1999 йил, 16 февраль портлашлари: Афсона ва ҳақиқат (2-мақола)
Суратда: Ўзбекистон Президенти И.Каримов МХХ раиси Р.Иноятов ва ИИВ З.Алматовлар билан портлашдан бир неча дақиқа ўтиб…
«Дунё ўзбеклари»дан:
Яна бир неча кунлардан кейин 1999 йилги 16 февраль портлашларига роппа роса 17 йил бўлади. Бу қонли санадан тарих бизни қанча кўп узоқлаштиргани сайин, у ҳақдаги асл ҳақиқатни билиш истаги ва исёни кўнгилларда шунча кўп бош кўтармоқда.
Биз «асл ҳақиқатни билиш исёни» деб бежиз айтмадик.
Тошкент портлашларидаги ҳақиқатни билиш истаги бугун чин маънодаги исёнга айланаётганини ҳукумат ҳам, мухолифат ҳам, шоҳу гадо ҳам кўриб — билиб турибди.
Редакциямизга яқин тарихимизни билмаган ёшлар шуурини заҳарлаш мақсадида бўлса керак, ўзбек мухолифати лидери Муҳаммад Солиҳ ва Мамадали Маҳмудовларни «террорист» лигини «исбот килувчи» эски иддаоларга таянган «материаллар» ҳануз келиб туради. Улар истисносиз ҳеч бир оригиналликка эга бўлмагани учун ҳам, биз уларни чоп этмасликка қарор қилганмиз.
«Тошкент портлашларини уюштир»ган деб Олий маҳкама қарори билан тавқи лаънат босилган истеъдодли ўзбек ёзувчиси Мамадали Маҳмудовнинг ўн беш йиллик умри турмада ўтди. Бу портлашларга бевосита бошчилик қилган деб ёлғондан айб қўйилган ўзбек мухолифати лидери Муҳаммад Солиҳ 16 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилиниб, халқаро қидирувга берилган.
Ўзбек халқи ўз суюкли ижодкорларининг бу хунрезликка мутлақо алоқаси йўқлигини биз яхши билади. Буни уларнинг ўзлари ҳам такрор ва такрор айтиб келишади. Биз тутуриқсиз ва юзсиз маҳкама идораси — Ўзбекистон Олий суди Қарорига эмас, балки истеъдодли ўзбек ижодкорлари, жасоратли ва фидойи инсонлар — Мамадали Маҳмудов билан Муҳаммад Солиҳларга кўпроқ ишонамиз.
Биз куни кеча Мамадали Маҳмудовнинг «Тошкент портлашлари» борасидаги асл ҳақиқатни баён этган батафсил мактубини рус тилида «Дунё ўзбеклари»да эълон қилдик.
Энди эса — 1999 йил 16 февралдан бошлаб, кенг миқёсли репрессияларга сабаб бўлган Тошкент портлашларининг биринчи рақамли «фоили» ва гувоҳи, расмий ҳукумат назарида эса — «Тошкент портлашларини уюштирганларга бошчилик қилган» Муҳаммад Солиҳнинг бу тарихий босқичда ёзган мақолаларига бир кўз ташласак, жуда куп нарсалар аён бўлади, ойдинлашади.
Нашримиз ўқувчи ва мухлислари диққатига шу ҳақиқат учун олиб борилган ибратли мужодаланинг баъзи саҳифаларини такрор эслатишга қарор қилдик.
«Тошкент портлашлари»ни уюштирган асл сабабчилар — улар ким бўлишидан қатъий назар, энг олий маҳкама — ўзбек халқи ҳукмига топширилишига биз ишонамиз.
Бундай саодатли кунлар ҳали олдинда.
Ҳақиқат букилиши мумкин, лекин ҳеч қачон синмайди!
Исмат Хушев,
Бош муҳаррир,
3 февраль, 2016 йил,
Торонто шаҳри, Канада
ҚОП-ҚОРА ЁЛҒОН
16 февралда Тошкентда юз берган портлашларга «ЭРК» Партиясининг муносабатини биз эълон қилган эдик.
Ҳатто ўз халқига террор ўтказаётган давлатга қарши ҳам террор билан жавоб беришни оқлаш мумкин эмаслигини айтгандик.
«ЭРК» Партиясининг ҳам, менинг ҳам, Обидхон қорининг ёки унинг қариндошларининг ҳам, қамоққа олинган ёзувчи Мамадали Маҳмуд ва менинг укам Рашид Бекжонларнинг ҳам бу портлашларга ҳеч қандай алоқаси йўқлигини Ўзбекистон ҳукумати яхши билади. Билади-ю, фурсатни бой беришни истамайди.
Ўз мухолифларини айблаш учун бундан ҳам қулайроқ фурсат қачон келади яна?
Ва шу қора ният билан ўзига салгина мухолиф бўлган ким бўлса, ҳаммасини ёппасига, ҳеч бир исботсиз, далилсиз ва ҳужжатсиз жиноятчига чиқарди.
28 февралда «Халқ сўзи» газетасида босилган «Огоҳликка даъват» мақоласи ҳукуматнинг ҳали ҳам портлашни уюштирганларни топа олмаганини кўрсатмоқда.
Бу ожизликнинг бутун аламини ҳукумат сиёсий мухолифатдан ва бегуноҳ инсонлардан олишга бошлади. «Огоҳликка даъват» мақоласига келсак, шу қадар тутуриқсиз иддаолар қиладики, биринчи қарашда портлашни уюштирганларни ҳукумат топгиси келмаяпти ёки буни ўзи уюштирган, деган фикр туғилади.
Лекин чуқурроқ ўйлаб кўрилса, мақолани мақсадсиз ёзилган, деб бўлмайди. Мақоланинг мақсади 16 февралда ҳалок бўлган бегуноҳ одамлар ҳақида қайғуриш ёки портлаш сабабчиларини фош қилиш эмас, балки яқинлашиб келаётган Парламент сайловларини режим учун максимал даражада қулай қилиш, унинг муҳтамал рақибларини пассивлаштириш, энг яхшиси, уларни сайловдан умуман четлаштириш. Бунинг синалган йўли бор.
Буни амалга ошириш учун мухолифатни қонун ташқарисидаги куч, уни машруъ (легитим) бўлмаган ташкилот сифатида кўрсатиш керак. Уни «террорист» қилиб кўрсатиш энг эффектив йўл, бу усул 1994 йилги сайловларда қўлланилди ва режим ўзини қўғирчоқ Парламентини тузиб олди. «Нима қилиб бўлса ҳам мухолифатни сайловда қатнаштирмаслик керак, нариёғи осон». Ҳукумат шундай деб ўйлайди ва бу ўйларини амалга ошириш учун у бутун Ўзбекистон бўйлаб ҳаракатга кечди. «Огоҳликка даъват» мақоласи чиққанидан кейин, мақола Президентнинг шахсан буйруғи билан бутун жумҳурият бўйлаб муҳокама қилина бошлади.
Президентнинг буйруғи билан ғазабга келган қариялар, хотин-қиз ва ёш-яланг сиёсий мухолифатга ва ислом фундаменталистларига лаънат ёғдирмоқда. Балки биз бу одамларни ноҳақ айблаётгандирмиз, деб ҳеч ким ўйламайди. Балки ҳукумат пропагандаси бизни яна алдаётгандир, деб ҳеч ким мушоҳада қилмайди. Бу одамлар Совет даврида ўзлари отини ҳам эшитиб кўрмаган ёзувчи ва олимлар (масалан, машҳур рус ёзувчиси А. Солженицин ва машҳур олим А. Сахаров кабилар)га ҳукумат буйруғи билан қандай лаънат ёғдиришган бўлса, бугун бизга қарши худди ўшандай лаънат ёғдирмоқдалар. Бу жазава пардаси орқасида нима бор, ҳукумат нега бирдан талвасага тушиб қолди?
Маълумки, Ўрта Осиёда ва унинг маркази саналган Ўзбекистонда озми-кўпми манфаати бўлган Ғарб давлатлари бу ўлкадаги воқеаларни диққат билан кузатмоқдалар. Ишонинг, Ғарбда ҳам худди биз каби Ўзбекистондаги бу таранг ижтимоий- сиёсий вазиятни қандай қилиб юмшатиш, бу мустабид бошқарувни қандай қилиб демократик чизиғига яқинлаштириш мумкинлиги ҳақида бош қотираётган инсонлар бор.
Албатта, Ўзбекистондаги режим лаганбардорлари мени «ғарбдан умид қилаяпти», дея айблашлари мумкин. Аммо улар шуни билишлари керакки, Ғарб давлатлари ўзи билан алоқа қилаётган ўлкаларнинг ҳам иложи борича ўзи каби демократик бўлишини истайди. Буни биз ўзбеклар учун эмас, ўзлари учун истайдилар. Чунки фақат демократик ўлкадагина эркин ахборот олиш, эркин борди-келди қилиш мумкин.
Ва шундай ўлкадагина истиқрорли сиёсат, демак истиқрорли иқтисод бўлиши мумкин. Шундай истиқрорли иқтисодга соҳиб ўлкагина ўз сармоячиларига кафолат берса, сармоячилар бу кафолатга ишонишлари мумкин. Фақат шундай ўлка билан ҳамкорлик қилиш хавфсиз ва фойдали улар учун.
Шу боис йил охирида ўтиши керак бўлган Парламент сайловлари фақат Ўзбекистон ҳукумати ва Ўзбекистон мухолифатини эмас, балки бу ўлкада манфаати бор бошқа давлатларни ҳам ўйлантираётгани табиий бир ҳолдир.
Масалан, феврал ойининг бошида Американинг Миллий Демократия Институти вакиллари ўзбек мухолифати билан учрашиб, бўлажак сайловлар ҳақида фикр алмашдилар. Феврал ойининг ўртасида Ўзбекистон мухолифати Оврупо Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти масъуллари билан учрашди.
Бу учрашувнинг мавзуси ҳам келаётган Парламент сайловлари бўлди. Қизиғи шундаки, бу учрашувда мухолифат вакиллари ҳукуматнинг бу сафар ҳам сайловни мухолифатсиз ўтказиш учун ҳаракат қилаётганини айтганди.
Айнан шундай бўлаяпти. «Халқ сўзи»да босилган «Огоҳликка даъват» мақоласи Ғарб давлатларининг мухолифатни сайловларга қатнаштириш тўғрисидаги келадиган таклифларини рад қилиш учун шоша-пиша, талваса ичида ҳозирланаётган ташвиқот дебочасидир.
Мақоланинг ёзилиш маҳорати унинг мақсадига лойиқ эмас.
Мақсад қанчалик сиёсий ва режим учун қанчалик муҳим бўлмасин, мақола ўз муаллифининг фикрлаш миқёси торлигидан, примитив савияда қолиб кетган. Президент Каримовни кўкларга кўтариб, унинг рақибини кўча сўзлари билан ҳақорат қилиш на муаллифга, на Президентга обрў келтиради.
Ва энг муҳими, ёлғон сўзни қандай оҳангда айтсанг айт, унинг ёлғонлиги билиниб тураверади. Ёлғонни нимага ўрасанг ўра, у худди қора сиёҳ каби ўртага чиқаверади. «Огоҳликка даъват « мақоласи шундай қоп-қора ёлғондир.
Ёлғон мақола муаллифнинг исмидан бошланади. Асадулло Ҳақназар деган бир журналист йўқ. Бу бир ёлғон, унинг орқасида ўз туҳматлари учун бир кун жавоб беришдан қўрқиб қалтираётган бир шўрлик турибди.
Бу одам мени қўрқоқликда айблайди. Мен ҳеч қачон «жасурман» деб кўкрагимга урганим йўқ. Аммо, Оллоҳга шукурлар бўлсинки, у менга ватанда ҳам, ватан ташқарисида ҳам золимга, «золимсан», деб айтишни насиб қилди.
Яна Унга шукрлар бўлсинки, у мени сўзимни айтмоқ учун исмимни яшириш даражасига тушишдан қутқарди. Каминага ниқоб кийган муаллифларнинг хуружлари янгилик эмас. Ўтган йил «Нарзулло Қосимов» деган ниқоб остида чиққан бир шахс «Мустақиллик курашлар даври» деб аталган китоб ёзиб, унда худди Асадулло услубида менга ҳақоратлар ёғдирганди.
Айтишларича, бу ниқоб ўз хизматлари учун Президент саройига ишга олинганмиш. Балки «Асадулло» ўша «Нарзулло»дир, балки у эмасдир, мен ҳозир буни ўйлаётганим йўқ.
Мен зулмнинг табиати, зулмнинг анатомияси ҳақида ўйлаяпман.
Унинг шу қадар примитив, калтабин зеҳниятларга таянган ҳолда, шу қадар кучли бўлиши мумкинлигининг сири нимада эканлигини ўйлаяпман.
Бунда мутлақо Оллоҳнинг ҳикмати, мантиғи бор.
Зулм, албатта, калтабин зеҳниятларга таянади ва албатта, примитив ақллардангина озиқланади. Чунки юксак ақл зулмни қабул қила олмайди, тоза зеҳният Оллоҳдан қўрқади ва ҳар қандай зулмдан ҳазар қилади.
Табиийки, «Огоҳликка даъват» мақоласини ёзган ва ёздирганларнинг ташвиши бу эмас. Уларнинг битта ташвиши бор: зулмни машруъ қилиш, уни қонуний қилиш. Бу йўлда ҳар қандай ёлғонни тўқишга тайёрлар. «Огоҳликка даъват» мақоласи мени ўша портлашларга алоқадор кўрсатар экан, бирорта далил, бирорта исбот келтирмайди, фақат «ҳали вақти келади — ҳамма кирдикорларини фош қиламиз», дейди.
Унга «Ҳай жонивор, ахир ўша вақт келсин ва унинг кирдикорларини фош қил, кейин айбла», дейдиган бир мард ҳам йўқ.
Нима эмиш, «Муҳаммад Солиҳ беш вақт намоз қилармиш».
Мен ниқоббойдан сўрамоқчиман, намозни неча вақт қилса, сизнинг қонунларга тўғри келади?
Неча вақт намоз қилса, одамларга туҳмат қилишдан тўхтайсизлар?
Неча вақт намоз қилса, диндорларга азоб беришни бас қиласизлар. Албатта, одамлар бир вақт ҳам намоз қилмаса, сиз учун яхши бўларди. Улар намоз ўрнига юртбошининг китобини ўқиб ўтирса, кўнглингиз жойига тушган бўларди.
Улар Яратганга эмас, юртбошига сажда қилса, яна ҳам хурсанд бўлган бўлардингиз. Лекин ундай бўлмайди, сизлар қилаётган зулм қанчалик кучли бўлмасин, инсонлар ўз эътиқодидан воз кечмайдилар. Улар сизнинг сохта конституциянгизга қараб эмас, Яратганнинг иродасига қараб турмада бўлса турмада, сургунда бўлса сургунда ўзининг беш вақт намозини қилаверадилар.
Ниқоббой яна Муҳаммад Солиҳ уч марта уйланган, деб ёзади. Мен икки марта уйланганман ва буни китобимда очиқ ёзганман, ҳеч қачон яширмаганман. Биринчи оилам ва фарзандларим билан орамизда ҳеч қачон ихтилоф бўлмаган.
Хўш, бунинг ва менинг намоз қилишимнинг 16 февралдаги портлашларга нима алоқаси бор?
Умуман, бировнинг шахсий ҳаётини ковлаштириш қайси аxлоққа тўғри келади? Ниқоббой яна «Муҳаммад Солиҳ намоз қилиб, гуноҳларини ювишга интилаяптими?» дея хитоб қилади.
Албатта, гуноҳларимни ювишга интилаяпман.
Ва сиз ҳам шунга интилинг, ниқоббой.
Чунки сиз ҳам бир гуноҳкор қулсиз. Бировга туҳмат қилиш гуноҳларнинг энг ёмонидир. Сиз менга туҳмат қилмоқдасиз, бу туҳматни буйруқ билан қилаяпсиз, аммо бу сиздан масъулиятни соқит қилмайди.
Оллоҳга ямин этаман, менинг қўлим қонга ботгани йўқ, қонга сизнинг ҳомийларингизнинг қўллари ботгандир.
Ўзбекистонда дом-дараксиз йўқолиб кетаётган ва қамоқхоналарда уриб ўлдирилаётган инсонлар сон-саноқсиздир. Улар учун сизнинг ҳомийларингиз жавоб беражак. Менинг ва менинг қариндошларим ҳақида уйдираётган ифтиро ва туҳматлар менинг миллатимга ўтказилаётган зулм олдида ҳечдир.
Сиз менга йўналтирган ҳар бир ҳақорат ва ҳар бир туҳмат учун жавоб бериб ўтиришни ўзимга эп кўрмадим. Сизларни Оллоҳга ҳавола қилдим.
Сўзимни бир эски шеър билан битирмоқчиман:
«Бир ёнда ожизу бир ёнда кучли,
Кураш бошланаркан тарафма-тараф.
Ожизнинг ёнини олганинг учун,
«Хоин» деб ном олмоқ нақадар шараф!
На шараф, ўз халқин қул этган подшоҳ
«Ашаддий душман» деб сени атаса,
Жазавага тушса номинг эшитган чоғ,
Китобингни ёқса, йиртса, топтаса.
Нақадар шарафдир зулмга зулм десанг,
Синса ҳам бошингда ҳар куни тўқмоқ.
Шайтондан қўрқмаслик нақадар гўзал,
На гўзал, фақат бир Оллоҳдан қўрқмоқ! (1994)
1999
Oslo
16 феврал куни 1999 йилги Тошкент портлашларига 17 йил тўлди…
«ГУВОҲ»НИНГ ТУШИРГАН ҚОВУНИ
Сўзимни таассуф билан бошламоқчиман, кеча ҳориждан чиқадиган яна бир радиога интервью бергандим. Суҳбатдан жамоатчиликка эшиттирилиши лозим бўлган ўринлар кесилиб, даҳанаки мунозарани эслатувчи бир парча эфирга берилди. Суҳбатни тинглаганлардан узр сўрамоқчиман.
Аслида, туҳматга қарши қисқа қилиб «бу туҳмат», дея жавоб бериш энг маъқул услуб. Аммо баъзи одамларга бу ҳол ғалати кўриниши мумкин.
Нега қисқа гапираяпти, бир нарсани яшираётганга ўхшайди, деб ўйлашлари мумкин. Агар узун-узун гапирсанг, бу одам нега чўзаяпти, ўзини оқлаяпти шекилли, деб шубҳаланиши мумкин.
Бундай бир ҳолатда туҳматга қолган одам ҳар бир сўзини етти марта ўлчаб гапиришга мажбурдир. Мен бугун туҳматга қолган одамман.
Баъзан ўз-ўзимга дейманки, «ҳали ҳам кўникмадингми, сенга сиёсатга киргандан бери ранг-баранг туҳматлар қилишди, ортиқ бунга кўникиш пайти келмадими”, деб танбеҳ бераман, аммо ҳеч кўниколмайман, қизишаман, ғазабланаман.
Аслида, бунга на қизишмоқ, на-да ғазабланмоқ керак.
Бир тоталитар давлат ўз душманини йўқ қилиш учун бутун арсеналини ишга солаяпти. Сен тоталитар давлатнинг душманисан. Бундай давлатнинг сиёсати, мафкураси, суд ва ҳуқуқ органлари ўз душманига қарши курашар экан, туҳмат ва ёлғонга суянмай нимага суянади? Агар у адолатга ва ҳақиқатга суянса, тоталитар давлат бўладими?
Агар адолатга ва ҳақиқатга суянса, сен бундай давлатга душман бўлармидинг, деб ўз-ўзимга тарбия бераман.
Аммо навбатдаги, янги туҳмат келганда, мен такрор ғазабдан ўзимни тутолмайман.
Кеча ўша радиодан гапирган гапларимда ўша ғазаб ҳарорати бор эди.
Мен бунинг учун ватандошларимдан узр сўраяпман.
Ваҳоланки, Тошкентда бўлаётган суд чиқариши керак бўлган ҳукм аллақачон чиққан. Бундан икки ярим ой аввал Каримов бизга айбни қўйиб бўлган.
Бугунги суд деб аталаётган бу масхарабозларнинг томошаси ўша чиқарилган ҳукмдан бошқасини ўқимайди. Бу маълум. Бу ҳукмни чиқариш учун ҳукумат шу қадар шошаяптики, ҳатто сохта гувоҳларнинг чиқишларида айтилаётган гапларни назорат ҳам қилмаяпти.
Масалан, кеча менга қарши гувоҳлик берган Асқаров шундай деди: «Мен 1995 йилда Туркияга келдим ва Муҳаммад Солиҳ билан танишдим, Муҳаммад Солиҳ мени Теҳронга Тоҳир Йўлдошевнинг ёнига юборди», деди бу одам.
Мен президент Каримовнинг талаби билан 1994 йил октябр ойида Туркиядан чиқариб юборилганман. Ва шу кетишда Германияга кетганман. Ва шу кетишда 1996 йил сентябр ойигача Туркияга кела олмаганман.
Мени Туркиядан чиқиб кетишимга бош-қош бўлганлар ўша пайтнинг Туркия Бош Вазири Тансу Чиллер хоним, Туркия Президенти Сулаймон Демирал бўлганлар ва менинг гувоҳларим шулар. Бундан ташқари, менинг энг собит гувоҳим турк матбуотидир. Турк матбуотининг энг катта газеталари менинг 1994 йил охирида чиқиб кетганимни ва икки йил давомида Франкфуртда яшаганимни ёзганлар.
Менинг яна бир гувоҳим Президент Каримовнинг дилкаш маслаҳатчиси, менинг собиқ дўстим Мурод Муҳаммад Дўст. У Президентнинг хоҳиши билан Франкфуртда мен билан 1995 йилда кўришган. Яна бир гувоҳим ўша 1995-1996 йилларда Олмонияда Ўзбекистоннинг Мухтор элчиси бўлган Содиқ Сафоев.
У менинг икки йил давомида Олмониядан ташқарига чиқолмаётганимни назорат қилган. Яна бир гувоҳим менинг паспортим. У ерда чегарадан кириш-чиқиш тамғаланади. Нега мен буларни узундан-узоқ санаяпман?
Чунки туҳматнинг туҳматлигини исбот қилиш жуда қийин. Мен бу ишни қилмадим, дейишинг мумкин. Аммо шундай закий одамлар борки, чиқиб «қани бу ишни қандай қилиб қилмаганингни исбот қилиб берчи», дейишади?
Ана ундан кейин сиз ҳам бу ишни қандай қилиб қилмаганингизни исбот қилишга мажбур бўласиз. Бу кулгили, аммо ҳаёт ҳақиқати.
Агар бу Асқаров чиқиб, «мен 1995 йилда Муҳаммад Солиҳни кўрганман», демасайди, мен ўша ишни қандай қилиб қилмаганимни исботлашга анча қийналган бўлардим. Яхшиямки, Оллоҳнинг қонуни бўйича туҳмат ва ёлғоннинг умри қисқа.
Ва бу ҳақиқатни бугун Тошкентда қўштирноқлар ичида жараён этаётган суд ўзида намоён этмоқда.
Ҳозирча, сохта гувоҳларнинг мен ҳақда айтган бошқа ёлғонларига изоҳ бермайман, чунки ҳали юқорида айтганимдек, бу ишни қандай қилиб қилмаганимга исбот топишим керак. ИншоОллоҳ, бу исботни ҳам туҳматчиларнинг ўзлари яқинда топиб беради.
(“Озодлик” радиоси, 06.06.1999)
Зулм, албатта, калтабин зеҳниятларга таянади ва албатта, примитив ақллардангина озиқланади. Чунки юксак ақл зулмни қабул қила олмайди, тоза зеҳният Оллоҳдан қўрқади ва ҳар қандай зулмдан ҳазар қилади.