Катта чилланинг ўрталари бўлишига ќарамасдан об-њаво худди мезонлари осмону фалакларда сайр ќилиб юрган куз њавосига ўхшаб кетарди. Илмилиќ шабадалар одам юзини сийпаласа-да, гоњ-гоњида дайдиб юрган изѓирин ўзининг борлигидан дарак бериб, юз-кўзларингни чимчилаб ўтади. Худди шундай пайтларда Абдулла Ќодирий таъбири билан айтганда, руњиятимда бир мажњуллик пайдо бўлади. Рости гап, бу њолат нимадан эканлигини ўзим њам анча пайтгача пайќамай юраман.
Ќиш бўлиб, ќишга ўхшамаган кунларнинг бирида биродаримиз, таниќли шоир ва мутаржим Абдулло Зуњурнинг волидаи муњтарамаси њожи онанинг дорил фанодан дорил баќога рихлат ќилганлигининг нохуш хабари етиб келди. Аниќроѓи, дўстимиз Абдулла Насриддин жаноза соат ўн бирда эканлиги хабарини етказди. Жамоамиздаги йигитлар — Ёќубжон Абдуманонзода, Искандар Мањмадалиев, Абдулло Саид жаноза намозида ќатнашиш учун Абдулло аканинг укаси Иззатуллонинг уйи томон равона бўлдик. Ярим йўлга етганимизда бир шоир акамиз њам жанозага биз билан бирга бормоќчи эканлигини айтиб ќўнѓироќ ќилди. Аммо биз йўлнинг ярмига етганимиз учун њам, у кишини ўзимизга њамроњ ќилолмадик.
Биз марњуманинг уйига етиб келганимизда, тумонат одам йиѓилган бўлиб, одамлар жаноза намозини кутиб туришарди.
Кўзим ќадрдон акам, ёзувчи Эшмуњаммад Донохоновга тушди. Эшмуњаммад ака — том маънодаги ёзувчи. Мен ёзувчининг инсоний табиатини асарларидан бирининг ќањрамони — Олломуродда кўргандекман. Аканинг афзал фазилати, одамнинг кўзига тик ќараб гапира олишидир. Худди шунинг учун, мен у кишини њурмат ќиламан. Чунки бу хусусият камдан-кам одамга насиб ќилади.
Ёшлари бир жойга бориб ќолган бўлса-да, ќартайганини тан олмай ва њасадгўйликни ўзига касб ќилиб олгани етмагандек, сењру жодуга муккасидан кетган баъзи бир туморпарастлар билан Эшмуњаммад акани таќќосларканман: — Тўни ўзига ярашибди,- деган фикр ўтди кўнглимдан. Кексаликни бўйин олган ва њазрат Навоий айтиб кетган кексалик фаслини барча ќоидаларига амал ќилиб, камтарона умргузаронлик ќилаётган Эшмуњаммад ака — фариштали одам…
Узоќ-яќиндаги таниш-билишлар ва ќавм-ќариндошлар келиб бўлгандан сўнг, ќишлоќ четидаги бедазорда жаноза ўќиладиган бўлди. Иззатулло аканинг њовлиси билан бедазорнинг ораси олисроќ бўлгани учун онахоннинг муборак жасади солинган тобутни бироз кўтариб боришимизга тўѓри келди. Умр бўйи покдомонлик фаслида яшаган ва эл-юрт хизматига камарбаста фарзандларни улѓайтирган муслима онахонларнинг барчаси биз учун муборак зотлардир. Тобутни елкамизга олар эканмиз (елкадош дейилганда, балки шу њолат назарда тутилгандир), менинг хаёлимдан ѓалати фикрлар кеча бошлади. Шу сонияларда мен ўзимни бошќача њис ќилардим. Елкамда худди тобут йўќдек сезардим ўзимни. Ўзимча: — «Бу муштипар аёлнинг заррача гуноњи йўќлигидан тобут шунчалар енгилмикан?» — деган хаёлга њам бордим.
Дарњаќиќат, тобут шу ќадар енгил эдики, мен ўрнимни бировга бўшатиб бергим келмасди. Дунёнинг нариги четигача кўтариб бориш имконини берадиган куч пайдо бўлганди менда. Аслида, бундай пайтларда одамлар савоб олиш маќсадида тез-тез ўрин алмашишади. Урфга айланиб кетган бу одат неча-неча асрлардан буён давом этиб келади. Ўлим бор экан, бу одат яна давом этишига шубња йўќ. Бироќ ќанча давом этиши — жумбоќ.
— Хўрозлар фаришталарни кўрса ќичќиради, — деган њадиси шарифни ўќиганман.
Марњума манзилга ќўйиладиган пайт мен ќабристондаги одамларга разм соламан: -Уларнинг дилидан шу дамда нима ўтаётган бўлиши мумкин?- деган ўй хаёлларимни банд этади. Марњум шоир Шавкат Рањмоннинг: «Ўлим бирлаштирар бегоналарни…»- деган мисралари шууримда ёруѓ из ќолдириб, чаќмоќдек «ярќ» этиб ўтди. Тирикларни-да, ўликларни-да ўлим бирлаштираркан, барибир. Демак, ўлимдан ќочмоќликнинг иложиси йўќ экан.
Шундай пайтларда ўлимнинг борлигига њам шукр ќиларкансан, киши.
Оќибатсизлик сари юз бураётган бу дайри-дунда таниш-билишлар билан фаќат совуќ маъракаларда учрашиб, њол-ањвол сўрашганингга њам шукр.
— Яќинлар орасидан оќибатнинг кўтарилиши ќиёмат белгисидир, — дейишарди эски китобларни ўќиган боболаримиз. Биз «аќллилар» уларни эскича фикрлашда айблаб юрган эканмиз…
Энди ўйлаб ќарасам, ўзимизнинг аќлсизлигимизу маърифатсизлигимизга њам идрокимиз етмаскан.
Рањматлик устозимиз Асќар Мањкам билан бу мавзуда кўп суњбатлашардик. Умуман, Асќар ака билан ќайси мавзуда мулоќот ќилманг, ундан бањра олардингиз.
Мен Асќар Мањкам билан Лойиќ Шералини бир-бирига ўхшатаман. Иккиси њам Она мадњини куйлаб, дунёдан ўтиб кетди. Лойиќ дунёдан ўтганида Асќар ака ќаттиќ ўксиган ва куюнган эди. Энди унинг ўзи њам йўќ.
Асќар Мањкамнинг охират сафаридан сўнг, у кишига ўхшаган мард бир шоирни кўрмадим. Балки менга шундай туюлгандир. Билмадим. Асќар акада бошќача бир хислат бор эди.
Асќардан кейин, асќар бўлмоќчи бўлганларнинг бари палаѓда чиќди. Ер юзидаги бани одамзотнинг бармоќ излари бир-бириникига ўхшамаганидек, минг таќлид ќилганинг билан таќдир йўриѓи бошќача бўларкан. Истеъдод њам…
Асќар Мањкам тўѓри ва шунга яраша соддадил одам эди, рањматлик. У кўнглидагисини тилига чиќарарди. У айтган гаплар, ќилган хатти-њаракатларининг барчаси табиий эди. Шоир сифатида баъзиларга ўхшаб шеър тўќимасди. Цицерон, Камю, Конфуций ва бошќалардан цитаталар ёки эпиграф олиб ўтирмасди. У ёза оларди, ёзганда њам, ќотириб ёзарди.
Асќар ака, ќавм-ќариндош, дўсту биродарларига жуда мењрибон бир инсон эди. У одамларни ажратмасди, табаќаларга бўлмасди.
Асќар Мањкам, мол-дунё, зиёфат ёхуд амал учун дўст тутинмасди. Дўстлик борасида унга тенг келадигани камдан-кам топилади.
Ўзининг иркит тўшагини реклама ќилаётганларнинг исќирт њаётидан баланд турарди Асќар Мањкам. Асосийси, унда кибру њаво йўќ эди. У суњбатлардан бирида: -Фалончида кибр кучли, — деб ќолди.
Учрашувларда ќадимий ривоятларни ќойиллатиб наќл ќилиб юрувчи ва одамлар нигоњида беш ваќт намозини тарк ќилмайдиган бу одамда заррача бўлса-да, кибр борлигига шубња билан ќарагандим, ўшанда. Асќар аканинг сўзларидан сал ранжиганим њам рост. Чунки мен у одамни ўзимга жуда яќин олардим. Ака, дердим. Ёшим Асќар Мањкамнинг ёшини ќоралаганда, унинг њаќ эканлигига заррача шубња ќилмайман энди. Асќар Мањкам њаќ гапни айтиб кетган экан. Бўлар-бўлмасга кўзлари йилтиллаб тургувчи мазкур шахс баъзи бир хатти- њаракатлари билан ўзининг асл ќиёфасини намоён ќила бошлади.
Касб таќозоси ила кўп мавзуларда ќалам сурдик. Баъзисидан кўнгил тўлгандек бўлди, баъзиларида эса, мажбурият њукмронлик ќилди.
Худонинг охирги пайѓамбари Муњаммад алайњиссалом: -«Ота-она жаннатга кириладиган эшикнинг халќаларидир», — дея марњамат ќиладилар.
Наќадар, буюк сўз!… Биз шу марњаматга лойиќмизми? Гап ана шунда…
Сир-синоатларга тўла ќабристон-сукунат майдони. Сукунатга эш бўлган одам ќўл ќовуштириб, майин тортиб ќолади бунда.
Абдулло аканинг укаси — Иззатулло, онаси њаётининг охирги лањзаларини армон билан сўзлаб берар экан, ўпкаси тўлиб, тутилиб ќоларди. У бу дайри-фанода ўзини волидаи муњтарамасисиз ожиз ва нотавон њис ќиларди. Иззатулло онасининг хизматини ќилган йигитлардан. Унинг бу њолати менга яхши таниш бўлганлиги учун њам, уни яхши тушунардим, њис ќилардим. Файласуфлар: -Бу дунёда онаси йўќнинг яќин кишиси йўќ, — дейишган экан.
Ким айтган бўлса њам, њаќ гапни айтибди. Ќандини урсин. Бани башар ичида онадан кўра мењрибонроќ зот бўлмаса керак. Унинг мењрибонлиги шу ќадарки, фарзандига бўлган мењри ќуёшнинг ерга тушган тафтига нисбатан кучлилик ќиларкан…
Мен њар гал ќишлоќќа — уйимизга борганимда, рањматлик онам жуда хурсанд бўлиб кетарди. Ўзини ќўярга жой тополмасди. Атрофимда гиргиттон бўлар, юз-кўзим, бошларимни силарди. Мењрибонлик кўрсатарди.
— Ќорнинг тўќми? — дерди. Унинг ќўллари шу ќадар майин ва жонсўз эдики, мен онам бу дунёни тарк этганларидан сўнг, бундай мењрибон ва сењрли ќўлни учратмадим. Бунинг ўрнига, баѓримни соѓинч парчалаб ташлайди. Онажонимни соѓинаман. Мозорга унинг ќабри зиёратига борган чоѓларим бошќа ќабрларга њам разм соламан, кўзимга онамнинг ќабри чиройли бўлиб кўринади. Парвардигордан онамни ва тарихга айланган онажонлар ќабрини мунаввар ќилишини ёлвориб сўрайман.
