Туркияда кеча кутилмаган сиёсий воқеа рўй берди…

Туркия сиёсатида нима бўлаяпти ўзи?

Бу саволнинг жавоби унчалик осон эмас. Туркия аввало бир сиёсий тузумнинг ўзгариши арафасида турибди, дейишимиз мумкин. 1923 йилда Отатурк тарафидан асос солинган ғарбона секуляр (Турк тилида “laik”) тузумдан янги бир тузумга ўтиш масаласи кейинги йилларда тобора ошкора бўлиб бораётганди. Аммо бу давлатда янги ижтимоий сиёсий тузум қандай бўлиши керак саволига эса ҳануз ҳеч ким аниқ жавоб бергани йўқ. Бошқа томондан эса Туркиянинг бутун ички ва ташқи сиёсатининг қирралари бу мамлакатда ўртага чиқадиган янги ижтимоий тузумнинг моҳиятига боғлиқлиги ҳам маълум.

Бу мамлакатда янги тузум ўртага чиқиши учун икки сиёсий қадам ташланиши шартлиги эса аниқ: Биринчиси, Туркиянинг янги Давлат Низоми (Конситуцияси) қабул қилиниши керак. Иккинчидан, эса Туркия Парламент бошқарувидан Президент бошқарувига ўтиши керак.

Бу мураккаб сиёсий жараёнда давлатни ҳам ҳукуматни ҳам кучли бир сиёсий раҳбарнинг (лидернинг) бошқариши лозимлиги ўз ўзидан тушунарли бўлса керак. Аммо ҳозир Туркияда кучли Давлат Раиси билан бирга кучли Бош Вазир фаолият олиб бораётгани ҳам маълум ҳақиқат эди. Яъни, Тойиб Эрдўғон ҳам, Аҳмад Довуд ўғли ҳам давлат ва ҳукумат ишларида фаол, айниқса иқтидордаки Адолат ва Тараққиёт Партиясининг (АТП)фаолиятини бошқаришда ораларида баъзи фарқлиликлар ва ихтилофлар борлиги маълум бўлди.

Хуллас, Туркия матбуотига кўра Эрдўғон ва Довутўғлининг кечаги учрашувидан кейин Май ойининг охирида Адолат ва Тараққиёт Партиясининг навбатдан ташқари қурултойи бўлиб ўтади. Бу қурултойда партиянинг янги Раиси, яъни янги Бош Вазир номзоди сайланади. Аммо бу Туркиядаги ҳозирги сиёсий тангликни юмшатмаслиги мумкин. Маҳаллий матбуотга кўра, Тойиб Эрдўғон бу билан чегараланмайди. Эрдўғон бу йил ёз ёки куз мавсумида мамлакатда навбатдан ташқари Парламент сайловларини ўтказиш қарорини олиши мумкин. Бундан мақсад ҳозирги Миллат Мажлисидаги (Парламент) АТП миллатвакилларининг (депутатларининг) сонини Конституцияни ўзгартириш учун етарли бўлган энг камида 330 га етказишдир. Ҳозирда бу партиянинг миллатқакилларининг сони 316 ва бу сон Конституцияга ўзгартириш учун етмайди…

Айтиш керакки, Аҳмад Довутўғли ҳозирги давр ва шартларда Туркияга ярашган Бош Вазир эди. Аммо ҳозир бу мамлакатда ўтиш даври бўлганлиги ва янги режимнинг моҳияти ва унда сиёсий раҳбарларининг мақомлари ва вазифаларининг аниқ бўлмаганлдиги сабабли у истеъфога чиқишга мажбур бўлмоқда. Қолаверса тарихда ҳам, бугунги кун сиёсатида ҳам Бош Вазир бўлиш ниҳоятда қийин ва масъулиятли вазифа эканлиги маълум. Бунинг сабаби Давлат Раиси давлатни ва ҳукуматни бевосита бошқарадиган сиёсий тузумларда (Франция, Русия, қисман бугунги Туркияда) Бош Вазир икки ўт орасида қолади. Бир томондан Давлат Раисининг сиёсатига амал қилиши керак, бошқа томондан эса ўз сиёсатини ўтказиши керак. Шунинг учун бундай режимларда бирон инқироз ёки келишмовчилик бўлса, таёқ Бош Вазирнинг бошида синади, ўзбекчасига айтганда Бош Вазирлар “балога қолган Боймирза кал” ўрнида кўрилади. Усмонли даврида ҳам Подишоҳ билан келиша олмаган Бош Вазирлардан қанчаси ҳукуматдан қувилган, баъзиларининг эса калласи ҳам танидан жудо қилинганди.

Бундан кейинги жараёнда Бош Вазир ким бўлишидан қатъий назар давлат ва ҳукумат бошқаруви тамоман Давлат Раиси (Президенти) Тойиб Эрдўғоннинг тўлиқ назоратида остида бўлишига шубҳа қилмаймиз. Ҳукуматдаги Адолат ва Тараққиёт Партияси ичида ҳам бўлинишлар бўлмайди, деб ўйлайман. Чунки бу партия раҳбарияти, бутун миллатвакиллари ва ҳукумат ваизарлари Эрдўғонга яқин бўлган сиёсатчилардир.

Тойиб Эрдўғоннинг 2019 йилда ўтказиладиган Давлат Раислиги (Президент) сайловида қатнашиш ҳаққи ва унда ғалаба қилиш имконини назарда тутадиган бўлсак (албатта Аллоҳнинг иродаси бошқа шаклда ўртага чиқиши ҳам мумкин) ҳозирги Давлат Раиси 2024 йилгача давлат ва ҳукуматни бошқаради, деб тахмин қилишимиз мумкин. Яқин келажакдаги бу 8 йимл ичида Туркиянинг янги ижтимоий сиёсий тузумининг моҳияти ҳам аниқлашса керак.

Туркия мухолифатининг аҳволига келадиган бўлсак, Отатуркчи, яъни ғарбона секуляр тузум тарафдори бўлган Жумҳурият Халқ Партиясининг жамиятидаги таъсири борган сари камайиб бораётганини айтишимиз мумкин. Қолган икки мухолиф партия, яъни Турк миллатчиларининг МХП ва Курд миллатчиларининг ХДП партияларининг чуқур инқироз ичида эканлигини Туркия сиёсий ҳаётига оид аввалги мақоламда (https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=247237762295028&id=100010264186017) айтган эдим.

Туркияда Тойиб Эрдўғон билан бирга сиёсат олиб борган жуда кучли сиёсатчилар борлиги ҳам бир маълум ҳақиқат. Булар орасидаги собиқ Давлат Раиси ва Бош Вазир Абдуллоҳ Гул, собиқ Бош Вазир ёрдамчиси Булант Аринчлар бор. Уларнинг сафини энди Аҳмад Довудоғли ҳам тўлдирди. Бу сиёсатчиларнинг ўзаро келишган ҳолда янги партия тузиб, сиёсий курашга кириши эҳтимоли йўқ эмас, албатта. Аммо бу сиёсий қадамни улар мамлакатда янги Давлат Низоми (Конституцияси) қабул қилгунча отмасалар керак, деб ўйлайман. Акс ҳолда Туркияни ҳозирда бошқараётган АТП партияси сафларида бўлиниш бўлиши ва бу давлат ва ҳукумат бошқарувида жиддий бўҳронларга сабаб бўлиши мумкин.

Унутмаслик керакки, Тойиб Эрдўғон ва ҳукуматининг мухолифлари мамлакатдаги сиёсий мухолифлар ёки Эрдўғоннинг собиқ сиёсатчи сафдошларидангина иборат эмас. Туркия буржуазия синфининг ва омамвий ахборот воситаларининг катта бир қатлами, қолаверса Фатҳуллоҳ Гуланнинг дин номидан ташкил қилган ҳаракати, Туркия ҳарбийлари ва бюрократиясининг жиддий бир қисми ва дунёнинг АҚШ, Оврупо Итттифоқи, Русия каби йирик давлатлари очиқ ёки зимдан Тойиб Эрдўғоннинг давлат ва ҳукумат бошқарувидан кетишини истайдилар ва бу мақсадда ҳаракат қиладилар. Хуллас, Туркиянинг давлат сифатида ҳам, бу давлатни бошқараётган сиёсатчиларнинг ҳам аҳволи унчалик қулай эмас.

Одатда Туркиядаги ҳукумат бўҳронлари мамлакат сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ҳаётида катта ларзаларга сабаб бўларди. Айниқса, иқтисодий соҳада нарх навонинг, чет эл пулларининг қиймати жиддий миқдорда ошиб кетарди. Аммо кеча Аҳмад Довутўғлининг истеъфога кетиш хабари бу давлат ҳаётида сокин кутиб олинди. АҚШ доллари бироз қийматланди, холос. Аммо бундан кейин давлатнинг ижтимоий сиёсий тузумини ўзгартириш, янги Давлат Низоми (Конситуцияси) қабул қилиш ва давлатнинг Парламент бошқарувидан Президент бошқарувига ўтиши жараёнлари осон бўлмаслиги аниқ…

Намоз НОРМЎМИН
05.05.2016

namoznormumin.blogspot.com