Анвар САЙРАМИЙ: НЕВА САРИ САЁҲАТ (Йўл очерки)

---

Анвар САЙРАМИЙ

 

НЕВА САРИ САЁҲАТ

 

(Йўл очерки)

Сайрамдан Санкт-Петербург шаҳри сари қилган 8250 километрлик масофадан иборат 24 кунлик саёҳатим жаҳонгашталик фаолиятимнинг узвий бир қисмидир. Айни юришим ўзининг кутилмаган тарзда рўй берганлиги билан-да ўзига хос.

Ўшанда, яъни баҳор кунларининг бирида марказдаги чойхонада улфатлар билан кўнгил очиб келиш учун йўлга чиқиб, пиёда кетаётгандим, олдимга акахонларимиздан бири Маҳаммат аканинг “ГАЗ-69” машина келиб тўхтади.

“Ука, – дея гап бошлади у киши мени ёнига ўтирғизганидан кейин, йўлдан кўзини узмай, – Сайрамда “Урал”ни биринчи бўлиб ҳайдаганларданман. Лекин унинг чидамлилиги-ю куч-қувватининг қай даражада эканлигини сен элга ёймоқдасан. Яқинда “Сайрам садоси”дан Масковга сафар  қилиш иштиёқида эканлигингни ўқиб қолдим. Бу жуда яхши орзу. Аммо бир йўла Ленинградга ҳам бориб қайтсанг маъқул бўлар эди. Ишончим комил-ки, бу гал ҳам “Бойчибор”инг сени хижолатда қолдирмайди”.

…Шу ондан эътиборан, хаёлан ўзимни Нева дарёси ва Ладога кўли соҳилларида, гўзал шаҳарлардан ҳисобланмиш Питер кўчаларида юргандай ҳис эта бошладим.

Кунлар ўтгани сайин, қандайдир қудратли туйғу менга тинчлик бермас, олис-олисларга чорлар, йўл режаларини тузишга ундарди.

Бедор тунларимнинг бирида уч йўналишнинг бири (Каспий, Қарағанда ва Орол йўналишлари кўзда тутилмоқда) – Сайрам – Туркистон – Қизилўрда – Аральск – Актюбинск – Уральск – Самара – Кузнецк – Пенза – Рязань – Москва – Тверь – Новгород – Санкт-Петербург йўли бўйлаб сафарга чиқишга қатъий қарор қилдим. Бу йўлнинг анча қисми нотекис, яъни чўл-у биёбонлар эса-да, яқинлиги бор эди менга.

Мана, ёзги таътил пайти ҳам етиб келди. Йўл тараддудини кўра бошладим. Айниқса, узоқ сафар пухта тайёргарликни хуш кўришини, боз устига, юзлаб километр масофада элатлар йўқлигини эсдан чиқармаслик даркор.

…1992 йилнинг 10 июли соат 10. “Сайрам садоси” газетасининг ўша кунги сонида эълон қилинган “Оқ йўл, Анварбек!” сарлавҳали мақолани ўқиб, журналист биродарларим билан муҳарририят биноси ёнида хайрлашарканман, олдимда нечоғлик, масъулиятли вазифа – 8250 километрлик масофа турганлигини яна бир бор ҳис эта бошладим.

Моторни ишга соларканман, авваламбор, Оллоҳга, Сайрам ота сонсиз бобга, ота-онам руҳларига унсиз сиғиниб олдим.

Бирин-кетин қишлоқлар, Чимкент шаҳри ҳам анча ортда қолиб кетди.

Тушлик Орис дарёси соҳилида, кечки таом эса, Иқон қишлоғида бўлди. Мақсадим Туркистонга, Яссавий зиёратгоҳига субҳидамда кириб бориш эди.

Бошқа кўпсонли зиёратчилар қатори  мен ҳам табаррук даргоҳни бир қатор айланиб чиқишга, қозонга илкимни текизиш шарафига муяссар бўлдим ва шу обиданинг қибла томонида туриб, техникам билан эсдалик учун суратга тушдим.

Шаҳардан унча узоқлашмаёқ, муфта сими узилди. Яхшиям-ки, эҳтиёт қисмлар ичида борлиги туфайли ишим осон кўчди. Созлашда ёрдамга келган кентовлик Абдуфаттоҳ исмли киши зўр бериб, йўлдан қайтаришга уринди. “Қандай одамсан, – деди у – , чўл нималигини биласанми, ўзи. Мана бундай бузилиб ётса, ким сенга ёрдам беради, яна рэкетчилар, дегандай…” Бу тариқа сўзларни авваллари ҳам дўст-у ёрлардан кўп эшитганлигим туфайли, унча эътибор бермадим.

Яна йўлда давом этаман. Эҳтиёт чораларини кўрган ҳолда Қозоғистон чўлларининг аксари қисмини кечалари салқинда босиб ўтишга тўғри келди. Кундузи эса, шаҳар ва қишлоқларни томоша қиламан, ерли халқларнинг яшаш шароитлари билан танишаман, техникамни бир қатор кўрикдан ўтказиб, созлаб оламан.

Ана шундай сермаҳсул саёҳатларимдан бири Орол диёрида кечди. Анча дўстлар орттирдим. У ерда, даставвал, “Толқин” туман газетаси ходимлари билан мулоқотда бўлдим. Унинг навбатдаги сонида сафарим ва мақсадларим ҳақида ўз муштарийларига баён қилиш ниятлари борлигини айтишди. Шу шаҳарнинг Леонов кўчаси 44-уйда ва Ленин кўчаси 40-уйда истиқомат қиладиган Жақсимбек Иманалиев, яна Нурғали Сарин акаларнинг хонадонида меҳмонда бўлдим. Бу ерда мени журналист сифатида жуда яхши кутиб олишди. “Минав айғабаққа қара, – деди экология бузилаётганлигидан зорланиб, қайси бир корхонанинг раҳбари қуёшга тескари қараб олган кунгабоқарни менга кўрсатиб. – Туз куштиден ўнида мийи ашиб кеткен кўринеди”. Аксари оролликларнинг ҳам ташвишлари ана шу сувнинг чекиниши ва тузнинг тўзон бўлиб учишидандир.

Иргиз йўллари. Бу ерлардан юрган ҳар бир йўловчи бирламчи, асфальт ётқизилмаганидан, иккиламчи эса, Қорабутоқ ва Хромтов атрофларидаги серёмғирлик туфайли ўйдим-чуқур бўлиб кетган кўчалардан чеккан азиятларини бир умрга эслаб қолса керак.

Енгил машина ва бошқа техникага нисбатан, мотоциклда узоқ жойларга боришнинг мушкуллиги шунда-ки, чанг-тўзон, ёмғир, йўловчи машиналар ғилдиракларидан отилиб чиқаётган тошлардан сақланиш қийин ва бошқарувда қўллар ўта толиқади. Бу ҳеч кимга сир эмас. Гарчи, ана шундай муаммо чораларини олдиндан кўриб қўйган эсам-да, барибир, анча қийинчиликларга дучор бўлдим.

Кечалари кўзни қамаштирувчи машина чироқларидан йўлни илғаб олиш қийинлашганлиги сабабли, кўзойнакни олиш ва қўлқопларни ечиб қўйишга, ҳушёрликни эса, анча оширишга тўғри келди. Бу, ўз навбатда, анча совуқ қотишга, йўловчи техника ғилдиракларидан отилиб чиқаётган шағал тош ва лойнинг тўғридан-тўғри юз-қўлларга сачрашига имкон туғдиради. Шундай сангсор пайтларнинг бирида қанча чап беришимга қарамай, қандайдир бир тош чап қошим ва кўзим оралиғига келиб тегди. Бироз вақт ўтгандан сўнг, кўзим намлана бошлади. Йўлдан четлаб, тўхташга мажбур бўлдим. Жароҳат ачишганлиги сабабли рўмолча олиб, кўзимга босдим. Ва юзим қонаётганлигини англадим. Тинимсиз ёғаётган ёмғирда туравериш бефойда эканлигини англаган ҳолда яна йўлга тушаман.

Баъзи жойларда асфальт, баъзи ерларда эса, грейдер юриб текислаганига қарамай, йўловчи машиналар тошларни лойга қориштириб юборган. Баъзан тушиб, мотоциклни лойдан чиқараман, баъзан эса, миниб олиб, биринчи тезликда қаттиқ газ бериб ҳайдайман. “Ё, Худо, – кўнглимдан ўтказаман, – агарда, эсон-омонликда сафарни бехатар якунласам, мотоциклга алоҳида ҳурматда бўламан”.

Усти-бошим шалаббоси чиққани ҳолда Хромтовга етиб бордим. Кўчаларни кезиб юриб, эшиги олдида автобус турган хонадон эгасини чақира бошладим. 40-45 лар чамасидаги йигит чиқиб, ташрифим сабабини тушунгач, рад жавобини билдириб, изига қайтди. Мен уни қайта чақираман ва афти-ангоримга эътибор бермаслигига, журналист эканлигимга, Сайрам – Санкт-Петербург бўйлаб дўстлик сафарида юрганлигимни тушунтиришга уринаман. Анча мунозарадан сўнг, автобус ичида кийимларимни алмаштириб, шу ерда тунашимга рози бўлди ва иссиқ чой келтириб, узрини айтиб, уйига қайтди. Анча ноқулайликлардан сўнг, эндигина кўзим илинганди, чоғи, автобус эгаси ёмғир тинганлигини, ўзи эса, рейсга чиқажаклигини айтиб, уйғота бошлади…

Ақтўбе шаҳрига эрталаб соат 10 да етиб бордим. Ёнилғи қуйиб олгач, бозор яқинидаги ошхонада тўйиб овқатланиб, сўнгра шаҳар чеккасидаги қўнимгоҳларнинг бирида уст-бошларимнинг бир қисмини ва ўрин-тўшакларимни офтобда бироз сергитиб олдим. Мотоциклни яхшилаб ювиб, гайка-болтларини тортган бўлдим. Йўловчилар ва бошқалар атрофимни ўраб олишган, ўзларини қизиқтирган саволлар билан менга мурожаат этишар, гоҳ давлат номерига, гоҳ эса, афти-ангоримга қараб, аянчли боқишарди…

Оқ шўрхок тепаликларни текислаб, йўл солганликлари сабабли ҳам, анчагача оппоқ кўчалардан ўтишга тўғри келди. Гўё ёз чилласида қор узра кетаётгандай ҳис этасан ўзингни. Сўнгра яна асфальт очилиб, узундан узоқ элсиз чўллар давом этади.

Чимкент – Самара маршрути 38-рақами билан белгиланиб, жами узунлиги 2298 километрни ташкил этади. Ана шу йўл анча катталикдаги Новоалексеевка қишлоғидан ўтади. Бу ерда ҳам асосий кўча Ленин номи билан аталиб, энг чеккадаги 1-уйда Николай Михо исмли чол рафиқаси билан истиқомат қиларкан. Тасодифан учрашув чоғидаги суҳбатлардан сўнг, мени ўз хонадонига таклиф қилди.

“Тоғ тоғ билан учрашмайди, – деди у. – Одам одам билан, албатта  учрашиши мумкин. Уйимнинг меҳмони бўл. Қайтар чоғингда, албатта қўниб ўт. Сафар таассуротларингдан гапириб берасан. Биз сени кутамиз”.

Бу каби илиқ сўзлардан дўстлик ришталари анча мустаҳкамланиб, диллар равшан тортади. Хат-хабар ёзиб туришга аҳдлашиб, хайрлашаман ва яна йўлга тушаман. Энди у томонларнинг иқлими анча салқинлиги туфайли, эрталабдан то кеч қоронғусигача бор-йўғи 4-5 соатлар чамаси бирон-бир бекат ёки дарахтлар тагида кўз илинтириб, яна юраверишимга шароит яралди. Чунки об-ҳаво қанча салқинлашгани сайин, “Бойчибор”им шунча равон юра бошлади.

Урал дарёси яқинида бироз ухлаб олгач, икки азим кўприкдан ўтиб, барвақт шаҳар ичкарисига кириб бордим. Чорраҳада турган ёшгина йигит 2 минг километр масофа юрганимдан сўнг, биринчи марта, йўл чеккасига ола таёғи билан ишора қилиб тўхтатди ва “ГАИ ходими, лейтенант Пумин” деб, ўзини таништирди. Ҳужжатларимни бир қатор кўздан кечиргач, самимий оҳангда “оқ йўл” тилаб, кузатиб қолди.

Телеграф пунктига кириб, бир йўла муҳарририят ва уйга телеграмма йўлладим, нонушта қилиб олгач, Россия чегарасига етишга ошиқдим. Сабаби, божхона (таможня)дан қай даражада текшириб ўтказишлари, собиқ СССР тузумидан сўнг, у ёқдаги одамларнинг яшаш шароити, айниқса мени қизиқтирарди. Бизнинг мустақил давлатларимизга нисбатан россияликларнинг фикрлари қандайлигини билишга ошиқардим.

Кутилмаганда, биринчи суҳбатдошим Россияда юрганлигимни билдириб, Қозоғистон чегараси анча орқада қолиб кетганлигини айтди. Икки мустақил давлат оралиғида бирон-бир текширувчи шахс ёки чегара йўқлигидан таажжубландим.

Самарага анча барвақт етиб борганлигим туфайли, ёнилғи қуйиб олгач, шаҳарнинг диққатга сазовор жойлари билан қисман танишиб чиқдим. Нарх-наво, озиқ-овқатларининг қанақалиги ва кийим-кечакларнинг турлари билан қизиқдим.

Куни бўйи юриб, толиққанлигим сабабли, шаҳар чеккасига чиқибоқ, қўнимгоҳ изладим, чунки бу ерда мотоциклим учун жой топиш амримаҳол эди.

Одатдагидай, кажава ичига тўшакларни созлаб, оромгоҳ ҳозирладим. Кечаси анча салқин бўлишига қарамай, мириқиб уйқуга кетдим. Анча чарчаган эсам-да, дарё шабадаси барвақт уйғотиб юборди. Йўлга шайланаётган ҳайдовчилардан бири кабинасидан мўралаб: “Совқотмадингми, биродар?” деб сўради. “Йўқ!” дейман, ҳақиқатни бироз яшириб ва “КамАЗ” машиналарининг кабинаси сафарбоп эканлигига ҳавас билан боқаман.

Йўлга тушаман. Эрталабки изғирин тез-тез тўхташимга, исиниб олишимга сабабчи бўлди. Энди, мен 32-маршрутни босиб ўтиб, Куйбишев – Москва йўли узра кета бошладим. Аксари ўрмонлар, шаҳар ва қишлоқлардан ўтувчи ушбу масофанинг узунлиги 1094 километр бўлиб, йўл ниҳоятда серқатнов экан. Шу туфайли бўлса керак, йўлда авария ҳолатларини кўп учратдим, улар ичида чимкентликларни ҳам кори-ҳол устида кўришга тўғри келди.

Тольяттида Волга дарёси кўпригидан ГЭС орқали ўтиларкан. “Жигули”нинг эҳтиёт қисмларини пуллаётган лўли болалар бир зумдаёқ атрофимни ўраб олишди ва бор маҳоратларини ишга солиб, аврай бошлашди.

Жигулевск шаҳри. Междуреченск қишлоқларидан сўнг Ульяновск вилоятига кириб бордим. У ерда татар миллатига мансуб аҳолини кўп учратдим, шева жиҳатидан Қозон татарларидан анча фарқ қилувчи бу элатларнинг асосий хўжалик экинлари арпа ва нўхат экан. Илтимосимни рад этмаган Анвар исмли комбайнчи йигит даладан барвақт келиб, мотоциклимни бир қатор кўриб берди, сўнг, кечки таомдан кейин дала шийпонида қизиқарли суҳбатлар қуриб, кечани ўтказдик.

Ана шундай меҳмондўстлик фазилатлари, инсонийлик мурувватлари билан қалбимдан чуқур ўрин олганлардан яна бири – Городишче ва Пенза оралиғидаги қишлоқларда истиқомат қилувчи Кузьмич ва Славич амакилардир. Улар Улуғ Ватан уруши қатнашчилари бўлишиб, ўзбек йигитлари билан Ленинград мудофаасида қатнашган эканлар. Жанг кезларидаги қийинчиликлар, миллатлараро тотувликлар ва бошқа саргузаштлар билан ўзларининг дунёқарашлари анча кенглиги, мулоҳазали кишилар эканликларини билдирдилар.

Сафаримнинг саккизинчи кунида қаттиқ ёғаётган ёмғир туфайли, Рязань шаҳрига атиги тўрт чақирим қолганда, аэропортга бурилишдаги бекатларнинг бирини ўз “қароргоҳим”га айлантиришимга тўғри келди. Мен ёмғир тугашини сабрсизлик билан кутаман, рязанликлар эса, май ойидан бери, энди ёғаётган ёмғирдан хурсанд эдилар. Эрталаб ҳам ёмғир тинмади.

Совуққотганлигим, кечасидан бери бирон нарса тамадди қилмаганлигим сабабли, қанд-нон ва бошқа емаклар солинган қутичани тимирскилайман. Термосни олиб, йўл чеккасидаги коттеж уйлардан бирининг қўнғироқ тугмачасини босаман. Ичкаридан кўринган аёл: “Чего тебе?” деб, ҳайрономуз юзимга тикилади. Мен мақсадимни айтиб улгурмаёқ: “Еще этого не хватало, каждому бродягу кипяток подавать” деб, тарсиллатиб эшикни ёпиб, ичкарига кириб кетади. Шу ерда бироз нохуш аҳволда қоламан.

Вазиятни кузатиб турган кўчанинг у чеккасидаги шахсий хонадон соҳиби мени чорлаб, қўлимдан идишни олди ва бир зумда қайнаган сув келтириб берди. Миннатдорчилигимни изҳор этиб, изимга қайтаман. Ҳинд чойидан дамлаб, гўштли консервани очаман ва ёмғирдан паналаниб турган йўловчиларга эътибор ҳам қилмай, бекат бурчагида нонушта қила бошлайман.

Мусофирликда кишининг кўнгли унча нозик бўлмайди, шу боис, ўткинчи ҳолатни зумда унутган бўлдим, аммо яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам кўнгил “маржони”га тизилаверади.

Соат 10 лар чамаси ёмғир бир оз секинлашади. Вақт ғаниматида йўлга чоғланаман, эрталабдан навбатма-навбат бекатдан фойдаланаётган йўловчилардан бири: “Қаёққа ошиқасан, ҳавони кўрмаяпсанми, ахир!” дейди аҳволимга ачинган бўлиб. “Ҳечқиси йўқ, яқинда қариндошларим яшайди, етиб олай” дейман унинг гапига жавобан.

Гарчи ёмғир секинлашган эса-да, кўчалар тўлиб, сув оқмоқда эди. Ўткинчи машиналар ғилдиракларидан отилаётган лойқа сувлардан уст-бошимнинг, айниқса чап томони шалаббо бўлиб кетди. Юз чақиримлар чамаси юрган ҳам эдим-ки, яна ёмғир авжига минди. Кўчанинг икки чеккаси ўрмонзор бўлганлигидан, сўқмоқ йўл топиб, ўзимни азим бир дарахт тагига, панага оламан. Хайрият-ки, бу гал ёмғир тезда тина қолди. Ошиқмай ёпинган плёнкани тахлаб, кажавага жойлайман. У ёқ – бу ёққа юриб, земляника ва шу каби меваларни териб ейман, табиатдан илҳомланаман.

Бронница шаҳри чорраҳаларининг биридан Ногинск шаҳри томон буриламан. Ёғингарчилик сабабли режам бироз ўзгарди. Яъни Москвага энди Рязань чорраҳасидан эмас, Реутоводан киришимга тўғри келади. Бу эса, Қизил майдонга бориш йўлларини қайтадан ўзлаштириш керак, деган гап.

Шу тариқа, 5-рақамли 967 километр масофадан иборат Куйбишев – Москва маршрутидан 7-рақамли трассага ўтиб олдим ва 40 километр чамаси йўл босиб, соат 6.20 да Ногинск шаҳри, Самодеятельная кўчаси, 2-уйнинг тўртинчи қаватида жойлашган 57-хонадоннинг, яъни ўз туғишганим – Шодибек акам квартирасининг қўнғироғини босаман. Қариндошлар билан дийдор кўришгач, мотоциклни шу атрофдаги гаражлардан бирига жойлаб, ювиниб, кийимларимни алмаштираман. Иссиқ таомдан сўнг, юмшоққина тўшак узра чўзилиб, пинакка кетаман. Янгам ва Шодибек акамнинг қизлари вақтдан фойдаланиб, бош-оёқ кийимларимни ювиб, қуритишга ёядилар.

20 июль. Тонг саҳардан Москвага қараб йўл оламан. Дарё каби оқаётган машиналар орасида шаҳар ичкарисига кириб бораман. Бу ерда тез юриш, тез тўхташ, чап ва ўнг томонларга кўча қоидасига риоя қилган ҳолда, усталик билан ўтиш, ишора чироқларидан тўғри фойдаланиш каби юмушларнинг уддасидан яхши чиқа олмасанг, ўзингнинг ва ўзганинг техникасини бир зумда пачақлаб, жанжалга қолишинг турган гап. Ана шундай муаммоларни кўнгилдагидай ечаётган бир пайтимда техникани бошқаришга ўргатган устозларим Султонбой ва Турдиали акаларни шу ерда бир бор ёдга олдим. Уларнинг қўйган аъло баҳоларини яна бир бор исботладим.

Сирасини айтганда, бу каби серҳаракат, азим шаҳарда шахсий мотоциклим билан кезиб юрганлигимдан беҳад мамнун эдим.

Ёшгина ГАИ ходимидан Кремлга қанча борлигини сўрайман. У эса, келгуси чорраҳадан ўнгга бурилишим билан, соатли минора кўринажаклигини тушунтиради, сўнгра, кажавадаги “Хива” ёзувига ишора қилади ва хизмат кезлари Хоразмда ўтганлигини айтиб, бир оз гапга тутади.

Қизил майдонга техника киритилмаслиги сабабли,  бирон-бир матбуот уйини ахтараман ва шу атрофда юрган милиция ходимидан: “Яқин орада редакция борми?” деб сўрайман. “Турма бор!” дейди у ўсиб кетган соч-соқолимга шубҳали назар солиб ва ҳужжатларимни кўрсатишни талаб қилади. Журналистлик қоғозимни кўраркан, хижолатга тушгандай: “Мен бўлсам…” дейди узрини айтиб ва “Известия” рўзномаси муҳарририяти томон йўллаб юборади.

Бино ичкарисига киргач, даставвал телефонда 05, сўнгра эса, 22-29 рақамларини тераман. Рухсат олгач, тегишли хонага кириб, мақсадимни қисқа-қисқа баён қиламан. Суҳбатдошим аллакимгадир қўнғироқ қилади ва ҳузурига таклиф этади. Рухсат сўраб, хонага кирган Роман исмли матбуот ходими 21 июль куни соат 11.00 да ГУМ биноси ёнида учрашишимиз ва унинг кўмагида майдонда расмга тушишим ҳақида келишиб олгач, яна акамникига жўнадим…

Эрта тонгдан йўлга тушаман. У ердан резинали этик ҳамда плашч-палатка ҳам оламан, чунки ёғингарчиликка қарамай, ваъдалашган жойга боришим шарт эди. Гоҳ ёғиб, гоҳ тиниб турган об-ҳаводан ранжисам-да, Роман амаки келгач, қувониб кетдим. Ҳол-аҳвол сўрашишгач, муддаога ўтамиз.

Кремль комендатураси ходимларидан бири ҳужжатларимни синчиклаб кузатгач, атиги, икки минутгагина рухсат бериб, тўсиқлар оралиғидаги очиқ жойлардан бирига ишора қилади. Аввалдан тайёрланиб турган сураткаш бир зумда расмга олади ва биз майдонни тарк этиб, чиқиб кетамиз.

Кремль деворлари атрофидан Роман амаки иккимиз бир айланиб чиқдик ва Арбат метроси бекати олдида самимий ҳайрлашгач, Ленинград шоҳкўчаси орқали шаҳардан чиқиб кетдим. Кафеларнинг бирида тамадди этиб олгач, Санкт-Петербург томон йўл олдим. Кўчалар текис ва об-ҳавонинг салқинлиги туфайли, юришим анча енгил кечди.

Тверь (Калинин) шаҳридан ўтаётиб, буюк сайёҳ Афанасий Никитин хотираси учун тўхтаб, бир зум сукут сақладим…

Новгород шаҳрига кириб борганимда Ленинград кўчаси, 117-уйнинг 102-хонадонида истиқомат қилувчи пенсионер ая – Мария Ивановнанинг тавсияси билан Псковская кўчаси орқали бориб, “Арк”ни ва “Грановитая палата”ни кўришга муяссар бўлдим.

Мотоциклим яна мени олға томон элта бошлайди. Ўрмонлар, қишлоқ ва шаҳарлар бирин-кетин ортда қолиб кетаверади. Манзилга яқинлашган сайин, юришни тезлатаман. Кўчанинг ўнг ва чап тарафидаги хушманзара жойларни кузатиб борарканман, ногаҳон, йўл чеккасида ёдгорлик сифатида ўрнатилган танкка кўзим тушади. Тўхтайман. Яқинроқ бориб, у ёқ-бу ёғидан айланиб ўтаман. Сукунатдаги бу совуқ темир жисм ўтмишни, 1941-1945 қирғинли йилларни, даҳшатли портлашлар, ўқларнинг визиллашлари-ю ярадорларнинг жон талвасасида инграшларини, Ленинград қамали пайтида баъзи кекса-ю ёшларнинг очликдан жон таслим этаётганларини кўз олдимда гавдалантиради. Вужудим титраб, сесканиб кетаман.

Шу ерларда фашист бомбалари остида қазо топган жангчи Исроил ва Исмоил тоғаларим ва шу каби шаҳид кетганлар руҳи ҳақига ўтириб, билганимча тиловат қиламан.

Тосио шаҳридаги ресторанларнинг бирида тушлик қилиб, бироз нафасни ростлаб олгач, яна моторни ишга соламан…

22 июль, чоршанба. Сафаримнинг ўн иккинчи куни, кеч соат 5 лар чамаси. Анчагина олисдан йўл устига ўрнатилган “Ленинград” ёзуви кўзга ташланади. “Худога минг қатла шукур, – дейман ўзимга ўзим. – Мана, насиб этса, манзилга ҳам етмоқдаман”. Газни яна кучайтираман. Шу пайт “Бойчибор”им ёзув остидаги йўлдан елдек учиб ўтиб кетади. Рулни қўйиб, қарсак чалиб юбораман. Чексиз шодлигимдан намланаётган кўзларимни гоҳ чап қўлим, гоҳ ўнг қўлимнинг енги билан, беихтиёр арта-арта, гўзал шаҳар ичкарисига кириб бораман.

Биринчи навбатда, редакцияга ва уйга телеграмма юбораман. Она диёримга хабар берганимдан кўнглим таскин топгач, шаҳарнинг диққатга сазовор жойлари ва халқлари билан таниша бошлайман. Нева соҳилларида сайр этиб, томоша қиламан, расмга тушаман.

Ўзим ва техникамга қулайроқ қўнимгоҳ бўлавермагач, бир оз ҳордиқ чиқариб бўлгач, 18-маршрут орқали Ладога кўлига йўл оламан ва қулай жой топиб, деярли, унча қоронғу бўлмаган кечани тонгга улайман. Уйғонгач, бет-қўлимни ювиб оламан ва соҳил бўйлаб, анча айланиб юраман.

Мана, уруш йиллари ленинградликларга ризқ-рўз ила ҳаёт бахшида этиб турган Ладога кўли. Мана шу кўл орқали суронли кезларда шаҳарликларга, қийин шароитларда бўлса-да, мадад келиб турган. Сувини олиб, юзимга суртаман.

Яна шаҳарга қайтаман. Баланд-баланд кўркам иморатлар, Қишки сарой, Эрмитаж, биридан иккинчиси эътиборни жалб этувчи чиройли уйлар, озода кўчалар ва шу каби зиёратгоҳларни кўздан кечираман. Бу қадар обидаларни лойиҳалаган ва қурган ажойиб инсонлар олдида бош эгсанг арзийди.

Гарчи Санкт-Петербургдан бунча тез қайтиш хоҳишим бўлмаса-да, иқтисодий ва бошқа сабабларга кўра, сафарни қаритиб, изимга бурилишимга тўғри келди.

Энди тез кунлар ичида она диёримга етиб олишга ошиқаман. Москва, Рязань ва бошқа шаҳарларни четлаб ўтаман, ҳатто, қанча илтимосларига ҳам қарамасдан, акамнинг уйига бурилишнинг иложини топмадим. Пенза бозоридан эҳтиёт қисмлар харид қилгач, яна тезлаб уйга томон юраман.

Қайтишга ўн кун ажратгандим. Бинойидай келаётган ҳам эдим. Кутилмаганда, Кузнецк шаҳрига 18 чақирим қолганда мотор товуши ўзгара бошлади. Тўхтаб, ҳаракатдаги контакт ейилиб битганлигини аниқладим. Айнан харид қила олмаган деталим кетганлигидан афсусланман. Таваккал қилиб, ўткинчи машиналарга қўл кўтараман. Хайрият-ки, бир диёнатли ҳайдовчи ёнимга келиб тўхтади.

Ҳолатимни тушунтираман. Шатакка олиб, уч чақиримча юргач, мотоциклчи укасининг уйи қошида тўхтайди. Лекин унинг техникаси “ИЖ” маркали бўлганлиги сабабли, истаган нарсамизни топа олмадик. Ҳалиги инсофли киши 15 чақирим наридаги Кузнецкка, уйига бориб, олиб келишини айтиб жўнади. Биз йўл чеккасида туриб, уни кута бошладик. Кутилмаганда, ёнгинамиздан ўтиб кетаётган яп-янги “Москвич” бурилиб, рўпарамизга келиб тўхтади. Ичидан тушган икки йигитдан бири менга юзланиб: “Ты откуда?” деб сўради. Суриштириш натижасида маълум бўлди-ки, улар машина келтиришаётган чимкентликлар экан. Уларнинг бири қозоқ бўлиб, Тельман участкасидан, ўзбеги эса, Ҳамзадан – собиқ ўқувчимнинг қайни экан. Улар қисқа учрашувдан сўнг, йўлга равона бўлдилар.

Контейнерли юкни туширмасдан, яна изига қайтган ҳалиги биз кутган ҳайдовчи хижолатда детални топа олмаганлигини баён қилар экан, укасига юзланиб, деди: “Сен бир иложини қилиб, бу сайёҳни йўлга солиб юбор, кейинроқ сенга янгисини келтириб бераман”. Юк тушириш учун ошиқиб кетиб қолган Володя исмли йигитнинг укаси К. Степанов эса, эрталаб менга керакли нарсамни топиб, йўлга солиб юборди.

Шу тариқа анча жойларни босиб ўтдим. Сизрань, Тольятти, Самара (Куйбишев) ва Уральск шаҳарлари ортда қолиб кетди. Анчадан бери бензобакнинг олд қисмидан сизиб оқаётган ёнилғи, энди кучая бошлади. Суперцемент клейини салафанга суриб босаман, бироз қуритиб, йўлни яна давом эттираман. Охир-оқибатда, бакимда ўн литрдан ортиқ ёнилғи турмайдиган бўлиб қолди, бу эса, юришимга анча халақит бера бошлади.

Уральск – Актюбинск йўлларини босиб ўтиш бироз қийин кечди. Жуда толиққанимни сеза бошладим. Бутун вужудим, айниқса қўлларим ва бўйним зирқираб оғрирди. Орқа куракларимнинг қаттиқ шамоллаганини сезаман. Бот-бот йўл чеккасига чиқиб, чўзилиб ётаман. Одамсиз чўлларга, тасмадек чўзилган тубсиз асфальт йўлларга ҳорғин боқаман. Бу ҳам етмагандай, Новоалексеевкадан ўтишим биланоқ, генератор ток бермай қўйди. Очиб, пружинасини созлаб, тўғрилайман, яна бироз юргач, қизил чироқ ток келмаётганлигидан дарак беради. Бир амаллаб, аккумулятор ёрдамида шаҳарга кириб келдим.

Ёнилғи қуйиб олгач, шаҳар кўчаларида созлаш корхонасини излаб юрган бир пайтда аккумуляторнинг токи ҳам тугади. Ўткинчилардан сервис қайдалигини сўрайман. Бири яна уч чақиримлар чамаси юрасан, деса, иккинчисидан орқада қолиб кетди, деган нохуш хабарни эшитаман. Йўловчилардан бири Коммунальник кўчаси, 2-уйга ишора қилиб, бу хонадонда собиқ инженер – Юрий Иванович Брюков истиқомат қилишини, у жуда оқкўнгил, мурувватли инсон эканлигини айтди ва менга чорлаб берди.

Иккимиз биргаликда генераторни, қисман созлаймиз, аккумуляторни токка улаймиз. Шу тариқа, яна олис, машаққатли йўллардан ҳисобланмиш Актюбинскдан Орол томон юра бошлайман.

Хромтов ва Қорабутоқ атрофлари яна серёғин келди. Нотекис йўллардан қийналиб келаётган техника бир ерга келгач, умуман ўчди. Тушиб у ёқ-буёғига назар соламан, ўткинчи машиналарга яқин қишлоқлардан бирига етказиб қўйишни илтимос қиламан. Ёмғирда тўхташни хоҳламаган бир неча машина ўтиб кетади ва қайсидир кўчма колонна ишчиларини олиб келаётган ҳайдовчи оғир шароитдалигимга тушунди, шекилли, шатакка олади. Лекин, бироз юрмасданоқ тўхтатиш учун ишора қиламан. “Не болды?” деб ёнимга келади ҳалиги ҳайдовчи. Арқон калталиги туфайли, ёмғир сувлари ва лой аралаш тошлар отилаверганлиги, шу боис, йўлнинг ўйдим – чуқурларидан бирида кажава кўтарилиб, ағдарилиб кетишимга оз қолганлигини тушунтираман. У чорасиз, йўлда қолдириб, жўнаб кетади.

Чунонам ёғаётган ёмғирдан ҳўл бўлиб кетган кийимларимни, тагида сув йиғилган резина этигимни бир амаллаб алмаштиришга чоғланаётганимда, анча олисдан икки машина кўринди. Уларнинг ўтиб кетишини кутиб, андак сабр қиламан. Иккала “КамАЗ” ҳам қошимга келиб, кетма-кет тўхтади. Ленинободдан тарвуз ва қовун ортган 90-86 ЛБЛ давлат номерли машинадан Рустам Пўлатов исмли йигитча тушиб, мен билан ҳол-аҳвол сўрашади. Вазиятни тушунгач, мотоциклнинг у ёқ-бу ёқларига синчиклаб қарайди, моторни ишлата олмагач, бир қовун инъом этиб, узрини айтиб кетишади.

Азбаройи қорним очганлигидан қовундан икки тилим кесиб, нон билан тамадди қилган бўлдим. Муздек қовун баттар совуққотдириб юборди. Бироз секинлашган ёмғир остида тезлик билан кийимларимни тўлиқ алмаштираман ва кажава ичидаги чала қуриган кўрпалар ичига кириб, плашч-палаткани ёпиниб оламан. Баъзи жойлардан ўтаётган ёмғир сувларини иложи борича бартараф этишга ҳаракат қиламан ва тепамдан тарсиллаб уриб турган томчи сасларига қулоқ тута-тута уйқуга кетаман. Тонг ёришганида ҳам ёмғир шиддат билан палатка ва кажава тунукаларига тарсиллаб уриларди. Ичкарини тимирскилаб, бир бўлак нон ва уч-тўртта конфет олиб, вақт ўтказишга ҳаракат қиламан.

Кун пешиндан оққач, ҳаво очилиб, бироз исигандай бўлди. Ўрнимдан туриб, асфальтнинг ўйдим-чуқурларига йиғилиб қолган сувлар билан бет-қўлимни ювиб оламан. Техникамни кузатаман, свечаларини алмаштираман, сим ўтказгичларини ва шу каби гумон қилган барча жойларини бир йўла кўздан кечириб чиқаман. Хайрият-ки, мотор ўт олади. Анжомларимни тезлик билан кажавага жойлаб, йўлга тушаман. Бир амаллаб, Иргиз дарёси кўпригидан ўтиб, чорраҳага етиб келаман.

Олдимда юз чақиримдан зиёд, олти балли денгиз тўлқинида сузаётган қайиқ мисоли тошдан тошга урилиб ўтадигандай йўлга алоҳида тайёргарлик кўра бошладим. Трассадан 23 чақирим кун чиқиш томонда жойлашган Иргиз посёлкасидаги Барисбаев кўчаси, 1-уйда истиқомат қилувчи Турсунбек Қодировнинг ёрдамида мотоциклни бир қатор кўрикдан ўтказиб олишга муяссар бўлдим ва қумли кўчаларга жойлашган ёнилғи қуйиш шохобчасидан кераклича бензин қуйиб ҳам олдим.

Кечани шу посёлкада Абай кўчаси, 10-уйда турувчи Шакен амаки Шинғисов даргоҳида ўтказдим. Биргаликда таом тайёрлаб, ГАИ ходимлари ва бошқа иргизликлар билан ҳамсуҳбат бўлдим. Бошқа хонадон ўтовларида ҳам чойхўрлик қилиб, кўрган-кечирганларимни бошдан-оёқ уларга сўзлаб бердим.

Ўта мураккаб йўлдан I-II тезликда қийнала-қийнала кетаётган пайтларимнинг бирида эҳтиётдан олинган 20 литрлик ёнилғи идишим болтлардан биттасига урилавериб, тешилиб қолибди ва натижада бензин багажник ичига тўкилиб битибди. Шу сабабли, Орол шаҳрига 75 чақирим чамаси қолганда, ёнилғим буткул тугаб, йўл устида туриб қолдим. Онда-сонда ўтаётган машиналарнинг аксарияти “КамАЗ” бўлганлиги сабабли тўхтатишимга ҳожат йўқ эди. Хайрият-ки, енгил машинаси билан қошимга келиб тўхтаган ота-бола Кудрявцовлар жонимга оро киришди ва менинг шаҳарга етиб олишимга кўмаклашишди.

Оролдан 39 километр чиқибоқ, тўхташга мажбур бўлдим. Қоронғу кечгача уннашим бефойда кетди. Эрталаб аккумулятор токи ёрдамида яна Оролга қайтаман. ГАИга етгач, ходимлардан бири мени МТМ корхонаси томон йўллайди. Раҳбарлари билан келишилган ҳолда 1100 сўм эвазига икки кун, деганда генераторни қайтадан йиғдириб оламан ва тонг саҳарлаб йўлга тушаман.

Ўрнатиш жараёнидаёқ шубҳали кўринган ушбу генератор ҳам узоққа етиб бормади. Шу корхона электриги Жаксимбекнинг мийиғида кулишининг асл маъносини ҳам, энди англаб етдим.

Қизилўрдадан Чимкент вилоятига ўтиш йўлларининг бирида қозоқ йигити ўз мотоциклидаги генераторини алмаштириш шарти билан 1500 сўмга сотишга рози бўлди.

…Орис дарёси кўпригидан баландликка кўтарилишим биланоқ, она диёрим кўзимга ташланади. Шу тариқа, серсаргузашт сафаримнинг йигирма тўртинчи куни, деганда Чимкент шаҳрининг “Кўктем” магазини ёнидаги қовунчиларнинг бирига ўртача катталикдаги қовунлардан бирини кўрсатиб, кўпдан очиқиб юрган эсам-да, болаларимга бирон нарса совға этиш учун сақлаб келаётган 58 сўмимни узатаман. У менинг киссамда қолган охирги ақча эканлигига ишонч ҳосил қилган ва аҳволимни тушунганлигидан ҳалиги қовунни қўлимга тутқазади…

…Уйга кириб келишим биланоқ, болаларим, қўни-қўшниларим, Тошкентдан келган шоир ва ёзувчи меҳмонлар Мирпўлат Мирзо, Абдурашидлар қуршовида қоламан.

Айниқса ёзувчилар қизиқувчан келишади. Дастурхонда таомлар мунтазир бўлишига қарамай, улар мени бот-бот саволларга тутишар, кўпроқ сафар таассуротларимдан эшитгилари келар, ён дафтарчам ва ҳужжатларимни қизиқиб кўздан кечиришар, ранг – рўйимга зимдан назар солишар эди.

Уларга кўрган-кечирганларимни сўзлаб бераман.

*        *        *

Сафар тафсилотларимни баён этарканман, уларни тўла-тўкис қоғозга тушира олмаганлигим сабабли, сиз – азиз дўстлардан узр сўрайман.

“Дунё ўзбеклари” учун махсус

Сайрамдан (Қозоғистон)

МАҚОЛАНИ ДЎСТЛАР БИЛАН БАҲАМЛАШИНГ