Мамадали МАҲМУДОВ: АФСОНА ВА ҲАҚИҚАТ (ЭССЕ) 4-БЎЛИМ
Исматбек, салом!
“ Дунё ўзбеклари” талабига тўла жавоб берадиган “Афсона ва ҳақиқат”отли эссе юбораяпман. Унда “ Алпомишнинг “ туб генезиси ва янгича талқини берилган. Ўзлик илдизига эътибор қаратилган. Ўзликнинг таг томири билан англамсадан бирон, улуғ иш қилиб бўлмайди.
Эсседа Хитой тарихида энг буюк икки ипмерияга – ВЭЙ, ТАН империяларига Турк тобалар асос солгани, Хиндистонда энг узун умр кўрган салтанат – Бобир империяси 375 йил хукм сургани, рус давлатчилиги 862, Француз давлатчилиги 843, бизнинг давлатчилигимиз 545 йилларда бошлангани , Ўғузхон, Чингизхон, Салжуқ ҳоқон кечмишлари ҳақида аниқ, қисқа маълумотлар берилган.
Ўзбекэл тараққиёти тўғрисида ҳам фикрлар юритилган.
Исматбек, илтимос, бош тиниқ – кўнгил ҳотиржам пайтда ўқиб чиқсангиз.
Эзгу тилаклар билан Эврил Турон.
АФСОНА ВА ҲАҚИҚАТ
Эссе
Эрксевар йўлдошим
Баҳодир Хон Туркистонга
Илдиздан чиққайдир ҳар қандай
самар.
Мирза Бедил.
Афсона тагида ҳам ҳақиқат бор,
болам.
Ўғуза момом сўзи.
IV БЎЛИМ
ЎЗЛИКНИ УНУТГАНЛАР
Бўлакланиш – ётлашишга, аста- секин
ўзликдан айиришга олиб келади. Бу
чексиз оламда ҳар нарсанинг таянчи
бор. Ўзликни мен миллат таянчи деб
биламан.
Сафар Бекжон.
“ Ҳақиқат ва афсона”ни ёзаётганимда, менга Нукус, Остона ва ҳатто Олтойдан сим қоқишди. Кимлар дейсизми? Нотаниш кишилар. Фаҳмимча ёзар, оқин, бахшилар.
Қорақалпоқ деди: “ Алпамис қорақалпоқники”.
Қозоқ деди: “Алпамис қозоқники”.
Олтой деди: “ Алпўмиш” Олтойники.
Мен учовига ҳам бир хил жавоб қайтардим:
-Тўғри.
Бироқ уларга ўзбекда ҳам Қўнғирот уруғи борлиги ҳақида оғиз очмадим. Фақат ичимда Турк элни турли “ миллат”ларга бўлган қони ёт олчоқларни ланъатладим. Ўшанда қўнғиротлар ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ… Хуллас, турли “Миллат” таркибига кирган. Аммо барининг илдизи бир! Яъни бир туғишган эл. Улар этник жиҳатларини ҳам сақлаб келишмоқда: Монгаланд. Феъл, шева, удум… ўхшашликларида ҳам айнанлик мавжуд. Лекин ўзбек қўнғироти ўзини ўзбек, қозоқники қозоқ, қорақалпоқники қорақалпоқ, олтойники олтой, мўғилники мўғил деб билади. Бу- бўлакланиш оқибати. Яна шуни айтай, ўзбек бу “миллат”лар билан фақат Қўнғирот уруғи орқали қариндош эмас. Ўзбекэлнинг улар билан боғлайдиган яна бошқа қавмлари ҳам бор. Масалан, ўзбекдаги қипчоқ, қонгли, қиёт, найман, манғит, кенагас каби уруғлар қозоқ, қирғиз, олтой, мўғул, қорақалпоқ…ларда ҳам бор. Чунки барининг томири бир:
Турк.
Шундоқ экан, бу эллар нега ўзларини “Турк” дейишмайди? Бунга ким монеълик қилади? Олдин- ку тушунарли, ўрта бузар бўлган, яъни ўрис фашистлари. Ҳозир- чи? Агар Оврўпа билан АҚШ десангиз, менимча, янглишасиз. Улар учун Турки эллар бирлигига қараганда, ўрис, хитой хатарли. Балки, минг чандон. Булар олдида айрим тарқоқ, жоҳил мусулмон хавфи ҳалво. Чунки уларда замонавий қурол, яхлит бирлик, тиниқ мақсад йўқ. Оврўпа, АҚШ буни англамайди, деб ўйлайсизми? Англаганда қандоқ? Турк бирлиги эса уларга сиз ўйлаганчалик ташвиш туғдирмайди. Билъакс бу Оврўпа, АҚШга фойдали ҳам бўлади. Чунки ўрис, хитой кучига муқобил тарзда туғилади. Турки дунё ҳеч замон Оврўпадан ҳам, Америкадан ҳам зарар кўрмаган.
Менича, турк бир жиҳатдан йигирма уч бўлакка бўлинган арабдан ибрат олса бўлади. Қандай? Қаранг, араб қавмлари бир- биридан от билан туядай фарқ қилади. Урф – одат, кийиниш, лаҳжаю шевалари бўйича ҳам. Юз тузулишларини айтмасам ҳам биласиз. Бири оқ, бири занжи, бир қорамағиз… Бироқ бари ўзини “араб” деб атайди. Турк уруғлари эса?.. Ҳар бири ясама номда…
Воқеага қайтаман. Ўқувчи сен мендан: “ Эссе ёзаётганингни қардошлар қандай билишган?” деб сўрашинг мумкин. Жавоб: бу тўғрида ёзар Сафар Бекжон интернетда хабар берган. Афтидан, улар буни ўқишган ва сўнг менга сим қоқишган. Қондошларнинг саволлари менга Туркия Культир боқони (маданият министри) Номиқ Камол Зейбекнинг бир сўзини эслатди. Мен у билан 1992 йил кузда Анқарада учрашганман. Очиқ ва кўркам юзли бу киши ўзининг қипчоқлигини, қипчоқлар Ўртаер денгизи бўйларида Одам Ота давридан бери яшаб келаётганини, кўпи румлашиб кетганини, салжуқлар бизансни ишғол этганда, уларга қўшилганини айтди.
– Бунинг сабабини биласизми, Эврилбей?
-Йўқ, оға.
– Турклар кўчаётган тоғдек шовқин сурону тўфондек шиддат билан: “ Ур – а ур!”дея ҳайқирароқ бизанс устига от қўйишган. Ўшанда қипчоқлар Исовий бўлишган. Шунга қарамай, улар: “Э, булар бизнинг тилимизда сўзлаётирлар:” дейишган – да,салжуқлар томонга ўтишган. Тилнинг қудратига қаранг, Эврилбей!
– Беқиёс буюк!
– Қон ҳам тортган- да. Ўзингиз ҳам биласиз, Қипчоқ туркнинг энг эски уруғларидан бири. Қошғорли Маҳмуд “ Турк сўзлиги” китобида буни аниқ таъкидлаган: “ Бижанак, қипчоқ, ўғуз, кимак, бошқир, басмил, қай, йобаку, татар, қирғиз, чигил, тухси, яғмо, иғроқ, жарух, шумил, уйғур, тангут, хитой (Қора Хитой), тавғач, қорлуқ Турк уруғлари”.
Эски замон олими И. Маркварт асарида ҳам бу ўз ифодасини топган:
“ Қипчоқ, кимак, уз, кун (Хун), қай, бижанак (печенег), чиғил, яғмо, қарлуқ ва бошқа уруғлар турклардир”.
– Оға, – Сизнинг қипчоқлар Ўртаер денгизи бўйида эскидан яшаб келганлар деган фикрингизни тарих тасдиқлайдими?
– Антик дунё тарихчилари- Ҳерадот, Пиний, Полиэн, Кетсий, Херил, Страбон, Менандер асарларини ўқиган киши буни билади.
Мен улуғ Туркчи – Номиқ Камол Зейбек олдида ўзимни ноқулай ва билимсиздай ҳис этдим. У буни сезса ҳам, сезмаганга олди ва гапида давом этди: – Мана бу тарих олантисидан ҳам ўзингиз хулоса чиқариб оларсиз:
“ Турклар юрти Шимолда Сибирнинг ( Сабир) тайга ўрмонлари, Шарқда Олтой, Саён тоғлари, Улуғ Хитой деворига қадар майдон, Жанубдан Помир тоғларига, Шимоли Ҳиндистонга қадар майдон, Ғарбдан Қора денгиз, Шимоли Кавказ денгизи оралиғидаги майдонларни ўз ичига олган”. Абу Райҳон Берунийнинг: “ Маъсуд Қонуни” китобида ҳам бу нарса қайд этилган. Қадим дунё тарихчиси Менандернинг қуйидаги сўзи эса сизнинг саволингизга тўлиқроқ жавоб бўлади: “Турон ўлкалари уч минг йиллик тарихий жараёнларда Хитой, Рим, Оссурия, Мидия, Эрон, Византия, Ҳиндистон, барча ўрта Шарқ, Яқин Шарқ мамлакатлари билан иқтисодий, сиёсий ва Маданий алоқада бўлганлар”.
Манбалар илмли кишини идрок қилишга ундайди. Чет эллар билан иқтисодий, сиёсий, маданий алоқада бўлган халқнинг, шубҳасиз, ўз Ёзуви бўлади. Чингизхон салтанатининг ҳам ўз Ёзуви бўлган:
ТУРК – УЙҒУР ЁЗУВИ.
Буюк Империя шу Ёзув воситасида дунё халқлари билан тиллашган.
Олмаотадан саккиз тошча нарида тўра ( шаҳзода, тегин) мозоридан топилган идишга Ўрхун Ёзувида туркча сўзлар битилган. Фан уни икки ярим минг йил аввал ёзилганини аниқлаган. Менинг фикримча, Тўнғу Ҳоқон салтанати замонидаёқ (Эрадан 1200 йил бурун) бизнинг Ёзувимиз бўлган. Зотан ўз Ёзувисиз – империя ўлмас.
Маълумки, Ашхобод ёнида олти минг йил ўнжа бошланган Анау маданияти эрадан олдин минг сана бошигача давом этган. Эл қуёшда қуритилган қирпичли уйларда ўтроқ ҳолда яшаган. Тасаввур қилинг, ўша эски, олис замонда!.. Улар экинчилик билан кун кўришган. Буни айтишдан мақсадим, ўша даврдаёқ туркнинг ўз Ёзуви бўлган.
– Таҳминда бу?
– Йўқ, цвилизация шуни тақоза этади. Фақат у Ёзув тупроқ остида ётибди.
– Топилармикан?
– Умидсиз дунё- ўлик дунё.
-Тўғри.
– Биз қипчоқлар ҳақида қўнишаётгандик. Чалғибмиз.
– Яхши томонга.
-Замонлар зайли билан қипчоқлар ер юзига сочилиб кетган. Кўпи ўзлигидан айрилган. Яъни бошқа миллатларга қотилган. Аммо Хунгария (Венгрия )қипчоқлари ҳамон ўзлигини сақлаб келмоқда. Чунки Хунгария эли – Хунда. Буни ўз оти ҳам айтиб турибди: Хунгария. Французлар яшайдиган юрт- франция дейиладику, шундай – да. Хун деган謬- турк дегани. Оврўпадаги илк Хун Ҳукмдорлари номларига қаранг, тамиз туркча:
Боламир (374 – 400)
Юлдуз(410 – 415)
Бунчук (415- 422)
Рўё (422 – 434)
Атилла (434 – 453)
Тилик (453 – 454)
Денгиз бог(454- 469)
Бироқ, кейинча, хун – турк тили ўзгаришга юз тутган. Нимага ? Сабаби : Хунлар Оврўпани ишғол этишганда, хотин – қизлар озчиликни ташкил қилган. Эрлар туб ерли аёлларга уйланишган. Оқибат: болалари ерли тилда тил чиқаришган. Худди татар авлодлари булғарлар каби. Биласиз, Ҳазар салтанатидан зарбага учраган булғарлар Аспаруҳ бошлиғида 622 йили Болқонни эгаллайди. Эркаклар славян қизларини хотинликка олишади. Бу – тил ўзгаришига олиб келади.
Номиқ Камол Зейбекнинг сўзи саксонинчи йилларда ўқиганим – “ Великие булгары” деган китоб ( Москва 1978, издательство “ искусство”, М. Фехнер)ни эсимга солди. Қуйидаги сатрлар хотирамда жонланди: “…По мнению казанских ученых, высказанному ими в последние годы, туркоязычные племена появились в Среднем Поволжье и Нижнем Прикамье еще в III-IV веках.
Когда в VII-VIII столетиях здесь осели пришедшие с юга полукочевые туркоязычные племена булгар ( болгар), они застали кроме коренных обитателей еще и этнически им родственны племена, что способствовало объединению разрозненного местного населения под властью булгар.
Не прекращающаяся с III-IV веков борьба между племенными союзами в Приазовье и Северном Причерноморью, образование Хазарского каганата и, наконец, арабское нашествие в начале VIII века заставили булгарские племена оканчательно покинуть родные степи, где они обитали со второй половины первого тысячелетия нашей эры.
Лиш ничтожное количество их осталось в Причерноморье, часть племен, разгромленная хазарами, около 660 года во главе с Аспарухом ушла на Балканы, где полнотсью растворилась среди побежденных ими славян и где 681 год считается годом основания первого болгарского государства.
До нас не дошли памаятники булгарский письменности, но арабско – персидские источники, русские летописи, византийские хроники воссоздают, хотя очень с купо, историю этого древного государство. Археологические раскопки, значительно расширяют наше представление о жизни булгар, потомками каторых являются казанские татары, преемники их богатого культурного наследия».
-Кўраяпсизми, қандоқ фожеа! – Хаёлимни бўлди номиқ Комол Зейбек, – агар хун – турк ўз маконида турғун яшаб қолганда, ҳозир унинг сони хитойдан- да ошарди. Афсус, миллион – миллион хун – турк ёт миллатларга сингиб кетган. Жумладан, хун – туркнинг бир бўғини ўлмиш Қипчоқ ҳам. Яъни менинг ёвқур уруғим.
– Шу сўзингизга бир мисол келтираман, оға. Мен саксонинчи йилларда Тибилисига борганимда, гуржи ёзари Чауба Амиражиби: “ Кахетия аҳолиси аслан қипчоқ бўлади,- деганди, – Тамара қурувчи подшолиги ( 1184 – 1213) – да келтирилган қипчоқ. Ҳозирда гуржилашган бўлсада, деярли ўз этник кўринишига эга. Кахетияга борсангиз, буни ўз кўзингиз билан кўрасиз. Шуни ҳам эътиборга олинг, тарих шаҳодати бўйича чатишмаган қипчоқлар европаид гуруҳга киради”.
-Биламан, яна у ерда ўзлигини унитаётган ажар турклари ҳам бор. Салжуқлар ҳукмронлиги ( XI – XII асрлар) даврида қолган турклар. Гуржи ҳукумати уларга тескари, айтиш мумкинки, ёвуз сиёсат олиб бораётир: “Сизлар аслан гуржусизлар, қадимда турклар сизларни мажбуран турклаштирган. Энди ҳур замон келди, ўз аслингизга қайтингиз”…
Тинимсиз пропаганда, бунинг устига туркча мактаб, ўқув юртлари йўқлиги, Турк дунёсидан узуб қўйилганлиги учун ажарлар ўз ота тилларини ҳам унутишаяпти. Гуржилашаяпти. Илдизан олиб қарасангиз, бу – ўриснинг Ўрта Осиё туркларига олиб боган сиёсатининг бошқача бир кўриниши. Ўрис бир бутун Туркистон туркини миллатларга бўлиб, булғанч мақсадига эришди.
– Зулм билан.
– Шу ўринда мен сизга бир суҳбатни баён этаман. Қисқа тарзда. Олмаотада президент Нурсултон Назарбоев менга шу савол билан мурожаат этувди:
– Туркияда қанча қозоқ яшайди?
– Етмиш миллион.
– Тушунмадингиз шекилли?
– Туркияда етмиш миллион қозоқ яшаяпти, – дедим такроран.
Нурсултон Назарбоев менинг гапимнинг тагига етдими, етмадими, билмайман, кулди, ажабланиб.
– Етмагандир?
– Балки?..
Номиқ Камол Зейбек билан қўнишганимга кўп замон кечди. Аммо уни эслаб тураман. Вақти – вақти билан. Унинг мана бу сўзи ҳам ёдимда қолган: “ Ёвузликда Гитлердан минг марта ёвуз рус шовинистлари иккинчи Жаҳон урушида немисларнинг бутун завод, фабрикаларини россияга муттаҳамларча кўчириб келганлар ва бу талончиликлариэвазига ўз оғир, енгил саноатларининг ривожланишига йўл очганлар”.
Қримни тортиб олган, Шарқий Украинага яширинча қўшин, қурол киритган, киритаётган, минглаб кишиларнинг ўлимига сабаб бўлаётган ашаддий шовинист Путин бир неча ой бурин “очун кўзгуси”да Қозоқ элнинг ҳамиятига тегди:
“ Совет давригача қозоқ давлати бўлмаган…”
Бундан Уч Жуз ойдинлари жунбишга келишди. Назаримда, президент Нурсултон Назарбоев ҳам. У тезлик билан қозоқ давлатчилиги, хусусан Абулхайрхон тўғрисида кўп серияли кинофильм яратишга бир неча миллиард танга ажратди.
Абулхайрхон ким? У кўчманчи ўзбеклар давлатига асос солган, яъни Муҳаммад Шайбонийхоннинг бобоси Абулхайрхон (1412 – 1468)ми? Йўқ. Бошқа. Бу Абулхайрхон (1693- 1748) Қозоқэлнинг Кичик Жузи хони бўлган. Адашмасам , XVII асрнинг йигирманчи йилларида қозоқэл яшаётган ўлкаларни Жунғорлар деб аталувчи мўғул – қалмоқлар босиб олади. Шунда Абулхайрхон Уч Жузли Қозоқэлни бир байроқ остига тўплайди. Ва босқинчиларга қарши курашади…
Қозоқэл олим, ёзар, шоир, тарихчи, ойдинлари ва ҳукумати Қозоқ давлатчилигини шу миллий ботир – Абулхайрхон давридан бошланган дейишади. Бу қараш натўғри. Бу кечаги тарих. Қозоқэл давлатчилиги Тўнғу, Ўғузхон, Каник, Бумин, Чингизхон, Темур ҳоқонлар замонларидан бошланган. Қозоқэл давлатчилиги Хоразм, Салжуқ, Ҳазар, Булғар, Қорлуқ ( Қорахон) ҳоқонликлари замонларидан бошланган. Қисқаси, турк эллари ер юзида ўн саккизта империя қурган бўлса, Қозоқэл тарихи ҳам шулардан бошланган. Бу сўзим уйғур, ўзбек, татар, бошқирд, озорбойжон, қирғиз, туркман, болқар, қумиқ, нўғай, қорачой, қорақалпоқ, чуваш, Кўкўғуз (Гагауз), Қорайим, Олтой, Ёқут, Тува, Хокас, Можар, хуллас, ер юзида қанча турк уруғи бўлса, ҳаммасига бирдек тегишли. Буюк туркчи Номиқ Камол Зейбек Нурсултон Назарбоевга “ Туркияда етмиш миллион қозоқ яшаяпти” деганда, шу элларнинг этник бирлигини кўзда тутган. Менинг туркияда яшовчи йўлдошларим – Турсун Йилдирим, Метин Эргун, Метин Санжактар, Ҳоқон Кўчунарслон, Юзел Танай, Аксан Ботирлар ҳам айнан шу фикрдалар. Улар инсон учун ёруғ дунё қанчалик зарур бўлса, Турк эллари учун Турк бирлиги ҳам шунчалик зарур деб биладилар. “ Бу меники, бу сеники” эмас, Турк олами қурган барча салтанатлар бутун дунё Турк эллариники. Шундоқ экан, қозоқ тарихи Тўнғу Ҳоқон давридан бошланган. Яъни уч минг икки юз йил ўнжа.
Ўзини – ўзи “ Суфер держава” дея алдаб, ўзини – ўзи кўкка кўтараётган, ўлат келтирувчи яроғини кўз – кўз қилиб кўпираётган, даҳлсиз юртларнинг ички ишларига тумшуғини тиқаётган, АҚШ, Ғарб, эрксевар Украинага тинимсиз туҳмат тошларини ёғдираётган, жаҳонга ҳукмрон бўлиш учун ўлиб – тирилаётган, энди мустақилликка эришган, иқтисодий, сиёсий, ҳарбий жиҳатдан заиф давлатларга қутқу ва ғовға солаётган фитначи ўрис тарихи қачон бошланган? Юқорида 862 йили дедик. Шу тўғрими? Менимча йўқ. Мавҳум. У Украинэл давлатчилигининг бошланиши. Бу тарих Украина тупроғида кечади. Демак, Украина халқиники. Ўриснинг кўп юз йиллик бўғовидан қутилган Украина олим, ёзар, шоир, тарихчилари ҳозир буни инкор этиб бўлмас далил – асослар билан исботлашаётир…
Ундоқ тақдирда ўзини славян авлоди деб ҳисоблаётган, бироқ қони норвег, исланд, швед, айниқса татар – мўғул ва бошқа қонларга қорилган ўрис давлатчилиги қачон юзага келган?
Вақти,
Макони,
Яралиш жараёни аниқми?
Менимча мавҳум. Ўрис тарихи пуфак мисол. Пуфлаб шиширилган… Тарих илмида етук кишилар буни кўпдан билишади.
Юқорида “Алпомиш”ни “Меники… меники…” деганларга шунча мисоллар келтирдим. Бекоргамас. Туб ҳақиқатни англатиш учун. Бир турк қавмида яралган нарса, илм – фандами, адабиёт – санъатидами, фольклёр ё мусиқадами, айросиз, бари барча турки элларникидир.
“ Алпомиш”эпоси ҳам шундай. Уни фақат ўзбек, қозоқ ё қорақалпоқники дейиш хато. У уйғур, татар, бошқирд… ер юзида қанча турк эли бўлса, ҳаммасиники. Шундай қараш бизни буюк БИРЛИККА, Тангри томонидан берилган БИРЛИККА, Темур ҳоқон замонидаги метин БИРЛИК ва енгилмас ҚУДРАТга олиб келади. Туркистон, Туркэл бирлигисиз биз ҳеч замон тўла мустақилликка эришолмаймиз. Доимий равишда
Ўрис,
Хитой,
Афғон – Эрон хавфи бошимизга соя солиб туради. Тангри кўрсатмасин, мабодо улардан бири хуруж қилса, унга ёлғиз ўзбек бас келолмайди. Ёлғиз қозоқ ҳам, ёлғиз қирғиз ҳам, ёлғиз туркман ҳам…
Айирмачилик, умуман айирмачиликнинг ҳар қандай кўриниши ётлаштиришга олиб келади. Ўрис ҳукумати Туркистонни айни шу мақсадда бўлган. Ётлашган эллар аро тотувлик бўлмайди. Бундан ғаним ўз нафси аммори йўлида истаганича фойдаланади. Бу машъум манзарани ҳозир қирғиз, тожик, қисман қозоқ эллари тимсолларида ҳам кўриб турибмиз. Назаримда, айрим арбоблар бундан тегишли хулоса чиқаришмаяпти. Келажакда, узоқ эмас, яқин келажакда бу тузатиб бўлмас ҳалокатга олиб келиши мумкин. Наҳот шуни англаш қийин. Тўғри, Россия, Хитой, яна бир – икки давлат турки бирликка қарши. Ҳатто тиш – тирноғи билан қарши. Шунга қўрқув бор. Шунга ҳаракат йўқ. Ҳаракат бўлмас экан, путинча босим, путинча таҳқир давом этаверади. Миллатининг тайини йўқ Жириновскийга ўхшаш тўнка, телбалар ўтга бензин сепаверадилар. Қўрқмаслик керак!
Ҳаракат,
Ҳаракат,
Тинсиз ҳаракат лозим. Шу ўринда йўлдошим, профессор Бахтиёр Ўрдабекликнинг мана бу сўзини тўғри деб биламан:
“ Ҳаракат орқасида ёруғлик бор…” Қўрқувдан қутилолмаган арбоб дейми,
арбобча дейми ёки мияси пуч, қалби
ўлик, нафси бузуқ амалдор дейми,
ишқилиб бир нимада, уни бир улуғ
шоирнинг шеърларини ўқишга чор-
лайман. Лоақал қуйидаги қаторларни ўқишга:
Эхтирос қамчиси остида дир – дир
Титраётган туядай, тушов оёқда,
Юришга мажбурмиз, юрмоққа мажбур,
Билмай, мағриб қайда, машриқ қаёқда…
(“Адашганлар қўшиғи”,1983)
Сен учун қўрқинчли энди тўхтамоқ,
Тўхтасанг, шу заҳот ютади бўшлиқ!..
(“Бир ухлаб турсанг бас”, 1981)
Тўртинчи бўлимни шу шоир дўстимнинг сўзи билан тугатаман: “Биз ғурурнинг асирлари эдик. Тўғри сўзни сўйлаш ғурури, жасорат билан сўйлаш ғурури, ҳеч кимга ҳеч қачон бўйин эгмаслик ғурури, миллатга садоқат, душманга нафратғурури”.
(Давоми бор)
