Исмат Хушев: Самандар Қўқонов нима учун ҳибсга олинган эди…

---

ИСМАТ ХУШЕВ:

ПОДШО ЭРКАТОЙИНИНГ САРГУЗАШТЛАРИ 

ИККИНЧИ КИТОБ  

Умри – сaбoқ, дaрслигигa гумoн йўқ,
Мубoҳaсa, бaҳслигигa гумoн йўқ.
Тaрихий шaхс эмaсдир-у вa лекин,
Исмaтжoннинг шaхслигигa гумoн йўқ.

(Mуҳаммад РAҲМOН)

 

2 китоб, 34-боб.

“ПРЕЗИДЕНТ БИЛАН ЮЗМА ЮЗ” номли бобдан парча

 

16.

Майли, мавзудан чалғимайлик.

Биз бугун менинг Ислом Каримов билан бўлган айрим учрашув ва суҳбатларим хусусида фикр юритаётган эдик.

Яна бир гал мен Ислом ака билан у кишининг қабулхонасида учрашгандим.

У пайтларда Ислом ака эндигина Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи секретари бўлиб тайинланган кезлар эди.

Бир куни Георгий Алексеевич Крайнов (биринчи ёрдамчи) менга вертушкадан телефон қилиб, Ислом ака йўқлаётганларини айтиб қолди.

Марказқўмнинг олтинчи қаватига кўтарилиб, Ислом аканинг қабулхонасида Ғулом Алиев (КГБ) ва Зокиржон Алматов (МВД) ларни учратдим.

Улар билан энди кўришиб тургандим, кутилмаганда қабулхонага шитоб билан Ислом Каримов кириб келди.

Ҳамма ўрнидан ирғиб туриб кетди.

Зокиржон ака билан нималарнидир гаплашиб турган Георгий Алексеевич Крайнов ҳам, Ғулом Алиевга қандайдир “махфий ҳужжатлар”ни кўсатиб, фикр олаётган Равиль Ваҳобович Абдуқодировлар ҳам Ислом аканинг ҳузурида мутеъларча бош эгиб турардилар.

Бу ҳолат мени жуда масрур этган ва мен раҳбарликнинг бу сирли ва сеҳрли ҳолатларини кўриб, одамлар нима учун амалдорликни орзу қилишини тушунгандек бўлгандим.

Ҳозиргина бутун бир республика хуфия хизмати билан ички ишлар тизимини турғизиб-ўтирғизадиган, Ислом аканинг ёрдамчилари олдида ўзлари – хон, кўланкалари – майдон бўлиб турган бу икки мулозимнинг кутилмаганда, ажиб бир чаққонлик билан оёққа қалқиб, давлат раҳбарининг олдида қуллиқ қилиб туришлари мени ўзига жуда мафтун этган эди.

Ислом ака ҳамма билан қўл бериб кўришаркан, гал менга келганда, бир оз ўйланиб туриб: “Сиз, яхшиси, Ефимовга учрашақолинг, у ҳамма гапни сизга айтади, кейин бафуржа яна гаплашармиз” деб, ичкарига кириб кетдилар.

Ана, холос! Мен ҳам қабулхонада турган қудратли мулозимлар билан Ислом аканинг йиғилишида иштирок этарканман деб хурсанд бўлиб турган эдим. Лекин бундай шараф менга насиб этмади…

17.

Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи секретари Анатолий Ефимов мени эски оғайнилардек, шодон қарши олди.

Биласиз, Москвада – СССР Халқ депутатларининг 1- съезди иш бошлаган тарихий кунларда биз тўртовлон (Ислом Каримов, Анатолий Ефимов, Тўлқин Омонов ва мен) мўҳташам “Россия” меҳмонхонасининг ресторанида бирга ўтириб, улфатчилик қилганимиз ҳақида олдинги бобларда ҳикоя қилган эдим.

Навоий  обкомидан Анишчевнинг ўрнига “иккинчи” бўлиб кўтарилиб келган бу одам кенг келбатли, очиқ юзли, самимий бир инсон эди.

У тортмасидан муқовасига “Совершенно секретно” деб ёзилган бир “папка”ни олиб, мени ёнига чорларкан: “Бу гап ҳозирча орамизда қолиши керак” деб илтимос қилди.

“Папка”даги ҳужжатлар Тошкент вилояти нефтебазаси директори Самандар Қўқонов ҳақида бўлиб, унда уч-тўрт дона суратлар ҳам бор эди.

Уларнинг бирида Самандар ака тун қўйнида атрофи баланд деворлар билан ўралган қандайдир дала ҳовли (дача) да автомобиль фаралари ёруғида, бир оёғини машина рамасига тираганча, энкайган ҳолда ёнидаги қўл қовуштириб турган йигитларга кўрсатма бераётган масрур ҳолати акс этган эди.

– Исматжон, ўзинг ўйлаб кўр, сен бировга яхшилик қилсанг-у,  у сенга орқадан қилич кўтарса, қандай бўлади?  Биз уни депутат қилиб, ҳукуматнинг минбарини бериб қўйибмиз. Республика раҳбарлари билан юзма юз бўлиб туриш имконини бердик. Бу одам эса миннатдорчилик билдириш ўрнига Ислом Абдуғаниевичга қарши уруш эълон қилди, чорасини кўришимиз керак, унинг башарасини очишимиз керак, – деди у суратларни бир-бир кўрсатаркан.

У мени кўп эмас, ўн минутлар қабул қилди, холос. Сўнг эшиккача кузатиб қўяркан: “Бу гап шу ерда қолиши керак!” деб такрор огоҳлантириб қўйишни ҳам унутмади.

Ефимовдан осон қутулганимга шукур қилиб, кабинетини тез тарк этдим…

18.

Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи котиби ҳузуридан чиқиб, бир бирига қарама қарши ва оғир хаёллар оғушида ишхонага қараб кетарман,  беихтиёр ўтган кунги сесссия залидаги ноқулай бир ҳолатни эсладим.

Самандар ака танаффус чоғи саҳнада Ислом акани ўраб турган бир гуруҳ депутатлар ёнига келиб, улар орасини ёриб олдинга ўтди-да, Ислом акага қараб нимадир деди.

Нима деганини эшитмади-у, лекин Ислом аканинг юзлари аввал қизариб, сўнг оқариб кетганини аниқ кўрдим. (Сурат берилади)

У кишининг ёнида турган Тойиба Тўлаганова ўзини олиб қочди бу даврадан.

Бошқалар ҳам ортга тисарилиб, Ислом ака билан Самандар Қўқоновлардан узоқлаша бошлашди.

Улар иккови эса, худди тенгсиз жангга шай жўжахўрозлардай бир бирларига ғазаб билан термулган ҳолда бир муддат шу алпоз туриб қолишди.

Кейин кимдир Самандар Қўқонов Ислом акани қаттиқ сўкканини айтса, бошқа бирови шахсига тегиб, ҳақорат қилди деди.

Хуллас, мана шундай воқеа бўлган эди. Мана энди, бу “папка” ни кўрдим. Ундаги хуфия хизмати ходимлари тўплаган маълумотлар билан танишдим.

Бунинг оқибати яхшилик билан тугамаслигини кўнглим сезиб турарди.

Лекин буни менга кўрсатиш билан улар нимани кўзда тутганлари менга ҳануз сир бўлиб қолди.

Мени ўз қабулхонасидан “иккинчи”нинг олдига жўнатган Ислом ака ҳам кейинги учрашувларда бу ҳақда индамади, Ефимов ҳам бу масалада ортиқ безовта қилмади.

Орадан кўп ўтмай Самандар аканинг ҳибсга олинганини эшитдим…

19.

Ўзбекистон телевидениясидан у кишига тааллуқли деб кўрилган бир нечта машинага юкланган гилам ва қимматбаҳо жиҳозлар, турли бойликлар намойиш қилинди…

Дарвоқеа, Самандар аканинг зангори экрандан намойиш этилган ўша “бойлик”лари ҳақида.

Бугун Тошкентда шундай бойлар пайдо бўлдики, уларга Канада ва АҚШдаги бойлар ҳам бемалол ҳавас қилса бўлаверади.

Бу ердаги – Ғарбдаги бойларнинг рўйхати бор. Бойликларининг ҳам ҳисоб китоби маълум, ҳаммага аён.

Уларнинг – Ўзбекистондагиларнинг эса рўйхати ҳам йўқ. Бойлигининг ҳисоб-китобини ҳам биров билмайди.

“Шарқ – жуда нозик масала”  (Восток – дело тонкое) деб бежиз айтишмаган, шекилли…

Яқинда Ўзбекистонга борганимда эшитдим: Тошкентда кейинги йилларда  100 га яқин тўйхона қурилибди. Уларнинг баъзиларини бориб кўриб оғзим очилиб қолди.

Марказий телевидениядан тез тез кўрсатиб туриладиган Кремлнинг дунёга машҳур Георгиев зали ҳам Тошкентдаги айрим тўйхоналар олдида ип эшолмай қолиши мумкин.

Агар булар оддий одамларга тааллуқли бўлганида майли, индамаган, куймаган бўлардим бунчалар.

Лекин минг афсуски, Кремль заллари билан беллашадиган бу кошоналар  бир кун ҳам қўлини совуқ сувга урмаган Зафарбой (Зафар Омонов), Мираброрбой (Мираброр Усмонов), Салимбой (Салим Абдувалиев) ларга тегишли экан…

Биз эса бечора Самандар аканинг тўрт дона янги гилами билан арзимаган беш-ўнта кўрпа тўшагини “Бу бойиб кетибди” деб бутун дунёга кўз кўз қилишдан уялмадик…

20.

Майли, яна Ефимовнинг кабинетига қайтсак.

Демак, улар аввал Самандар акани  менинг ёрдамимда газетага уриб чиқишни планлаштирган бўлишлари мумкин. Кейин негадир бу режадан воз кечиб, уни бира тўла қамашга қарор қилишган, шекилли.

Биз Самандар ака билан жуда яхши ва самимий муносабатда эдик. Мен у кишини шижоатли ва беғубор бир инсон сифатида ҳурмат қилардим. Сессия ва турли йиғинларда, ҳукумат коридорларида учрашиб қолсак, салом-алик қилиб юрардик.

Бугун, орадан шунча вақт ўтиб кетганидан сўнг, ўша воқеаларни эсласам, юрагим эзилиб, хаёлларим паришон бўлади.

Бу давр мобайнида Ўзбекистонда қанча сувлар оқиб ўтди, қанчадан-қанча дўст-у, биродарлар, шоир ва ёзувчилар, сиёсат ва санъат вакиллари, давлат ва жамият арбоблари  – демократияни орзу қилиб ўтиб кетди бу дунёдан.

Ер юзида ҳам талай воқеалар содир бўлди.  Не-не шаҳаншоҳлар тарк этди ўз саройларини.

Лекин, мана, йигирма олти йилдирки – Ислом ака ҳануз ўз ўрнида, йигирма тўрт йилдирки – Самандар ака ҳануз ҳибсда…

Совет даврида, одатда, ҳатто энг ашаддий каллакесар жиноятчилар ҳам қонун бўйича йигирма йилдан зиёд қамалмасди. Самандар аканинг қамалганига эса яқинда 24 йил бўлди…

Уни турмада ҳам қандайдир жиноятлар қилди деб, срог”ига “срок” қўшиб беришяпти. Дейлик, у эҳтимол турмада ҳам қандайдир “жиноят”лар қилишга шайланган бўлиши мумкин. Лекин улар амалга ошмаган-ку…

Мен болалик чоғларимда одил шоҳлар ҳақида, уларнинг аксар ҳолларда танти ва мард, кечирувчан ва бағри кенг бўлиши ҳақида жуда кўп эртаклар, ривоятлар эшитгандим.

Лекин эртак барибир – эртак, ҳаёт барибир – ҳаёт экан.

Йигирма тўрт йилдан бўён озодликдан маҳрум этилиб, ҳибсда қолиб келаётган Самандар аканинг аянчли қисмати ва фожеали тақдирини ўйлаганимда унга нисбатан бағри кенглик қилолмаган, уни кечириб, унга озодлик ато этолмаган шаҳаншоҳ устозимдан ҳам жуда ва жуда ранжиб, ўксиниб кетаман…

14 март, 2015 йил,

Торонто шаҳри, Канада

“Дунё ўзбеклари” учун махсус

МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ