур қилган мутахассис сифатида шуни аниқ айтишим мумкинки, математиканинг ўқитилишини замонавий талаб даражасига кўтариш учун, академик Ш.А.Аюпов бошчилигида, етук математикларимиздан ката ишчи комиссия (гуруҳ) ташкил этиш керак. Ш.А.Аюпов, Республикамиздаги қайси математик нимага қодир эканини яхши тасаввур қилучи, хар тамонлама мукаммал олим.

Олий таълимдаги, математика фанларини ўқитилишига таалуқли ҳамма муаммолар (қабул имтиҳонлари, кафедра мудирларини танлаш, фанлар дастурлари, ўқитувчиларни танлаш, ўқитувчиларга юклатиладиган мажбуриятлар ва хоказо) ечимлари шу комиссия тамонидан ишлаб чиқилиши (ҳал этилиши) лозим. Зеро, бу санаб чикилган муаммоларнинг хар бири етук профессионалларнинг ҳамкорликдаги катта меҳнати билан ок илона ҳал этилиши мумкин.

Олий таълимдаги ислохатга шундай масъулият билан ёндошилсагина, кўп  вақт ўтмай, таълимда қайта ислохат масаласини кўтаришга зарурат туғилмайди.

[1]. Ш.Аюпов, С.Тўлаганов. Олий ўқув юртларида олий математика фанини ўқитилиш савиясини кўтаришнинг баъзи муаммолари. Таълим ва тарбия. 1997, №1-2, 5-13.

Ҳурмат ила, Собир Тўлаганов.

2017 йил, Март ойининг15-куни.

Мурожаат рақами:

95768-s/17

 

 

F.-m.f.d. Sobir To’laganov: TA’LIM TARAQQIYOTI TO’G’RISIDA TAKLIFLAR

 (Prezident Sh.M.Mirziyoyevning virtual qabulxonasiga yuborilgan.)

 

 Hurmatli Shavkat Miromonovich!

Hukumat bugun e`tibor qaratishi lozim bo`lgan muammolar o’ta ko’pligi hammaga ma’lum. Xalqimizning hayotiy ehtiyojini qondirishga doir masalalar, albatta, birinchi darajali dolzarb. Biroq, maqsadimiz istiqbolda yurtimizni rivojlangan mamlakatlar qatoriga yetkazib olish ekan, ta’lim saviyasini ko’tarmasdan turib bu maqsadga erishib bo`lmasligi Sizga va mutasaddi mulozimlaringizga yaxshi ayon. Shu nuqtai nazardan, yaqin vaqtda, Hukumat ta’limdagi axvolni chuqur muhokamaga olib chiqishiga va ta’limni rivojlantirish choralarini ko`rishiga ishonchim komil. Bu ishonch bois, matematika fanlaridan ko’p yillar dars olib borish barobarida, ta’lim jarayonidan habari bo’lgan va uni tahlil qilgan mutaxassis sifatida, ta’limni rivojlantirish to`g’risidagi ayrim taklif-muloxazalarimni soha mulozimlari e’tiboriga havola qilmoqchiman. Shuni ham takidlashni istar edimki, bu takliflar,  mutlaqo, shaxs yoki guruh manfaatiga qaratilgan emas.

1). Respublikamiz ta’limidagi chuqur isloxatni oliy va o`rta maxsus ta’limdan boshlash kerak, zero yuqori saviyali pedagoklarni tayyorlamasdan turib maktablarda o`qitish darajasini ko’tarib bo’lmaydi.

Oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalariga talabalar qabul qilishdagi “tanish-bilishchilik”, “zo’ri yoki zari borlarga bo`lgan imtiyoz” uzil-kesil yo’q qilinmaguncha ta’lim sifatini yuqori darajaga ko’tarish mumkin emas. Muammo shundaki, bu “imtiyozlilar”ni talaba bo’lishliklarini otaliqqa olgan dekanlar va rektorlar, bu talabalar o’qishni yuqori baholar bilan (yuqori bilim bilan emas) tugallashi uchun ham otaliqni davom etdirishadi. Zikr etilgan “otaliq” masuliyatlarini bajarish uchun esa, tashqaridagilar tasavvur qilishi qiyin bo`lgan darajada, ta’limni har tamonlama izdan chiqarishga to’g’ri keladi. Ushbu murojaatda, oliy ta’lim muassasi boshqaruvchilarining bunday “ijodkorliklari” tafsilotiga to’xtalishga zarurat yo’q, albatta. Qisqasi, oliy ta’limda o’qish-o’qitish nochor axvolga kelganining, kadrlar tayyorlash Milliy dasturini ro’yobga chiqarishi kerak bo’gan “poyezd boshqa izga tushirilib yuborilgani”ning asosiy sababi shunda.

Ta’limda, isloxat amalga oshishining zaruriy sharti sifatida, shu masala hal etilishi lozim.

.

2). Respublika fani, tehnikasi darajalarini,  yurt iqtisodini xalqimizning iqtidorli farzandlari yuksaltirishi mumkin.

Yuqori bosqichda o’qish uchun, albatta, ma’lum darajada quyi bosqich ta’lim bilimi egallangan bo`lishi zarur. Biroq, bugungi kunda, ta’lim sifati past bo`lgan ta’lim muassasalari kam emas. Shunday muassasalarda ham iqtidorli yoshlar ko’p. Bunday yoshlar yuqori bosqich bilim dargohiga qabul qilinsa, tez orada quyi ta’limdan yetishmagan bilimini to`ldirib olishga qurbi yetadi va boshqalardan chuqurroq bilimga erishadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, akademik litsey va oliy o’quv yurtlariga qabul imtihonlarida, abituriyentning fikrlash qobiliyatini aniqlashga qaratilgan(chuqur bilim talab qilinmaydigan) savollar xajmini muhim ko’paytirish kerak.

3). Matematika fanlarini yetarli o`zlashtirmasdan turib, tabiiy fanlarni, axborot tehnalogiyalarini chuqur o`rganib bo`lmaydi. Hozirda, iqtidori yetarli bo`lgan oliy ma’lumotli kadrlarning ko’pchiligi ham, kasbiy faoliyatida, matematikadan bilimlari yetarli emasligi tufayli qiyinchilik his qilishadi. Umuman, fan -tehnika rivoji uchun matemarika fanlarini o`qitishni to`g’ri yo`lga qo’yilishi muhim axamiyatga ega. Bugungi kunda ko’pchilik oliy o’quv yurtlarida matematika fanlarini o’qitilishi talab darajasidan yiroq. Qachonlardir tuzilgan dasturlar necha bora qisqartirilib-o’zgartirilib, qaysi soha mutahassisliklari uchun matematikaning qaysi mavzulari muhim ekani ham e’tibordan chetda qolgan. O’qitayotgan darsini o’zi tushinib yetmaydigan o’qituvchilarni ham ko’plab uchratish mumkin.

Ta’lim muassasi rahbariyati, xatto muassasa ilmiy kengashi, umuman olganda, oliy matematika kafedrasi mudirligiga nomzodning layoqatini, tanlovdan o`tayotgan o`qituvchining saviyasini aniqlash imkoniga yetarli ega emas.  

4). Oquvchi-talabalar bilim egallashida darsliklar sifati muhim ekani hammaga ma’lum. Biroq, sovet idealogiyasidan qutilish “shiori” ostida, sovet davrida nashr etilgan ko’plab matematika darsliklari ham yo’q qilib yuborilgan. Hozirda darsliklar yetishmaydi, foydalinayotgan matematika darsliklari ichida mutlaqo noloyiqlari ham ko’p. Chala savodlik bilan yozilgan, talaba-o’quvchilar foydalanishiga tavsiya qilib bo’lmaydigan, darsliklarga, o`quv qo`llanmalarga ko’plab misollar keltirish mumkin.  Bunday darslik-qo’llanmalar qo’lyozmalari ham, chop etilishidan avval, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining, nashrga ruhsat beruvchi, muvofiqlashtiruvchi kengashi ko’rigidan o’tgan, albatta.

Bu aytilganlardan kelib chiqadigan xulosalardan biri shuki,  OO’MTV matematikadan talabalar foydalanishiga tavsiya etiladigan adabiyotlarni baholash imkoniga ega emas.

Matematikadan darsliklar yetishmasligi muammosi, hozirda, chet tillarda mavjud bo`lgan eng loyiq adabiyotlarni, qurbi yetadigan matematiklar tomonidan, o’zbek tiliga o’girish bilan hal etilishi lozim.

5). Sog’liqni saqlash vazirligiga, horij mamlakatlarida faoliyat olib borayotgan, yuqori malakali vrach yurtdoshlarimizni yurtimizga qaytarish chorasini ko’rish xaqida, berilgan topshiriq  xalqchil qaror bo’ldi. Biroq, oliy ta’limda matematika fanini o’qitilishi fundamental o’rin tutishi mutasaddilarga yaxshi ma’lum. Ta’limni og’ir hastalikdan qutqarish uchun oliy ta’limda matematika fanlarini o’qitilishini o’nglash muhim. Buning uchun esa, faqat yuqori saviyadagi matematiklar uddalayoladigan, xal etilishi zarur bo`lgan katta xajmi muammolar mavjud. Vaholanki, salohiyati katta ko’pgina matematiklarimiz horijiy mamlakatlar oliy o’quv yurtlarida na faqat dars berishayapti, balki ilmiy darajali kadrlar ham tayyorlashayapti. Ularning aksariyati, yurtimizda o’z salohiyatlarini ishlatishga, haqiqiy bilim berishga imkon bo`lmayotganidan, qadrlariga yig’lab shunday og’irlikni bo’yinlariga olishga majbur bo’lishgan. Horijda faoliyat olib borayotgan yuqori salohiyatli matematiklarimizni, O’zbekistonga qaytib, oliy ta’limni  rivojlantirish uchun hissa qo’shishga chorlash kerak.

6). 1997 yili, Respublikamizda kadrlar tayyorlash masalasini barcha iqtisodiy isloxatlarning ustivor masalasi deb e’lon qilinganda, R.F.A. haqiqiy a’zosi Sh.A.Ayupov va kamina, “Ta’lim va tarbiya” jurnalida, oliy ta’lim sifatini oshirish borasida qator dolzarb muammolar ko’tarilgan maqola e’lon qilgan edik[1]. Mazkur maqolada, u muammolarning yechimlari ham taklif etilgan edi. Bugunga qadar o’sha muammolar kuchaysa-kuchaydi, susaygani yo’q. O’sha maqolada taklif etilgan, ularning yechimlari xanuz aktualligini yo’qotmagan.

7).Umuman, ta’lim tizimidagi u yoki bu fan bo’yicha professionallikka dahldor barcha masalalar yechimlari, ta’lim tizimi mulozimlari yoki muvofiqlashtiruvchi kengashlar tamonidan emas, balki shu fanning yetuk mutaxassislari jamoasi (maktabi) tomonidan ko’rsatilishi lozim.

 Matematika fanlarini o’qitilishidagi muammolar ko’lamini yaxshi tasavur qiluvchi mutaxassis sifatida shuni aniq aytishim mumkinki, matematikani o’qitilishini zamonaviy talab darajasiga ko’tarish uchun, Respublikamizdagi qaysi matematik nimaga qodir ekanini yaxshi tasavvur qiluvchi, har tamonlama mukammal olimhal etilishi mumkin bo`lgan

 akademik Sh.A.Ayupov boshchiligida, yetuk matematiklarimizdan katta ishchi komissiya(yoki guruh deymizmi) tashkil etish kerak. Oliy ta’limdagi, matematika fanlarini o`qitishga taaluqli hamma muammolar: qabul imtihonlari, fanlar dasturlari, darsliklar, qanday o’qitish, talabalarni qanday baholash, kafedralar mudirlarini tanlash, o’qituvchilarni tanlash, o’qituvchilarga yuklanadigan majburiyatlar  va xokazo, barchasining  yechimlari shu komissiya tomonidan ishlab chiqilishi, hal etilishi lozim.

Zero, bu sanab chiqilgan muammolarning har biri yetuk professionallarning hamkorlikdagi katta mehnati bilan hal etilishi mumkin.

Oliy ta’limdagi isloxatga shunday mas’uliyat bilan yondoshilsagina, ko’p vaqt o’tmay, ta’limda qayta islloxat masalasini ko’tarishga zarurat tug’ilmaydi.

[1]. Ш.Аюпов, С.Тўлаганов. Олий ўқув юртларида олий математика фанини ўқитилиш савиясини кўтаришнинг баъзи муаммолари. Таълим ва тарбия. 1997, №1-2, 5-13.

Hurmat ila, Sobir To’laganov.

2017 yil, Mart oyining 15-kuni.

Мурожаат рақами:

95768-s/17

“Дунё ўзбеклари” учун махсус

МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ