Қаландар Қарноқий тимсолида Қарноқ қишлоғига сафар тарихи
Бердиёр ЖУМАЕВ
Одил ЁҚУБОВ таваллудининг 90 йиллиги олдидан
ЙИГИРМАНЧИ АСРНИНГ ДАРВЕШИ, ЁИНКИ
Қаландар Қарноқий қачон, қандай қиёфада
қадим Қарноқ қишлоғига қўққисдан қайтган(ди?!)
(Бадиа).
Умуман олганда, Анвар Сайрамийни, эндиликда кўпчилик қатори “Дунё ўзбеклари” сайтининг аксар мухлисларига ҳам-ки, яқиндан таништириб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак. Зеро, у кишининг тиниб-тинчимас жаҳонгашта-сайёҳ, эҳтиросли ижодкор-бунёдкор, турлича тажрибаларни турмушга татбиқ этишга иштиёқманд ва турфача янгиликларни яратишга ишқибоз устоз эканлигини мазкур халқаро нашр орқали биладиганлар-да бекам. Аммо, барибир, бундайин таърифлар-тавсифлар етарли эмасдек, назаримда…
Оллоҳ яхши кўрган бандасига қўша-қўша қилиб беради, деганлари ростлигини айнан Анвар ака тимсолида кўриш мумкин. Бу – у кишининг қиррадор салоҳиятларида — қамровдор қобилиятларида ўз намоёнини топган. Негаки, ушбу бетакрор қаҳрамонимиз юқоридаги иқтидорлари-ю имкониятларидан ташқари, янаям ўзига хос бошқа ажиб ҳунарларнинг-да соҳиби.
Анвар аканинг, ҳатто, профессионаллар ҳам-ки, ҳавас қиларли даражадаги маҳоратли дорбоз бўлганлиги, СССР даврида — ҳарбий хизматдалик пайтидаёқ Байкалортидаги армия қисмларида кўнгилли равишда текин томошалар кўрсатиб, қўмондонлар-у аскарларни қойил қолдиргани эвазига навбатдан ташқари махсус таътил (отпуска) билан тақдирланганлиги; тағин, ўз вақтида ҳовлисига росмана телескоп ўрнатиб, Ерда турганича Ой сатҳида кузатувлар ҳамда тадқиқотлар олиб борганлиги; космосга қизиқиш ўта авж олган йилларда бир нечталаб космик кемаларнинг кичик, мукаммал ҳамда мутаносиб нусхаларини яратиб, юзлаб кишиларнинг кўзлари ўнгида уларни қаторасига самога учириб, парашютлар ёрдамида муваффақиятли қўндириб, “Сайрамнинг Королёви” номини орттирганлиги; умр йўлдоши, ажойиб янгамиз Тошхон опа билан ҳамкорликда ғаройиб кимёвий, физикавий ва бошқа кашфиётлар яратганликлари…
Э-ҳ-ҳ-эй, санайверсангиз – адоғига етиш қийин. Ҳар биттаси алоҳида мавзу бўлгулик кашфиётлар-у ихтиролар, хислатлар-у фазилатлар… Худо хоҳласа, фуржаси етганида буларнинг барчасига бирин-кетин тўхталиш ниятидамиз.
Дарвоқе, Анвар Сайрамийнинг сермазмун ва пурмаъно ҳаётидаги жаҳонгашталигидан кейинги иккинчи ўриндаги жуда лол қолдирувчи жиҳат, бу – у кишининг йигирма биринчи аср арафасида Одил Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси” романининг бош қаҳрамонларидан бири – Қаландар Қарноқийнинг сиймоси-ю қиёфасини қайтадан тиклаганлиги ҳамда “жонлантирганлиги”дир
(зеро, фурсатдан фойдаланган ҳолда таъкидламоғим даркор-ки, Анвар аканинг бутун умриниям-ки, қандайдир маънода, дарвешоналикка менгзаш мумкин). “Қандай қилиб?!” – дейсизми…
Жиндай сабр қилиб турсангиз, қуйидаги бадиани ўқигач, ушбу хусусда батафсилроқ билиб олгайсиз, иншооллоҳ!
Мазкур ғаройиб воқеага бағишланган айни битигимизнинг табиийликка янада яқинроқ бўлиши, ҳақиқий юз берган аҳволни тағин-да ҳаққонийроқ акс эттириши учун эса, атайлаб, қаҳрамонимизнинг замонавий дарвешлиги-ю қаландарлиги саргузаштларини Анвар аканинг “мен”и тилидан баён айлашга қарор қилдик.
Марҳамат, ХХ аср интиҳосидаги Қаландар Қарноқийни тингланг…
— I —
– Бутун дунё ўзбекларининг ардоқли-атоқли ва суюкли адиби, буюк ижодкор ва улуғ инсон – Одил Ёқубов асарларини билмаган ўзбек жаҳонда кам бўлса керак. Шахсан ўзим ҳам у кишининг садоқатли ихлосмандлариданман. Айниқса “Улуғбек хазинаси” романини ўқиганимда ҳаммасидан ҳам кўра, Қаландар Қарноқий ҳамда унинг севиклиси Хуршидабонунинг фожиалари, уларнинг даҳшатли қисматлари мени жуда ҳаяжонлантирди.
Ана шу ҳалокатли ҳодисаларнинг фалокатли таъсири остида фаромушхотир юрган кунларимнинг бирида калламга ғалати фикр келиб қолди: “Қаландар Қарноқийнинг дарвешлик қиёфасига кириб, унинг она юртига махсус саёҳат уюштирсам-чи!” Шу-шу бўлди-ю ҳаловатимни йўқотдим: эрта-ю кеч бутун ўй-у фикрим келгуси сафар режалари билан банд бўлди. Ўзи, аслидаям, кўнглимга келган хуш ниятларни ҳар қандай вазиятдаям амалга оширишга одатланганим яна ўз кучини кўрсатди…
Қаландар Қарноқийнинг шакл-у шамойилини “Улуғбек хазинаси” асаридан олган унутилмас таассуротларим асосида – тасаввуримда жонлантириб кўрганимдан сўнг, тайёргарликка жадал киришиб кетдим: дастлаб, XIV-XV асрларда дарвешларнинг қандай тарзда кийинганликлари, уларнинг ўзларига хос-мос табиатлари билан қизиқдим. Тегишли маълумотларга эга бўлгач, қаландарларнинг жанда хирқаси, кўҳна кулоҳи, эски чориғи, йиртиқ тўрвасини ўзимга мослаб бичиб-тикиб шайладим. Бу орада атайлаб қўйган соқолим ҳам анча-мунча ўсиб қолди.
Барчаси тахт бўлгач, янги “либос”ларимни кийиб, тегишли нарсаларимни олиб, кўчага чиққанимча теварак-атрофдагиларга кўриниш бергандим, водариғ-ки, баъзи одамларнинг эслари оғиб қолаёзди-ёв. Яхшиям, қишлоқдошларим менинг ғайритабиий “эксперимент”ларимга, ғалати хатти-ҳаракатларимга кўникиб қолишгани. Билъакс, мени нақ телбага чиқариб, ўзимни жиннихонага тиқдириб қўйишлари турган гап эди.
Энди бўлғуси сафарга ўзимни кўниктиришим, ҳақиқий дарвеш тимсолига киришим, янаям аниқроғи – 550-600 йил ортга чекиниб, ўша давр қаландари сифатида йигирманчи асрнинг охири одамлари орасига киришим, улар ўртасида юришим даркор эди. Бу, албатта осон иш эмас! Майли, ҳечқиси йўқ, ушмундоқ мураккаб ҳолатга биринчи марта дуч келаётган эмасман-ку… Оллоҳимнинг мадади-ю қўллови билан, бундан-да бешбаттар мушкул вазиятлардан чиқиб кета билганман, ахир…
Дастлабки юмушим: саёҳатнинг қатъий йўналишини белгилаб олишим керак… У мана бундай кўриниш олди: Сайрам — Бодом — Султонработ — Ёрғонлиқ (Ҳозирги Алишер Навоий қишлоғи) — Тоғойна — Қазиғурт тоғи — Чимкент — Шавулдер — Арслонбоб — Туркистон — Қарноқ — Сайрам.
— II —
…1997 йилнинг июль ойи, мактабларда айни таътил вақти. Ёз тонгларининг бирида эрталаб йўлга отландим. Кўчага чиқишим билан, қўшнимиз – адашим Анвар Қурбонхўжаев ўзининг юк машинасида ўтиб кетаётган экан. Менга кўзи тушгач, беихтиёр, машинасини тўхтатди ва ҳайронликда саволга тутди. Унга нечун бундай туришим ҳамда мақсадимни тушунтирганимдан сўнг: “Ҳеч тиниб-тинчимас экансизда-а, Анвар ака, тағин нималарни бошладингиз?” – дея ҳазиллашиб, Бодомгача бирга олиб кетди ҳамда сафаримга муваффақият тилаганича хайрлашди.
Кейин Султонработ қишлоғигача автобусга миниб кетдим, сўнг Ёрғонлиққача йўловчи енгил машинага илашиб бордим. Шу орада кимларга-ки дуч келган эсам, ҳаммаси менга ҳайрат билан тикилишар, баъзан менинг тўғримдан келаётганлар қадамларини секинлаштиришар ёки йўлнинг нариги четига ўтиб олишарди-да, ёнларидан ўтгунимча кузатишар ҳамда орқамдан ажабланиб қараб қолишарди, ҳатто, айримларнинг ортларига қайтиб кетганлариниям кўрдим.
Ёрғонлиқ (ҳозир уни, кўпинча Алишер Навоий номи билан аташади) қишлоғида масжид, мақбара ва қабристонга кириб, ўша жойлардаги азизлар-авлиёларнинг руҳларига бағишлаб, тиловат қилдим, дуолар ўқидим. Сўнгра сўраб-суриштириб, маҳаллий мактабни топиб бордим. Ёзги таътил эмасми, у ерда жорий таъмирлаш юмушларида қатнашаётган саноқли муаллимлардан бошқа ҳеч ким йўқ эди.
Директорнинг кимлиги билан қизиққандим, шусиз ҳам менинг нохуш ташрифимдан ғижиниб турган ўқитувчилар янада ғалатироқ муносабат кўрсатишди. Ниятим холис эканлигини тушунгунларича, ниҳоят, директор ҳам келиб қолди. У билан танишиб, қай мақсадда юрганлигимни айтдим ва Ёрғонлиқ қишлоғи номининг маъноси нимани англатишини сўрадим.
Директор ўзининг тахминларини илгари сурди-да, аниқ билмаслигини тан олди. У бир кекса муаллим бундан воқиф бўлиши мумкинлигини айтиб, ўша ўқитувчининг уйига одам юборди-ю, аммо анча вақт ўтса-да ундан дарак бўлмади. Шунда, мактаб директорига Ёрғонлиқ қишлоғининг номи билан боғлиқ ўзим эшитган тарихий ривоятни ҳикоя қилиб бердим-да, у билан хўшлашганча сафаримда давом этдим.
— III —
Энди Қазиғурт тоғининг устидан ошиб, унинг нариги тарафига ўтишим зарур эди. Қазиғурт этагидаги Тоғойна қишлоғидан ҳамда қозоқ овулидан ўтиб, юқорига кўтарилар эканман, олдимдан эшакларидаги хуржунларига флягалар ортганча сув олиб келаётган болалар чиқишди. Менинг кун ботаётганда тоққа чиқиб кетаётганимдан ажабланишди, шекилли, улардан бири:
– Ағай, қайда барасиз? Ўл тамандарда эл жўқ-ғўй, – дея сўроққа тутди.
– Нариги тарафдаги Фогелёвка қишлоғига ўтмоқчиман.
– Тунде журсенгиз тавда қасқир қақиб кетеди-ғўй, – гапга қўшилди бошқаси
– Қақпайди, – дедим-да тағин йўлимда кетавердим. Улар эшакларини тўхтатганларича, анча вақт ортимдан анграйиб, лол-у ҳайрон тикилиб қолишганини ҳис этдим.
Анча масофа босиб, бирмунча қоронғи тушганида белга (яъни тоғнинг ўрта қисмига) яқинлашарканман, кутилмаганда, дастлаб, олдимда иккита нуқтадек чўғ ёниб турганини пайқаб қолдим. Не кўз билан кўрайин-ки, қозоқ йигитчалари огоҳлантирган ўша “қасқир”, яъни баҳайбат бўри қаршимда турарди. Ғира-шира қоронғиликда у оғзини ярим очганича ўткир тишларини кўрсатарди. Таққа тўхтадим, нима қилишни билмайман, олдинга юрсам бўри менга ташланиб, йиқитиб олгач, бўғзимни ғажишга уриниши аниқ. Орқага эса, сира қайтгим йўқ.
Аслида бундай “учрашув” мен учун янгилик эмасди, Овро-Осиё бўйлаб уюштирган саёҳатим чоғидаям шундай хатарга дучлашганман. Аммо у пайтда бир неча чиябўрилар ҳужумига йўлиққандим. Ҳозир эса, рўпарамда уларга нисбатан бир неча ҳисса кучлироқ ва даҳшатлироқ улкан қашқир билан юзма-юз ва қарама-қарши келиб қолгандим…
Ана шу аснода иккаламиз бир-биримизга тикилишганча қанча турдик – эслолмайман. Ниҳоят, ўзимни босиб олиб, бўрига: “Кел, энди, ўтказиб юбор!” – дея ўзимча мурожаат қилган бўлдим. Ўша атрофда қашқирнинг ини ёки болалари бор эканми, ишқилиб, у менга йўл бермасдан оғзини таҳдидли очганича тураверди.
Шунда, тўсатдан, ёнбош тарафимдаги анча пастликда машиналарнинг чироқларидан тушган ёруғликка кўзим тушди. Бўридан нигоҳимни узмаган ҳолда, ортимга тисарила-тисарила, тоғнинг этагига эна бошладим. Қашқирнинг тун қаърида, бамисоли икки оловли нуқтадек чақнаб-ёниб турган кўзлари анча муддатгача менинг изимдан таъқиб этиб турди…
— IV —
Ўша даврда Қазиғуртнинг жанубий ён-бағрида биз яшайдиган Аҳмад Яссавий номли жамоа хўжалигининг “тоғ участкаси” деган ҳудуди бўларди. У ердан, асосан чорва яйлови ҳамда табиий ўт-ўланлари ўриб-йиғиб олинадиган майдон сифатида фойдаланиларди. Машина чироқларини мўлжаллаб қуйилашганим жой юқорида айтганим – ем-хашак, мол озуқаси тайёрловчиларнинг мавсумий манзилгоҳи экан.
Деярли ярим кечага яқинлашаётган алламаҳалда бу ерда тўсатдан пайдо бўлишим пичан тўпловчиларни эсанкиратиб қўйди. Негаки, улар кундузги чарчоқларини базми жамшид ёрдамида тарқатаётган эканлар: қўйлар сўйилган, турлича таомлар, турфача ичимликлар дастурхонга тортилган. Айниқса гуруҳ раҳбари, колхоз раисининг чорвачилик масалалари бўйича ўринбосари Деҳқонбой Салиметов мени кўргач, ваҳимага тушиб қолди ва мана шундай гадойтопмас ошёнда ўрим-йиғимда қатнашаётган кишиларни, фақат шундай йўл билан тутиб туриш ҳамда ишлатиш мумкинлигини ўзича изоҳлаб, гапира бошлади.
Унинг бундайин ташвишга-таҳликага тушишига сабаб, мен газеталарда ҳар хил мавзудаги танқидий мақолалар билан чиқиб турардим ва улар тегишли доираларда муҳокама этилиб, зарур чоралар кўриларди. Илло, Деҳқонбой ака ўзим бу ерда кўрган озуқа тўпловчиларнинг ўзига хос ҳордиқ усулини матбуотда эълон этиб юборишимдан ҳадиксираётганди.
“Тоғ участкаси”даги айни воқеаларни ҳеч жойга ёзмаслигимга — ҳеч кимга айтмаслигимга Деҳқонбой акани ишонтиришим осон кечмади. Ниҳоят, мазкур сирнинг ошкораланмаслигига у кишининг имони комил бўлгач, иккаламиз анча ҳангомалашиб ўтирдик. Суҳбатимизга кейинроқ шофёр Йўлдош Норбоев ҳамда тракторчи Алиқул Каримов ҳам қўшилдилар. Ўшанда кечаси ем-хашакчиларнинг мавсумий манзилгоҳида тунадим-да, тонг саҳарда ўрнимдан туриб, Чимкент сари йўл олдим.