ДАВЛАТ ТИЛИНИ ЎРГАНИШ — БУРЧ, ОНА ТИЛИДАН ТОНИШ — ХИЁНАТ…
Ўз она тилисини билмай туриб, бошќа тилларни мукаммал ўрганаман, деган одамнинг уринишларини шу ерда хазина йўќлигини билса-да, ёмби топаман, деб ковлаётган девонанинг њаракатига ўхшатаман.
А. П. ЧЕХОВ
Тил- миллатнинг руњи…
Миллатнинг тарихи, маънавий ва маданий мероси, борингки, миллатнинг миллатлигини таъминлайдиган унсурларнинг барчасини тил ўзида мужассам этади.
Тилсиз миллатнинг бўлиши мумкин эмас. У ёки бу халќќа бўлган эњтиром унинг тилидан бошланиши њам эњтимол, шундандир.
Одам боласи ќанча кўп тилни билса, унинг дунёќараши, фикрлаш доираси, иќтидори њам шунча кучли бўлади. Бежизга айтмайдилар:- Ќайси миллатнинг урф-одатларини, ўзига хос хусусиятларини билишни истасанг, энг аввал, унинг тилини ўрган.
Аммо бир нарсани унутмаслик лозимки, дунё тилларини кашф этиш, чуќур ва пухта ўрганишнинг тамал тоши она тилини мукаммал ўзлаштириш билан ќўйилади…
Дарвоќе, гап тил њаќида борар экан, кейинги пайтларда республикамизнинг айрим минтаќалари, хусусан, Шањринав ноњияси ва Турсунзода шањри њудудидаги таълим ўзбек тилида олиб бориладиган мактабларнинг ёппасига давлат (тожик) тилига ўтказилаётгани ањоли ќатламлари орасида турлича гап-сўзларнинг келиб чиќишига сабаб бўлмоќда.
Биз њам одамлар муомаласида «санќиб» юрган гапларнинг њаёт њаќиќатига нечоѓли тўѓри келишини тадќиќ ќилишни ният ќилдик.
Ишни Тожикистон Республикаси Маориф ва илм вазирлигидан бошлаб:- Ўзбек тилида ўќитиладиган таълим муассасаларини тожик тилига ўтказиш њаќида маориф ва илм вазирининг ёзма ёхуд оѓзаки бўлсин фармони ёки топшириѓи борми? — деган савол билан мурожаат ќилдик.
Вазирлик матбуот котиби Эњсони Хушвахт бизга шундай жавоб йўллади:- Бу борада маориф ва илм вазирининг бирор фармони-ю топшриѓи йўќ. Бўлмаган, бўлмайди њам…
Аммо бундай иш мањаллий њукуматлар томонидан кадрлар ва таълим муассасаси моддий-техник базаси билан боѓлиќ муаммолар инобатга олинган њолда, ўќитувчилар жамоалари ва ота-оналар ќўмиталари розилиги билан амалга оширилиши мумкин.
Матбуот котиби жавобининг мантиќсизлиги, аниќроѓи, ѓалатилиги бизни њайратдан ёќа ушлашга мажбур ќилди.
Биринчидан, шундай нуфузли вазирлик ўз ваколатини нима сабабдан ва ќандай меъёрий њужжатга асосланиб, мањаллий њукуматлар ихтиёрига топширди!?.
Иккинчидан, маориф ва илм соњаси таќдирини њал ќилиш мањаллий њукуматлар ќўлида бўлса, унда вазирлик кимга ва нимага керак!?.
Ана шу «пашшадек»кина ваколатдан «филдек» имконият ясаган Шањринав ноњияси раиси Нусратулло Аюбзода Нажмиддин «калла олиб кел, деса сала…» ќабилида иш тутди.
Ноњия раиси ўќитувчилар жамоаси, ота-оналар ќўмитаси билан учрашиб маслањатлашиш йўлини изламади, важ-карсон ќидирди ва топди њам.
Маориф ва илм ходимлари касаба уюшмалари ќўмитасининг йиллик њисобот йиѓилишида сўзга чиќќан раис юќори минбардан туриб, «Ислом давлати» террорчи гуруњи сафларига бориб ќўшилган шањринавликларнинг тўќсон фоизи ўзбеклар эканлигини баралла айтди.
Бунинг сабабини эса, ўзбек ёшларининг давлат тилини билмасликлари натижасида, Миллий тест маркази синовларидан ўтолмай, Россия Федерациясига мењнат муњожирлигига бориб, ўша ёќдан Ироќ ва Сурияга жўнаб кетади, дея шарњлади.
Шу ўринда раис жанобларига бир савол туѓилади:- «Ислом давлати» террорчи ташкилоти таркибидаги чеченлар, ќозоќлар, ќирѓизлар, туркманлар, руслар ва њоказо миллатлар вакиллари ќайси тилни билмагани учун гумроњлик йўлига кириб, зўравону ќонхўр- ќотил бўлиб кетган!?.
Мен шу ёшга кириб, бирор ноњия ёки шањар рањбарининг ўз халќига нисбатан бунчалик «ѓамхўрлик» кўрсатиб, «мењрибонлик» ќилганига гувоњ бўлган эмасман. «Тасанно…»
Ноњияда тарѓиботу ташвиќот, тушунтириш ишларидан эса, асар њам йўќ. Гап деса, ќоп-ќоп, иш деса, Самарќанддан топ, деган рањбарлар хили ана шундай одамлар бўлади.
Зеро, рањбарнинг энг афзал фазилати- инсонпарварлик…
Муњтарам ноњия раисига эслатиб ќўядиган, бир-иккита далилларимиз бор.
Ќадрли Нусратулло Аюбзода, ќўлга киритган норасмий маълумотларимизга кўра, ўтган 2015-2016 ўќув йилида Миллий тест маркази синовларидан ўтганларнинг 55 фоизи тожиклар, 43 фоизи ўзбеклар ва ќолган 2 фоизи бошќа миллат вакилларидан иборат бўлган.
Агар ўзбек миллатига мансуб ањоли ва мактаблар сонини њисобга оладиган бўлсак, ўзбеклар орасида давлат тилини ўзлаштириш кўрсаткичи 200 фоизни ташкил ќилади.
Охирги ўќув йилида, Шањринав ноњиясидаги учта ўзбек тилида тањсил олиб борилган таълим муассасаларидан 113 нафар талаба, яъни 7-ўрта умумтаълим муассасасидан 56 нафардан 46 талаба, 19- ўрта умумтаълим муассасасидан 43 нафардан 28 талаба, 11-ўрта умумтаълим муассасасидан 61 нафардан 39 талаба Миллий тест маркази синовларидан муваффаќиятли ўтган…
Афсуски, Шањринав ноњияси бўйича Миллий тест маркази синовларидан ўтган талабаларнинг умумий сони тўѓрисидаги маълумотга эгалик ќилиш имконияти бўлмади…
Нусратулло Аюбзода мактабларда ўтказган учрашувлари чоѓида, ким тожикча ўќишни истамаса, Ўзбекистонга бориб ўќисин, дея дўќ-пўписа ќилгани њаќидаги гаплар њам ўќитувчилар жамоалари ўртасида «изѓиб» юрибди.
Тожикистон Республикаси Конституциясида њар бир миллат вакилининг ўз она тилисидан фойдаланиши (таълим олиш жараёнида њам) кафолатланган. Ўзбеклар њам бундан мустасно эмаслигидан раиснинг хабари йўќмикин!?.
Номини фош ќилмаслигимизни илтимос ќилган илмий ишлар бўйича директор ўринбосарининг айтишича, ноњия раиси ўринбосари Шањло Саидзода таълим муассасаларига бориб, синф тахтасига ота-она номидан фарзандини ўз хоњишларига кўра, давлат тилида ўќитишларини сўраш мазмунидаги ариза намуналарини ёздирган ва ўќувчиларга кўчиртириб, имзо ќўйдириб келишларини талаб ќилган.
Аризалар 70 фоизи имзосиз ќайтган.
Маориф ва илм вазирлиги ноњия бўлимининг мудири Мушаррафа Шарипова буйруќлари эса, њаммасидан ошиб тушади.
Маориф бўлимининг умумий йиѓилишида иккита ўзбек синфи саќланиб ќолган мактаб директорини тикка ќилиб, ќаттиќ танбењ беради.
Директор имкониятини њисобга олиб, тањсили давлат тилидаги синфларга айлантириш учун икки ой муњлат сўраганида, бир кун њам ижозат йўќлигини айтиб, њукмини ўтказади…
Шањринав ноњиясидаги умумтаълим муассасаларидан бирининг ота-оналар ќўмитаси раиси, маориф фахрийси, Тожикистон маорифи аълочиси Нормурод Хушмуродовдан бу борадаги фикрларини сўраганимизда, ќуйидагиларни баён ќилди:
— Давлатимиз мустаќилликка эришгандан кейин, жадал суръатларда тараќќий этган ижтимоий соњалардан бири маориф бўлди. Бу, албатта, Тожикистон Њукумати, хусусан, унинг раиси, Тинчлик ва миллий бирлик асосчиси- Миллат пешвоси, Тожикистон Республикаси Президенти муњтарам Эмомали Рањмоннинг жабњани дунё стандартлари даражасига кўтаришни кўзлаб амалга ошираётган оќилона сиёсати мањсулидир.
Давлатимиз бошлиѓи олиб бораётган њам ички, њам ташќи сиёсатни астойдил ќўллаб-ќувватлаётган ањолининг фаол ќатламларидан бири, шубњасиз, Тожикистон ўзбекларидир.
Дарњаќиќат, Тожикистоннинг ўзбек тилли ањолиси мустаќил давлатимиз халќларининг ажралмас бир ќисми, унинг ривожу равнаќи йўлида зањмат чекаётган улушидир. Буни кўрмаслик ёки сезмасликка олишни, билмадим, нима деб аташ мумкин.
Таълим муассасаларимизнинг давлат тилига ўтказилишининг њеч ёмон томони йўќ. Фойдадан холи эмас. Давлат тилини билиш, миллатидан ќатъий назар, Тожикистонни ўзининг кўз очиб кўрган, киндик ќони тўкилган жонажон Ватани, деб билган њар бир фуќаронинг олий даражадаги бурчи. Давлат тилини билмаслик, фуќаронинг маънан «маѓзи пучлиги»дан дарак беради.
Аммо бу нарсалар она тилини ўрганиш имкониятидан мањрум этиш њисобига амалга оширилмаслиги керак.
Она тили она сути билан одам боласининг ќон-ќонига сингиб кетади.
Таълим муассасаларининг ўќув дастурларида ўзбек тили ва адабиёти фанлари ўќитилишини саќлаб ќолиш шарт ва зарур. Акс њолда барча њаракатлар зое кетиб, бу жараённинг на тожик, на ўзбек миллатига нафи тегади.
Давлат тилини ўрганиш- фуќаролик бурчи бўлса, она тилидан тониш, ундан юз ўгириш хиёнатдан бошќа нарса эмас…
Келинг, бурчимизни њам виждонан бажарайлик, она тилимизга њам содиќ ќолайлик. Хиёнат- халќларимиз табиатига ёт нарса.
Мен мањаллий рањбарларимиз олиб бораётган ишларга њайронман. Ўзингиз тасаввур ќилинг, ўн йил ўзбекча ўќиган синфни ўн биринчи йилда тожикча ўќитиб, нимага эришиш мумкин!?.
Илло, бунинг самарасизлигини оддий чўпон њам жуда яхши билади, гарчи маориф соњасидан йироќ бўлса њам.
Таълим-тарбия чалпак пишириш эмаску, ўн беш- йигирма даќиќада меъёрига етса.
У босќичма-босќич, узоќ йиллар чекиладиган бењисоб зањматлар эвазига шаклланадиган жараён. Шундай экан, рањбарларимиз бу борада ўйнаб гапиришса њам, ўйлаб гапиришгани маъќулми, дейман…
Шањринав ноњиясига ќўшни бўлган Турсунзода шањрида њам вазият бундан яхши эмас.
Ахир, ќовун ќовунни кўриб ранг олар экан-ку…
Шањар раиси Сижоуддин Саломзоданинг журналистлар иштирокидаги матбуот анжуманида ноњия њудудида давлат тилига ўтказилмаган ўн иккита таълим муассасаси ќолди, деган гапларига гувоњлар бор.
Шундан сўнг, айтишларига ќараганда, янги ўќув йили бошланиши арафасида шањар мактаблари директорлари ўќитувчилар жамоасини йиѓиб, даб-дурустдан, «томдан тараша тушгандек»:- Янги ўќув йилидан бошлаб, барча ўзбек синфларида таълим жараёни давлат тилида олиб борилади. Бу менинг истагим эмас, юќорининг буйруѓи, дейилган гаплар билан ўќитувчиларнинг «оѓзига чўп ўлчаб» ќўйишди.
Давлат њокимияти Турсунзода шањар ижроия органига яќин манбанинг айтишича, бу ташуббусларнинг «ижодкори» шањар раиси муовини Солиња Холова бўлади.
Њатто, шањар раиси матбуот котиби мени кўчада учратиб ќолиб, йўлиќќанидан севинчи танасига сиѓмай кетганини яшириб ўтирмай, мендан ота-оналар номидан ўз фарзандларини давлат тилида ўќитишни истаётганлари мавзусида маќолалар ёзишимни илтимос ќилди.
Мен рад жавобини бермадим.
Ва бу «ноёб топшириќ»нинг њам муаллифи хоним Солиња Холова эканини юрак-юракдан њис ќилдим…
Мен билан ќўрќа-писа мулоќот ќилган, номини ошкор ќилсам юраги ёрилиб кетар даражада вањимага тушган муаллима ќалтироќ овозда шуларни наќл ќилди:
-Турсунзода шањридаги 101-ўрта умумтаълим муассасасида ўзбек тилида тањсил оладиган синфларни тожик тилига ўтказишни «расимийлаштириш»га баѓишлаб чаќирилган ота-оналар ќўмитаси мажлисига, аќаллан, беш фоиз аъзоларни ќўйинг, њатто, ќўмита раиси иштирок этмади.
Мактаб маъмурияти масъулларидан бири билан суњбатлашиб, ана шу мажлис ќарори билан танишишни илтимос ќилдим. Айлантирди-ўргилтирди, бошќа мени ќизиктирмаган йиѓилишлар ќарорларини олдимга ташлади. Афсуски, мен кўзлаган ниятимга етолмадим…
Шањардаги ўзбек тилида таълим бериладиган барча мактабларни давлат тилига ўтказишни «ќонунийлаштириш» худди шундай кечган. На ўќитувчилар жамоаси, на ота-оналар ќўмитаси билан њеч ким њисоблашмаган, аксинча, тўѓридан-тўѓри буйруќ берилган.
Ќуриб битказилгач, фойдаланишга топширилиш татанасида Миллат пешвоси- муњтарам Эмомали Рањмон иштирок этган ва аллома Алишер Навоий номи билан аташни таклиф ќилган Турсунзода шањридаги 7-ўрта умумтаълим муассасасининг собиќ директори суњбатларимиздан бирида шундай њикоя ќилган эди:
— Жаноби олий билан синфхоналарни айланиб, кузатяпмиз. Бир хонага келганда, муњтарам Президентимизга мурожаат ќилдим:-Жаноби олий, бу ўзбек оилалари фарзандалари њисобидан ташкил этилган тожик тилида тањсил оладиган синф.
Шунда Миллат пешвоси мен томонга ўгирилиб:-Нима њаќќингиз бор?!. Бир миллат фарзандларини бошќа миллат тилида ўќитишга!?.- деди.
Шундан сўнг, давлатимиз сарвари ўќувчилар билан мулоќотга киришиб, тилларнинг энг муќаддаси она тили эканлигини таъкидлади. Имкон ќадар она тилинининг сир-синоатларини чуќур ва пухта ўрганишга њидоят ќилди…
Баски шундай экан, Миллат пешвосининг азиз Тожикистонимизда умргузаронлик ќилаётган барча миллат намояндаларига кўрсатаётган оталарча ѓамхўрликларига ќарама-ќарши ўлароќ иш юритаётган рањбарларнинг маќсадлари нимага ќаратилгани ёлѓиз Аллоњ ва ўзларига аён.
Ќолгани эса, уларнинг виждонларига њавола. Зеро, инсон учун тирикликнинг энг оѓир синови, ўз виждони олдида жавоб беришидир…
Виждон-олий њакам…
Айни пайтда Турсунзода шањри ва Шањринав ноњияси маорифи соњаларида 300 нафардан ортиќ ўзбек тили ва адабиёти фанлари ўќитувчилари ойлик маошларида 200-300 сомоний зарар кўриш эвазига фаолият юритмоќдалар…
Фурсатдан фойдаланиб, Ўзбекистон Республикасининг янги сайланган Президенти муњтарам Шавкат Мирзиёевга мурожаат ќилиб, Ўзбекистондан ташќарида яшаётган ўзбекларнинг таќдирига њам бефарќ бўлмасликларини илтимос ќилиб, сўраган бўлардик.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Тожикистондаги элчихонаси њам бу маънавий фожианинг томошабини бўлиб, ќўл ќовуштириб
турмаслигини жуда-жуда истардик…
(Афсуки, мазкур маќолани Тожикистоннинг расмий ва мустаќил матбуот воситаларида эълон ќилиш имконини топмадик)
