Михаил ШОЛОХОВ: ХОЛ (Ҳикоя) Рус тилидан Ваҳоб РЎЗИМАТОВ таржимаси
24 МАЙ — БУЮК РУС АДИБИ МИХАИЛ ШОЛОХОВ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
У НКВД томонидан қамоққа олинишидан қўрқиб,яшириниб юрган, маст ҳолда Сталин қабулига кирган, “адабиётда ХХ аср инсонини қатъиятли тасвири учун” Нобель мукофотига сазовор бўлган ва Лев Толстой шуҳратини орзу қилган ёзувчи эди. У 1905 йилнинг 24 майида Дон казаги оиласида дунёга келди. 1984 йилнинг 21 февралида оламдан ўтди. У жуда кўп асарлар яратди. Михаил Шолохов, энг аввало, 23 ёшида ёзган, шунинг учун ҳам «ҳеч ким бу ёшда бундай юксак асарни яратолмайди» деган шубҳа остида олинган, тўрт китобдан иборат буюк асар — «Тинч оқар Дон» романининг муаллифи сифатида тилга олинади.
ШОЛОХОВ Михаил Александрович (1905.11(24).5 — 1984.21.2) — рус ёзувчиси. Академик (1939), Меҳнат Қаҳрамони (1967). Нобель мукофоти лауреати (1965). Фуқаролар урушида иштирок этган. 1922 й.да Москвага келиб, дастлаб «Юношеская правда», «Комсомолия» газеталари, «Прожектор», «Смена», «Огонёк» ва бошқа журналларда дастлабки ҳикояларини эълон қилган (1924—26). Кейинчалик бу асарлар Шолоховнинг «Дон ҳикоялари» ва «Ложувард биёбон» (1926) тўпламларига кирган. Дон дарёси бўйларида шафқатсиз тўқнашув ва курашлар билан кечган фуқаролар уруши — Шолохов ижодининг бош мавзуи («Тирранча», «Чўпон», 1925; «Хундор душман», 1926 ва б.). Шолохов 1928 йилда Донга, Вёшенская станицасига кўчиб бориб, фуқаролар уруши мавзуига бағишланган «Тинч оқар Дон» (1—4-китоблар, 1928—40) романини ёзган.
Шолохов 2-жаҳон уруши йилларида «Правда» газетасининг ҳарбий мухбири бўлган. Халқ ва армиянинг уруш йилларида чеккан укубатлари, матонати ва жасоратини ўз кўзи билан кўрган ёзувчи сўнгги йирик асари — «Улар Ватан учун жанг қилдилар» романини ёза бошлади. Мазкур роман (К.Симоновнинг «Тириклар ва ўликлар» эпопеяси б-н бирга) уруш ҳақидаги ҳақиқат илк бор тўла юзага чиққан асардир. Шолоховнинг сўнгги асарларидан бири — «Инсон тақдири» (1957) ҳикоясида уруш даҳшатларини бошидан кечирган кишининг бой ва гўзал руҳий олами катта маҳорат билан ифодаланган.
Шолохов ижоди бошқа халқлар, шу жумладан, ўзбек адабиётида реалистик тасвир методининг қарор топишига сезиларли таъсир кўрсатган. Шолоховнинг қарийб барча асарлари ўзбек тилига таржима қилинган.
Михаил ШОЛОХОВ
ХОЛ
Ваҳоб РЎЗИМАТОВ таржимаси
Столда куйган ўқ-дори анқиб турган патрон гилзаси, қўй сўнгаги, дала харитаси, маълумот, от терининг иси уриб қолган нақшдор юган, бир бўлак нон. Буларнинг ҳаммаси столда, деворнинг захидан моғор босган, чопилган харракда елкасини дераза рахига тираганча эскадрон командири Николай Кошевой ўтирибди. Уюшган, карахт бармоқларига қалам тутган. Столда ёзиб қўйилган аллақачонги плакатлар ёнида — чала тўлдирилган анкета. Дағал қоғозга қисқагина сўзлар ёзилган: Кошевой Николай. Эскадрон командири. Экинчи. РКСМ аъзоси.
“Ёши” деган катакка эран-қаран қилиб 18 деб ёзилган.
Николка ёшига қараганда яғриндор кўринади. Атрофини ажин қоплаган кўзлари ва чолларга хос букчайган елкаси уни кексанамо кўрсатарди.
— Ёш бола-я, болакай, кўк қўғанинг ўзи, — дейишади ҳазиллашиб эскадрондагилар, — аммо деярли талофат кўрмасдан иккита босмачи тўдасини тугата оладиган, эскадронни ярим йил мобайнида ҳар қандай кекса командирдан қолишмасдан жанглару олишувларга бошлаб борадиган бошқа бир одамни топиб кўр-чи!
Николка ўн саккиз ёшдалигидан ийманади. Ҳамиша “ёши” деган ёқимсиз катак қаршисига келганда қаламининг юриши секинлашиб, имиллаб қолади, Николканинг ёноқлари ўкинчдан қизғиш тортади. Николканинг отаси казак, отасига кўра у ҳам казак. Беш-олти ёшларида отаси уни ҳарбий отига миндирганини худди алоқ-чалоқ тушдай эслайди.
— Ёлидан ушла, ўғлим! — деб қичқирарди отаси, онаси эса ошхона эшигидан Николкага жилмайиб турар, отнинг дўнг сиртига қапишган жажжи оёқларига ва юган тутган отасига тикилар эди.
Бу аллақачонлар бўлган. Николканинг отаси герман урушида, худди сув ютгандек, бедарак кетди. Николкадан отасига отга ишқибозлик, беҳад довюраклик, чап оёғининг юқорисида худди отасидагига ўхшаш каптар тухумидек хол мерос қолди. Ўн беш ёшигача хизматкорликда саргардон кезди, кейин эса узун шинел сўраб олиб, станицадан ўтаётган қизил полк билан бирга Врангелга қарши курашга жўнади. Шу бу йил ёзда Николка Донда ҳарбий комиссар билан чўмилаётган эди. Комиссар Николканинг букчайган, қуёшдан қорайган елкасига қоқа-қоқа, контузияланган бошини қийшайтирганча дудуқланиб шундай деди:
— Сен ҳалиги… ҳалиги… Сен бахт… бахтли экансан! Ҳа, бахтли экансан! Хол — бахтнинг нишонаси эмиш.
Николка садаф тишларини кўрсатиб тиржайди-да, сувга шўнғиди. Сувдан туриб пишқирган кўйи:
— Бекор айтибсан, довдир! — деб қичқирди. — Гўдакликда етим, умрим бўйи хизматкорликдан қаддимни ростламаган бўлсаму бу киши бахтлисан деб ўтирса!
Шундай дедию Донни қучиб турган сариқ қумлоқ томон сузиб кетди.
2
Николка истиқомат қилаётган уй Дон устидаги учирим ёқасида жойлашган. Деразаларидан ям-яшил, ёйиқ Дон бўйлари, қорамтир сув кўриниб туради. Бўрон эсган кечалари учирим тагида тўлқинлар шалоплайди, дарчалар энтиккандек ҳасрат чекади, Николканинг назарида сув пол тирқишларидан ўғринча сизиб кираётгандек, тўлиқиб, уйни силкитаётгандек туюлади.
У бошқа квартирага кўчмоқчи эдию, ниятини амалга оширмай, кузгача шу ерда қоладиган бўлди. Аёзли тонгда мўрт сукунатни нағалбанд этигининг жарангги билан чил-чил синдирганча Николка бўсағага чиқиб келди. Олчазор боғчага тушди-да, шабнамдан гирёнзада, оқаринқираган ўланга ёстанди. Оғилдан уй бекасининг сигирни тек туришга ундаётгани, йўғон овозли бузоқнинг қистов билан мўнграётгани, тизиллаб тушаётган сутнинг пақир четига жаранглаб урилаётгани эшитилар эди.
Ҳовлида ён эшик ғижирлади, ит акиллади. Взвод командирининг:
— Командир уйдами? — деган овози эшитилди.
Николка тирсакларига таянганча қаддини кўтарди.
— Мен буёқдаман! Хўш, яна нима бўлди?
Станицадан чопар келди. Айтишича, Сал округидан босқинчилар кириб келганмиш, Грушинский совхозини босганмиш.
— Бошлаб кел уни буёққа.
Чопар қора терга ботган отини отхонага етаклади. От ҳовлининг ўртасида олдинги оёқлари билан мункиб тушди, кейин ёнбошига қулади-да, ўқтин-ўқтин, калта-калта хириллаганича, нафаси тиқилиб, дарғазаб вовуллаётган занжирбанд итга сўнаётган кўзлари билан тикилган кўйи ўлиб қолди. Чунки чопар олиб келган пакетда учта хоч белгиси бор эди, чопар уни қирқ чақирим йўлдан отга дам бермай олиб келган эди.
Николка раиснинг ундан, эскадрон билан мадад бергани етиб кел, деб илтимос қилганини ўқигач, меҳмонхонага кириб қиличини тақаркан, тинкаси қуриб ўйлади: ”Бирор ёққа ўқишга кетсам бўларди, буёқда эса банда… Ҳарбий комиссар изза қилади, бирорта сўзингни тўғри ёзолмайсан, ахир эскадрон командири бўлсанг деб… Унинг устига банда босганини айт… Яна қон тўкилади, бунақа турмуш тинка-мадоримни қуритди… Ҳаммаси меъдамга тегди…”
Йўл-йўлакай карабинини ўқлаганча бўсағага чиқди. Хаёли теп- текис, катта кўчаларда чопиб кетаётган отлардек учқур эди, шуларни ўйларди: “Шаҳарга кетсам бўларди… Ўқисам бўларди…”
Ўлиб қолган от ёнидан отхона томон ўтиб бораркан, унинг чанг босган бурун катакларидан сизиб чиқиб, қора тасмадек чизилган қонни кўриб, юзини терс ўгирди.
3
Ўнқир-чўнқир ёзлик йўл бўйлаб, шамол ялаган арава излари бўйлаб гажимдор, бўзранг баргизуб, қалин ҳурпайган шўра ва тахож тарвақайлаб ётибди. Бу — бир вақтлар хирмонжойларга пичан ташиб борилган ўша ёзлик йўл, ғарамлар дашт бўйлаб қаҳрабо қатраларидек сочилиб ётибди, серқатнов йўл эса телеграф симёғочлари тагидаги дўнглик узра ёстанган. Симёғоч соя жарлар орқали кузнинг хира тортган оқиш бағри томон шитоб интилади, симёғочлар ёнидан ўтган ялтироқ йўл бўйлаб эса атаман эллик чоғли совет ҳокимиятидан норози Дон ва Кубан казакларидан иборат босқинчилар тўдасини бошлаб кетмоқда. Улар худди қўй сурувига дариган бўридек уч кеча- кундуздан буён йўл бўйлаб ёки йўлсиз қўриқ оша қочиб бормоқда, орқадан эса уларни қоралаганча Николка Кошевойнинг отряди келмоқда.
Бандадагилар кўпни кўрган, пихини ёрган ҳарбийлардан бўлсалар-да, ҳар қалай атаман оғир ўйга ботади, узангига оёқ тираганчи даштни кўзлари билан пайпаслайди, Доннинг нариги томонига чўзилиб кетган ўрмоннинг мовий ҳошиясигача неччи чиқиримлигини чамалайди.
Улар шу тариқа бўридек қочишади, Николка Кошевойнинг эскадрони эса уларнинг изидан қувади.
Ёзнинг очиқ-ёруғ кунлари, шаффоф осмон остидаги Дон даштларида қалин буғдой бошоқлари кумушдек жаранглаб тебранади. Ўрим олдида сархил-сара буғдой бошоғининг мурти ўн етти яшар йигитчанинг мўйловидек қора тортган, жавдар эса одам бўйи ўсган бўлади.
Серсоқол деҳқонлар дарахтзорлар яқинидаги қумлоқ тепалардаги қумоқ пайкалларга жавдар экадилар. У яхши битмайди, қадим-қадимдан бир десятинадан ўттиз чоракка етар-этмас ҳосил беради, жавдарни шунинг учун экишадики, ундан қиз боланинг кўз ёшидек тиниқ самогон тортишади: негаки азрўйи азалдан шу таомил бор, бобою бобокалонлар ҳам ичиб келишган. Дон области казаклари қўшинининг туғросида ароқли бочка устида ялонғоч ўтирган маст казак тасвири акс эттирилганлиги, чамаси бежиз бўлмаса керак. Хуторлару станицалар куз кунлари қуюқ ва ўткир хамр бўлиб гупиради, қизғиш тол четанлар узра тепаси қизил папоқлар мастона чайқалади.
Ана шунга кўра атаман ҳам бирор кун ҳушёр бўлмайди, шу сабабдан барча аравакашлару пулемётчилар рессорли тачанкаларда кайфдан қайшайишиб ўтирадилар.
Атаман қадрдон қўраларини етти йил мобайнида кўрмади. Герман асирлиги, кейин Врангел, қуёш тиғидан эриб турган Истамбул, тикан симли лагер, мумланган, шўр қанотли турк фелюгаси, Кубанинг попилтириқли қамишзорлари ва ниҳоят — банда.
Агар елкаси оша орқасига ўгирилиб қараса — атаманнинг кечирган турмуши ана шу. Атаманнинг юраги жазирама ёз кунлари даштдаги балчиқлар бўйида ҳўкизларнинг айри туёқларидан тушган излар қотганидек тош қотди. Тушуниб бўлмайдиган ғалати бир алам ичини кемиради, мушакларини ўқчиқдан тириштиради, атаман пайқаб турадики, уни унута олмайди, бу дардга ҳеч қандай самогон билан бас кела олмайди. Шунинг учун ҳушёр тортмай кунига ичадики, Дон даштларидаги ташна бағри қуёш остида ағдарилиб ётган ғалла хушбўй ва тотли гулламоқда, қорамағиз юзли жувонлар хуторлару станицаларда шундай самогон тортмоқдаларки, шарқираб турган чашма сувидан ажратиб бўлмайди.
4
Тонготарда дастлабки аёз бошланди. Нилуфарнинг сербар япроқларига нуқра туклар сочилди, кичкина тегирмон тошида эса эрталаб Лукич слюдага ўхшаган ранг-баранг, юпқа-юпқа муз парчаларини кўрди.
Эрталабданоқ Лукичнинг тоби қочиб қолди: белига санчиқ кирди, симиллаган оёқлари оғирлашиб ердан уза олмасди. Эти сўнгакларидан ажралиб кетаётгандек бемаъни гавдасини аранг кўтарганча тегирмон бўйлаб оёқларини сургаб босарди. Тариқ жувоздан бир гала сичқон лип этиб чиққанча уриб кетди; ёшланган нам кўзлари билан юқорига тикилди: шифт тагидаги қўндоқдан туриб каптар тинимсиз бидир-бидирлаганча хониш қилмоқда эди. Бобо бамисоли қумоқ тупроқдан ясалгандек бурун катаклари билан моғор босган талх сув исини, жавдар уни ҳидини димоғига тортди. Ғижимлаб ўйга толди.
Бобо асалари кувалари турган жойда дам олиш учун ёстанди. Пўстинини устига қийғоч ташлаганча уйқуга кетди, оғзи нимочиқ, лабидан сизган илиқ, ёпишқоқ сўлаги соқолига илашган. Оқшом қоронғуси бобонинг уйини бус-бутун чулғаб олди, тегирмон сутранг туман увадалари орасида қолди…
Уйғонганида ўрмондан икки отлиқ чиқиб келмоқда эди. Улардан бири асалари кувалари орасида юрган бобога қичқирди:
— Буёққа кел, бобо!
Лукич шубҳаланиб қараганча туриб қолди. У нотинч йиллар орасида ем билан унни сўрамай-нетмай тортиб оладиган мана бундай қурама одамларни жуда кўп учратган, уларнинг ҳаммасини баб-баробар, ёппасига қаттиқ ёмон кўрар эди.
— Тезроқ юрсанг-чи, галварс чол!
Лукич ўйиб ясалган кувалар орасидан ўтиб борди, туси кетган лабларини оҳиста қимирлатганича, сассиз чапиллатди, меҳмонларга қийғос қараганча берироқда туриб қолди.
— Биз қизилларданмиз, бобожон… сен биздан қўрқма, — деди хирқираб атаман беозоргина. — Биз бандани қувиб юрибмиз, ўзимизникилардан қолиб кетдик… Балки, кўргандирсан, кеча шу ердан отряд ўтган эди?
— Аллақандай одамлар ўтган эди.
— Улар қаёққа қараб кетишди, бобо?
— Ким билсин жин урганларни!
— Тегирмонингда улардан битта-яримтаси қолмаганмиди?
— Йўқ, — деди Лукич қисқагина ва орқасига ўгирилди.
— Шошма, қария, — атаман эгардан сакраб тушди, мастлигидан маймоқ оёқларида туролмай қалқиб кетди, оғзидан самогон ҳиди бурқиганча шундай деди, — биз комунистларни йўқотамиз, бобо… Ҳа шундай… Бизнинг кимлигимизнинг сенга ҳеч бир даҳли йўқ! — Қоқилиб кетиб, юганини қўлидан тушириб юборди. — Сенга даҳлдор жойи шуки, етмиш отга ем таёрлаб берасан, унингни чиқармайсан… Ҳозирнинг ўзида!.. Тушундингми? Ғалланг қаерда?
— Йўқ, — деди Лукич атрофига аланглаганича.
— Бу омборда нима бор?
— Бало-баттар, лаш-луш… ғалла йўқ!
— Қани, юр-чи!
Чолнинг ёқасидан тутди-да, қийшайиб ерга қапишиб ётган омбор томонга тиззаси билан судраганча олиб кетди. Эшикни ланг очди. Халталарда буғдой билан тахожли арпа бор эди.
— Бу ғалла бўлмай нима, қари аблаҳ?
— Ғалла, валинеъматим… Булар супурунди… Мен буларни бир йил мобайнида битталаб йиққан бўлсам-у… сен отларга едириб увол қилмоқчисан…
— Нима, бизнинг отларимиз очидан тиришиб ўлсинми? Хўш, бу нима қилганинг — қизилларнинг тарафини олаётибсанми, ўзингга ўлим тилаётибсанми?
— Раҳминг келсин, меҳрибонгинам? Сенга нима гуноҳ қилдим? — Лукич бошидан шапкасини юлқиб олди-да, шартта тиз чўкиб, атаманнинг сержун қўлига ёпишганча ўпа кетди…
— Айт, қизилларни ёқтирасанми?
— Кечир, жафокашгинам!.. Беҳуда гапирган бўлсам, айбимдан ўт. Вой, кечир, қийнама мени, — деб ўкрарди чол, атаманнинг оёқларини қучганча.
— Қизилларга тарафдормаслигингга қасам ич… Чўқинма, тупроқ ошала!
Бобо кафтларидаги тупроққа ёш тўкканча, тиш-оғзида айлантириб кавшанди.
— Хўш, энди ишондим. Ўрнингдан тур, қария!
Атаман оёқлари увишиб қолган чолнинг туролмаётганини кўриб кулди. Етиб келган отлиқлар хомпалардан арпа билан буғдойни ташиб чиқиб, отларнинг оёқлари остига сепдилар, олтинранг донларни ҳовли юзига тўкиб-сочдилар.
5
Туман, намхуш қоронғилик қўйнидаги тонг.
Лукич соқчининг олдидан ўтиб, йўлдан эмас, ўрмондаги ўзигагина маълум бўлган сўқмоқдан пилдираганча, жарликлар оша, тонг олдидаги тетик мудроқликда сергакланган ўрмон оша хутор томон жўнади.
Елтегирмонга етиб бориб, ҳовли йўлдан тор кўчага бурилмоқчи эди, кўз ўнгида дафъатан отлиқларнинг ғира-шира шарпаси пайдо бўлди.
— Ким у келаётган? — деган ташвишли хитоб эшитилди жимжитлик қўйнида.
— Менман… — Лукич чайналиб, ўзи эса бус-бутун бўшашиб, аъзойи-бадани титрай бошлади.
— Кимсан ўзинг? Нима, пропусканг борми? Нима қилиб изғиб юрибсан?
— Тегирмончиман… шу ерда сув тегирмонда ишлайман. Хуторга зарур иш билан кетаётган эдим.
— Қанақа зарур иш экан у? Қани, командирнинг олдига юр-чи! Олдинга туш! — деб қичқирди биттаси от билан бостириб келаркан.
Отнинг буғли лаблари бўйнига тегаётганини сезган Лукич оқсоқлаганча хутор томон йўл олди.
Майдондаги черепица ёпилган уй олдида тўхтадилар. Кузатувчи инқиллаганча эгардан тушди-да, қиличини шалоплатган кўйи бўсағага кўтарилди.
— Орқамдан юр!..
Деразалардан чироқ ёруғи кўриниб турибди. Кириб боришди.
Лукич тамаки тутунидан аксириб юборди, шоша-пиша шапкасини олди-да, тўрдаги бурчакка қараб чўқинди.
— Мана бу чолни ушлаб келдик. Хуторга кетаётган экан.
Николка пару пат ёпишган пахмоқ бошини столдан кўтариб, уйқусираганча, аммо жиддий сўради:
— Қаёққа кетаётган эдинг?
Лукич олдинга бир қадам ташлаб, шодлигидан қалқиб кетди.
— Жонгинам, ўзимизники экансизлар, мен бўлсам, яна ўша ғаддорлар, деб ўйлабман… Ўтакам ёрилганидан сўрашга ҳам ботинолмабман… Мен тегирмончиман. Митроханинг ўрмонидан ўтаётганларингда меникига тушган эдинглар, мен сенга сут қуйиб берган эдим, қўзигинам… Ё эсингдан чиқдими?
— Хўш, нима демоқчисан?
— Айтадиган гапим шуки, ўргилай: кеча қоронғи тушиши билан меникига ўша бандадагилар бостириб келишди, бор дон-дунимни отларига пок-покиза едириб юборишди!.. Мени хўрлашди… Каттаси, жонингдан умидинг бўлса, олдимизда қасам ич, деди, тупроқ ошалаттирди.
— Улар ҳозир қаерда?
— Ўша ерда-да. Бир талай арақ олиб келишган экан, шимиришяпти иблислар. Менинг меҳмонхонамда, мен сиз шафқат паноҳимга хабар бергани югуриб келдим, ҳеч бўлмаса сиз уларнинг таъзирини бериб қўярсиз.
— Айт, отни эгарлашсин! — дея бобога жилмайганча харракдан сапчиб турди Николка ва ҳорғинлик билан шинелининг енгини тортди.
6
Тонг отиб боряпти.
Уйқусиз кечаларда заҳил торган Николка пулемётли двуколка томон чопиб келди.
— Атакага киришишимиз билан ўнг қанотига қараб шиғиллат. Биз уларнинг қанотини синдиришимиз керак!
Шундай деди-да, ёйилиб бораётган эскадрон томон от қўйди.
Йўлдаги бир тўп мажмағил дублардан ўтгач отлиқлар кўринди — улар тўртта-тўрттадан саф тортишган, оралиқларида тачанкалар кетмоқда эди.
— Елдиринглар! — деб қичқирди Николка ва орқасидан туёқларнинг кучайганини сезиб, айғирига қамчи босди.
Даҳанада жонҳолатда пулемёт тариллади, бояги, йўлдагилар худди машқ вақтларидагидек дарҳол ҳалқа бўлиб ёйилишди.
* * *
Айқаш-уйқаш ёғочлар орасидан тепаликка тўнғизтароқ ёпишган бўри югуриб чиқди. Бошини олдинга чўзганча ғингшиди. Яқин орада тарс-турс ўқлар отилмоқда, турли оҳангда увиллаган товушлар пайваст тебраниб янграмоқда эди.
“Тақ!” этиб қайрағочзорга келиб тушарди ўқ товуши, тепаликнинг нарёғидаги қаердадир, шудгордан нарида пайваст бидирлаган акс-садо эшитилади: “туқ!”
Яна ўқтин-ўқтин: тақ-туқ-тақ! Тепалик орқасидан жавоб келарди: туқ-туқ-туқ!
Бўри турди-турди-да, эран-қаран, лапанглаганча жарликдаги сарғайиб қолган, ўриб олинмаган қўғазорга қараб йўналди…
— Бўшашма!.. Тачанкаларни ташламанглар!.. Чакалакка… Чакалакка, дейман онангни эмгурлар! — деб қичқирарди атаман, узангига оёқ тираб турганча.
Тачанкалар атрофида эса ҳовлиқиб қолган аравакашлар билан пулемётчилар ён қайишларини кесмоқда, пулемётдан узлуксиз ўт очилаётгани туфайли узилиб кетган ҳалқадагилар тирақайлаб қочишга киришган эдилар.
Атаман отини бурди, унга томон қанот ёзгандек, қиличини ўйнатиб бир киши от чоптириб келмоқда эди. Кўкрагидан чайқалаётган дурбинидан, буркасидан атаман от чоптириб келаётган оддий қизил аскар эмаслигин пайқади-да, тизгинни тортди. Узоқдан ёш йигитнинг ғазабдан буришган муйлабсиз юзини, шамолдан юмилаётган кўзларини кўрди. Атаманнинг тагидаги от орқа оёқларига чўккудек бўлиб ўйноқларди, ўзи эса камарига илиниб қолган маузерини юлқилаб тортаркан, шундай деб қичқирди;
— Итвачча гўдак!… Ўйнатавер, ўйнатавер, ўйнатишни мендан кўрасан ҳали!…
Атаман яқинлашиб келаётган қора буркага қараб ўқ узди. От саккиз саженча чопиб келиб, қулаб тушди, буркасини ирғитиб ташлаган Николка эса ўқ уза-уза, югурганча атаман томон тобора яқинлашиб келмоқда эди…
Чакалакнинг орқасидан кимдир ваҳшиёна чинқириб юборди-да, овози ўчиб қолди. Қуёш юзини булут босди, даштга, йўлга куз ва шамоллар дастидан яланғочланган ўрмонга сузиб борувчи соялар тўшалди.
“Нодон, гўдак, ҳовлиқма, шунинг учун ҳам бу ерда ажалга дучор бўлади”, деб ўйларди атаман, шошқинлик билан, ниҳоят йигитнинг обоймасидаги ўқлари тамом бўлгач, тизгинини бўшатди-да, калхат бўлиб отилди.
Эгардан оғганча қиличини силтади, зарбдан йигитнинг гавдаси шилқ этиб бўшашганини бир лаҳза ҳис этди, кейин жасад сирғалганча ерга аста қулаб тушди. Атаман сакраб тушиб марҳумнинг дурбинини юлқиб олди, унинг увишиб титраётган оёқларига қаради, атрофига аланглади-да, ўликнинг хром этигини ечиб олиш учун чўнқайиб ўтирди. Қирсиллаётган тиззасига оёғини тираганча этикнинг бир пойини чаққонлик билан ечиб олди. Иккинчисининг ичида пайпоқ йиғилиб қолганми, ечилмасди. Ғазаби ошиб сўкинганча этикни пайпоғи билан қўша суғуриб олди-да, оёғининг тўпиқдан юқорироғидаги каптар тухумидек келадиган холга кўзи тушди. Йигитни уйғотиб юборишдан қўрқаётгандек унинг совиб келаётган бошини аста-секин юзини юқорига қилганча ўнглаб қўйди, қўли оғзидан лахта-лахта бўлиб чиқаётган қонга беланди, тикилиб қаради-да, шундан кейингина унинг ўхшовсизроқ елкаларини ноқулай қучганча, бўғиқ овоз билан шундай деди:
— Ўғлим!.. Николушка!.. Жоним!.. Жигарбандим…
Унниқиб бораркан, қичқирди:
— Ақалли бир оғиз сўз айтсанг-чи! Нима бўлди ўзи-я?
Сўнаётган кўзларига қараганча ўзини ерга ташлади; қон қуйилган қовоқларини очиб қараркан, ихтиёрсиз, мажолсиз жасадини силкитарди… Николка эса бениҳоя зўр ва муҳим нарсаси ҳақида сўзлаб юборишдан қўрқаётгандек мўматалоқ тилининг учини ғарчча тишлаб олган эди.
Атаман ўғлининг совуб бораётган қўлларини бағрига босиб ўпди-да, тер инган маузерининг пўлат милини тишлари билан тишлаб, оғзига ўқ узди…
* * *
Кечқурун чакалакнинг нарёғида отлиқлар кўриниб, шамол ғала-ғовур товушларни, отларнинг пишқиришлари ва узангиларининг жаранглашини олиб келаркан, атаманнинг бошидан ўлимтикхўр калхат истар-истамас учиб кетди. Учиб кетди-да, кузнинг хира, бўзрайган осмонида ғойиб бўлди.
МИХАИЛ ШОЛОХОВНИНГ БОШҚА ҲИКОЯЛАРИНИ САLAMEO ДАСТУРИ ЁРДАМИДА ЎҚИШИНГИЗ,ПРИНТЕРДАН ЧИҚАРИШИНГИЗ ВА ЮКЛАБ ОЛИШИНГИЗ МУМКИН.
SHOLOXOV Mixail Aleksandrovich (1905.11(24).5 — 1984.21.2) — rus yozuvchisi. Akademik (1939), Mehnat Qahramoni (1967). Nobel` mukofoti laureati (1965). Fuqarolar urushida ishtirok etgan. 1922 y.da Moskvaga kelib, dastlab «Yunosheskaya pravda», «Komsomoliya» gazetalari, «Projektor», «Smena», «Ogonyok» va boshqa jurnallarda dastlabki hikoyalarini e’lon qilgan (1924—26). Keyinchalik bu asarlar Sholoxovning «Don hikoyalari» va «Lojuvard biyobon» (1926) to’plamlariga kirgan. Don daryosi bo’ylarida shafqatsiz to’qnashuv va kurashlar bilan kechgan fuqarolar urushi — Sholoxov ijodining bosh mavzui («Tirrancha», «Cho’pon», 1925; «Xundor dushman», 1926 va b.). Sholoxov 1928 yilda Donga, Vyoshenskaya stanitsasiga ko’chib borib, fuqarolar urushi mavzuigabag’ishlangan «Tinch oqar Don» (1—4-kitoblar, 1928—40) romanini yozgan.
Sholoxov 2-jahon urushi yillarida «Pravda» gazetasining harbiy muxbiri bo’lgan. Xalq va armiyaning urush yillarida chekkan ukubatlari, matonati va jasoratini o’z ko’zi bilan ko’rgan yozuvchi so’nggi yirik asari — «Ular Vatan uchun jang qildilar» romanini yoza boshladi. Mazkur roman (K.Simonovning «Tiriklar va o’liklar» epopeyasi b-n birga) urush haqidagi haqiqat ilk bor to’la yuzaga chiqqan asardir. Sholoxovning so’nggi asarlaridan biri — «Inson taqdiri» (1957) hikoyasida urush dahshatlarini boshidan kechirgan kishining boy va go’zal ruhiy olami katta mahorat bilan ifodalangan.
Sholoxov ijodi boshqa xalqlar, shu jumladan, o’zbek adabiyotida realistik tasvir metodining qaror topishiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan. Sholoxovning qariyb barcha asarlari o’zbek tiliga tarjima qilingan.
Mixail SHOLOXOV
XOL
Vahob RO’ZIMATOV tarjimasi
Stolda kuygan o’q-dori anqib turgan patron gilzasi, qo’y so’ngagi, dala xaritasi, ma’lumot, ot terining isi urib qolgan naqshdor yugan, bir bo’lak non. Bularning hammasi stolda, devorning zaxidan mog’or bosgan, chopilgan xarrakda yelkasini deraza raxiga tiragancha eskadron komandiri Nikolay Koshevoy o’tiribdi. Uyushgan, karaxt barmoqlariga qalam tutgan. Stolda yozib qo’yilgan allaqachongi plakatlar yonida — chala to’ldirilgan anketa. Dag’al qog’ozga qisqagina so’zlar yozilgan: Koshevoy Nikolay. Eskadron komandiri. Ekinchi. RKSM a’zosi.
“Yoshi” degan katakka eran-qaran qilib 18 deb yozilgan.
Nikolka yoshiga qaraganda yag’rindor ko’rinadi. Atrofini ajin qoplagan ko’zlari va chollarga xos bukchaygan yelkasi uni keksanamo ko’rsatardi.
— Yosh bola-ya, bolakay, ko’k qo’g’aning o’zi, — deyishadi hazillashib eskadrondagilar, — ammo deyarli talofat ko’rmasdan ikkita bosmachi to’dasini tugata oladigan, eskadronni yarim yil mobaynida har qanday keksa komandirdan qolishmasdan janglaru olishuvlarga boshlab boradigan boshqa bir odamni topib ko’r-chi!
Nikolka o’n sakkiz yoshdaligidan iymanadi. Hamisha “yoshi” degan yoqimsiz katak qarshisiga kelganda qalamining yurishi sekinlashib, imillab qoladi, Nikolkaning yonoqlari o’kinchdan qizg’ish tortadi. Nikolkaning otasi kazak, otasiga ko’ra u ham kazak. Besh-olti yoshlarida otasi uni harbiy otiga mindirganini xuddi aloq-chaloq tushday eslaydi.
— Yolidan ushla, o’g’lim! — deb qichqirardi otasi, onasi esa oshxona eshigidan Nikolkaga jilmayib turar, otning do’ng sirtiga qapishgan jajji oyoqlariga va yugan tutgan otasiga tikilar edi.
Bu allaqachonlar bo’lgan. Nikolkaning otasi german urushida, xuddi suv yutgandek, bedarak ketdi. Nikolkadan otasiga otga ishqibozlik, behad dovyuraklik, chap oyog’ining yuqorisida xuddi otasidagiga o’xshash kaptar tuxumidek xol meros qoldi. O’n besh yoshigacha xizmatkorlikda sargardon kezdi, keyin esa uzun shinel so’rab olib, stanitsadan o’tayotgan qizil polk bilan birga Vrangelga qarshi kurashga jo’nadi. Shu bu yil yozda Nikolka Donda harbiy komissar bilan cho’milayotgan edi. Komissar Nikolkaning bukchaygan, quyoshdan qoraygan yelkasiga qoqa-qoqa, kontuziyalangan boshini qiyshaytirgancha duduqlanib shunday dedi:
— Sen haligi… haligi… Sen baxt… baxtli ekansan! Ha, baxtli ekansan! Xol — baxtning nishonasi emish.
Nikolka sadaf tishlarini ko’rsatib tirjaydi-da, suvga sho’ng’idi. Suvdan turib pishqirgan ko’yi:
— Bekor aytibsan, dovdir! — deb qichqirdi. — Go’daklikda yetim, umrim bo’yi xizmatkorlikdan qaddimni rostlamagan bo’lsamu bu kishi baxtlisan deb o’tirsa!
Shunday dediyu Donni quchib turgan sariq qumloq tomon suzib ketdi.
2
Nikolka istiqomat qilayotgan uy Don ustidagi uchirim yoqasida joylashgan. Derazalaridan yam-yashil, yoyiq Don bo’ylari, qoramtir suv ko’rinib turadi. Bo’ron esgan kechalari uchirim tagida to’lqinlar shaloplaydi, darchalar entikkandek hasrat chekadi, Nikolkaning nazarida suv pol tirqishlaridan o’g’rincha sizib kirayotgandek, to’liqib, uyni silkitayotgandek tuyuladi.
U boshqa kvartiraga ko’chmoqchi ediyu, niyatini amalga oshirmay, kuzgacha shu yerda qoladigan bo’ldi. Ayozli tongda mo’rt sukunatni nag’alband etigining jaranggi bilan chil-chil sindirgancha Nikolka bo’sag’aga chiqib keldi. Olchazor bog’chaga tushdi-da, shabnamdan giryonzada, oqarinqiragan o’langa yostandi. Og’ildan uy bekasining sigirni tek turishga undayotgani, yo’g’on ovozli buzoqning qistov bilan mo’ngrayotgani, tizillab tushayotgan sutning paqir chetiga jaranglab urilayotgani eshitilar edi.
Hovlida yon eshik g’ijirladi, it akilladi. Vzvod komandirining:
— Komandir uydami? — degan ovozi eshitildi.
Nikolka tirsaklariga tayangancha qaddini ko’tardi.
— Men buyoqdaman! Xo’sh, yana nima bo’ldi?
Stanitsadan chopar keldi. Aytishicha, Sal okrugidan bosqinchilar kirib kelganmish, Grushinskiy sovxozini bosganmish.
— Boshlab kel uni buyoqqa.
Chopar qora terga botgan otini otxonaga yetakladi. Ot hovlining o’rtasida oldingi oyoqlari bilan munkib tushdi, keyin yonboshiga quladi-da, o’qtin-o’qtin, kalta-kalta xirillaganicha, nafasi tiqilib, darg’azab vovullayotgan zanjirband itga so’nayotgan ko’zlari bilan tikilgan ko’yi o’lib qoldi. Chunki chopar olib kelgan paketda uchta xoch belgisi bor edi, chopar uni qirq chaqirim yo’ldan otga dam bermay olib kelgan edi.
Nikolka raisning undan, eskadron bilan madad bergani yetib kel, deb iltimos qilganini o’qigach, mehmonxonaga kirib qilichini taqarkan, tinkasi qurib o’yladi: ”Biror yoqqa o’qishga ketsam bo’lardi, buyoqda esa banda… Harbiy komissar izza qiladi, birorta so’zingni to’g’ri yozolmaysan, axir eskadron komandiri bo’lsang deb… Uning ustiga banda bosganini ayt… Yana qon to’kiladi, bunaqa turmush tinka-madorimni quritdi… Hammasi me’damga tegdi…”
Yo’l-yo’lakay karabinini o’qlagancha bo’sag’aga chiqdi. Xayoli tep- tekis, katta ko’chalarda chopib ketayotgan otlardek uchqur edi, shularni o’ylardi: “Shaharga ketsam bo’lardi… O’qisam bo’lardi…”
O’lib qolgan ot yonidan otxona tomon o’tib borarkan, uning chang bosgan burun kataklaridan sizib chiqib, qora tasmadek chizilgan qonni ko’rib, yuzini ters o’girdi.
3
O’nqir-cho’nqir yozlik yo’l bo’ylab, shamol yalagan arava izlari bo’ylab gajimdor, bo’zrang bargizub, qalin hurpaygan sho’ra va taxoj tarvaqaylab yotibdi. Bu — bir vaqtlar xirmonjoylarga pichan tashib borilgan o’sha yozlik yo’l, g’aramlar dasht bo’ylab qahrabo qatralaridek sochilib yotibdi, serqatnov yo’l esa telegraf simyog’ochlari tagidagi do’nglik uzra yostangan. Simyog’och soya jarlar orqali kuzning xira tortgan oqish bag’ri tomon shitob intiladi, simyog’ochlar yonidan o’tgan yaltiroq yo’l bo’ylab esa ataman ellik chog’li sovet hokimiyatidan norozi Don va Kuban kazaklaridan iborat bosqinchilar to’dasini boshlab ketmoqda. Ular xuddi qo’y suruviga darigan bo’ridek uch kecha- kunduzdan buyon yo’l bo’ylab yoki yo’lsiz qo’riq osha qochib bormoqda, orqadan esa ularni qoralagancha Nikolka Koshevoyning otryadi kelmoqda.
Bandadagilar ko’pni ko’rgan, pixini yorgan harbiylardan bo’lsalar-da, har qalay ataman og’ir o’yga botadi, uzangiga oyoq tiraganchi dashtni ko’zlari bilan paypaslaydi, Donning narigi tomoniga cho’zilib ketgan o’rmonning moviy hoshiyasigacha nechchi chiqirimligini chamalaydi.
Ular shu tariqa bo’ridek qochishadi, Nikolka Koshevoyning eskadroni esa ularning izidan quvadi.
Yozning ochiq-yorug’ kunlari, shaffof osmon ostidagi Don dashtlarida qalin bug’doy boshoqlari kumushdek jaranglab tebranadi. O’rim oldida sarxil-sara bug’doy boshog’ining murti o’n yetti yashar yigitchaning mo’ylovidek qora tortgan, javdar esa odam bo’yi o’sgan bo’ladi.
Sersoqol dehqonlar daraxtzorlar yaqinidagi qumloq tepalardagi qumoq paykallarga javdar ekadilar. U yaxshi bitmaydi, qadim-qadimdan bir desyatinadan o’ttiz chorakka yetar-etmas hosil beradi, javdarni shuning uchun ekishadiki, undan qiz bolaning ko’z yoshidek tiniq samogon tortishadi: negaki azro’yi azaldan shu taomil bor, boboyu bobokalonlar ham ichib kelishgan. Don oblasti kazaklari qo’shinining tug’rosida aroqli bochka ustida yalong’och o’tirgan mast kazak tasviri aks ettirilganligi, chamasi bejiz bo’lmasa kerak. Xutorlaru stanitsalar kuz kunlari quyuq va o’tkir xamr bo’lib gupiradi, qizg’ish tol chetanlar uzra tepasi qizil papoqlar mastona chayqaladi.
Ana shunga ko’ra ataman ham biror kun hushyor bo’lmaydi, shu sababdan barcha aravakashlaru pulemyotchilar ressorli tachankalarda kayfdan qayshayishib o’tiradilar.
Ataman qadrdon qo’ralarini yetti yil mobaynida ko’rmadi. German asirligi, keyin Vrangel, quyosh tig’idan erib turgan Istambul, tikan simli lager, mumlangan, sho’r qanotli turk felyugasi, Kubaning popiltiriqli qamishzorlari va nihoyat — banda.
Agar yelkasi osha orqasiga o’girilib qarasa — atamanning kechirgan turmushi ana shu. Atamanning yuragi jazirama yoz kunlari dashtdagi balchiqlar bo’yida ho’kizlarning ayri tuyoqlaridan tushgan izlar qotganidek tosh qotdi. Tushunib bo’lmaydigan g’alati bir alam ichini kemiradi, mushaklarini o’qchiqdan tirishtiradi, ataman payqab turadiki, uni unuta olmaydi, bu dardga hech qanday samogon bilan bas kela olmaydi. Shuning uchun hushyor tortmay kuniga ichadiki, Don dashtlaridagi tashna bag’ri quyosh ostida ag’darilib yotgan g’alla xushbo’y va totli gullamoqda, qoramag’iz yuzli juvonlar xutorlaru stanitsalarda shunday samogon tortmoqdalarki, sharqirab turgan chashma suvidan ajratib bo’lmaydi.
4
Tongotarda dastlabki ayoz boshlandi. Nilufarning serbar yaproqlariga nuqra tuklar sochildi, kichkina tegirmon toshida esa ertalab Lukich slyudaga o’xshagan rang-barang, yupqa-yupqa muz parchalarini ko’rdi.
Ertalabdanoq Lukichning tobi qochib qoldi: beliga sanchiq kirdi, simillagan oyoqlari og’irlashib yerdan uza olmasdi. Eti so’ngaklaridan ajralib ketayotgandek bema’ni gavdasini arang ko’targancha tegirmon bo’ylab oyoqlarini surgab bosardi. Tariq juvozdan bir gala sichqon lip etib chiqqancha urib ketdi; yoshlangan nam ko’zlari bilan yuqoriga tikildi: shift tagidagi qo’ndoqdan turib kaptar tinimsiz bidir-bidirlagancha xonish qilmoqda edi. Bobo bamisoli qumoq tuproqdan yasalgandek burun kataklari bilan mog’or bosgan talx suv isini, javdar uni hidini dimog’iga tortdi. G’ijimlab o’yga toldi.
Bobo asalari kuvalari turgan joyda dam olish uchun yostandi. Po’stinini ustiga qiyg’och tashlagancha uyquga ketdi, og’zi nimochiq, labidan sizgan iliq, yopishqoq so’lagi soqoliga ilashgan. Oqshom qorong’usi boboning uyini bus-butun chulg’ab oldi, tegirmon sutrang tuman uvadalari orasida qoldi…
Uyg’onganida o’rmondan ikki otliq chiqib kelmoqda edi. Ulardan biri asalari kuvalari orasida yurgan boboga qichqirdi:
— Buyoqqa kel, bobo!
Lukich shubhalanib qaragancha turib qoldi. U notinch yillar orasida yem bilan unni so’ramay-netmay tortib oladigan mana bunday qurama odamlarni juda ko’p uchratgan, ularning hammasini bab-barobar, yoppasiga qattiq yomon ko’rar edi.
— Tezroq yursang-chi, galvars chol!
Lukich o’yib yasalgan kuvalar orasidan o’tib bordi, tusi ketgan lablarini ohista qimirlatganicha, sassizchapillatdi, mehmonlarga qiyg’os qaragancha beriroqda turib qoldi.
— Biz qizillardanmiz, bobojon… sen bizdan qo’rqma, — dedi xirqirab ataman beozorgina. — Biz bandaniquvib yuribmiz, o’zimiznikilardan qolib ketdik… Balki, ko’rgandirsan, kecha shu yerdan otryad o’tgan edi?
— Allaqanday odamlar o’tgan edi.
— Ular qayoqqa qarab ketishdi, bobo?
— Kim bilsin jin urganlarni!
— Tegirmoningda ulardan bitta-yarimtasi qolmaganmidi?
— Yo’q, — dedi Lukich qisqagina va orqasiga o’girildi.
— Shoshma, qariya, — ataman egardan sakrab tushdi, mastligidan maymoq oyoqlarida turolmay qalqib ketdi, og’zidan samogon hidi burqigancha shunday dedi, — biz komunistlarni yo’qotamiz, bobo… Ha shunday… Bizning kimligimizning senga hech bir dahli yo’q! — Qoqilib ketib, yuganini qo’lidan tushirib yubordi. — Senga dahldor joyi shuki, yetmish otga yem tayorlab berasan, uningni chiqarmaysan… Hozirning o’zida!.. Tushundingmi? G’allang qaerda?
— Yo’q, — dedi Lukich atrofiga alanglaganicha.
— Bu omborda nima bor?
— Balo-battar, lash-lush… g’alla yo’q!
— Qani, yur-chi!
Cholning yoqasidan tutdi-da, qiyshayib yerga qapishib yotgan ombor tomonga tizzasi bilan sudragancha olib ketdi. Eshikni lang ochdi. Xaltalarda bug’doy bilan taxojli arpa bor edi.
— Bu g’alla bo’lmay nima, qari ablah?
— G’alla, valine’matim… Bular supurundi… Men bularni bir yil mobaynida bittalab yiqqan bo’lsam-u… sen otlarga yedirib uvol qilmoqchisan…
— Nima, bizning otlarimiz ochidan tirishib o’lsinmi? Xo’sh, bu nima qilganing — qizillarning tarafini olayotibsanmi, o’zingga o’lim tilayotibsanmi?
— Rahming kelsin, mehribonginam? Senga nima gunoh qildim? — Lukich boshidan shapkasini yulqib oldi-da, shartta tiz cho’kib, atamanning serjun qo’liga yopishgancha o’pa ketdi…
— Ayt, qizillarni yoqtirasanmi?
— Kechir, jafokashginam!.. Behuda gapirgan bo’lsam, aybimdan o’t. Voy, kechir, qiynama meni, — deb o’krardi chol, atamanning oyoqlarini quchgancha.
— Qizillarga tarafdormasligingga qasam ich… Cho’qinma, tuproq oshala!
Bobo kaftlaridagi tuproqqa yosh to’kkancha, tish-og’zida aylantirib kavshandi.
— Xo’sh, endi ishondim. O’rningdan tur, qariya!
Ataman oyoqlari uvishib qolgan cholning turolmayotganini ko’rib kuldi. Yetib kelgan otliqlar xompalardan arpa bilan bug’doyni tashib chiqib, otlarning oyoqlari ostiga sepdilar, oltinrang donlarni hovli yuziga to’kib-sochdilar.
5
Tuman, namxush qorong’ilik qo’ynidagi tong.
Lukich soqchining oldidan o’tib, yo’ldan emas, o’rmondagi o’zigagina ma’lum bo’lgan so’qmoqdan pildiragancha, jarliklar osha, tong oldidagi tetik mudroqlikda sergaklangan o’rmon osha xutor tomon jo’nadi.
Yeltegirmonga yetib borib, hovli yo’ldan tor ko’chaga burilmoqchi edi, ko’z o’ngida daf’atan otliqlarning g’ira-shira sharpasi paydo bo’ldi.
— Kim u kelayotgan? — degan tashvishli xitob eshitildi jimjitlik qo’ynida.
— Menman… — Lukich chaynalib, o’zi esa bus-butun bo’shashib, a’zoyi-badani titray boshladi.
— Kimsan o’zing? Nima, propuskang bormi? Nima qilib izg’ib yuribsan?
— Tegirmonchiman… shu yerda suv tegirmonda ishlayman. Xutorga zarur ish bilan ketayotgan edim.
— Qanaqa zarur ish ekan u? Qani, komandirning oldiga yur-chi! Oldinga tush! — deb qichqirdi bittasi ot bilan bostirib kelarkan.
Otning bug’li lablari bo’yniga tegayotganini sezgan Lukich oqsoqlagancha xutor tomon yo’l oldi.
Maydondagi cherepitsa yopilgan uy oldida to’xtadilar. Kuzatuvchi inqillagancha egardan tushdi-da, qilichini shaloplatgan ko’yi bo’sag’aga ko’tarildi.
— Orqamdan yur!..
Derazalardan chiroq yorug’i ko’rinib turibdi. Kirib borishdi.
Lukich tamaki tutunidan aksirib yubordi, shosha-pisha shapkasini oldi-da, to’rdagi burchakka qarab cho’qindi.
— Mana bu cholni ushlab keldik. Xutorga ketayotgan ekan.
Nikolka paru pat yopishgan paxmoq boshini stoldan ko’tarib, uyqusiragancha, ammo jiddiy so’radi:
— Qayoqqa ketayotgan eding?
Lukich oldinga bir qadam tashlab, shodligidan qalqib ketdi.
— Jonginam, o’zimizniki ekansizlar, men bo’lsam, yana o’sha g’addorlar, deb o’ylabman… O’takam yorilganidan so’rashga ham botinolmabman… Men tegirmonchiman. Mitroxaning o’rmonidan o’tayotganlaringda menikiga tushgan edinglar, men senga sut quyib bergan edim, qo’ziginam… YO esingdan chiqdimi?
— Xo’sh, nima demoqchisan?
— Aytadigan gapim shuki, o’rgilay: kecha qorong’i tushishi bilan menikiga o’sha bandadagilar bostirib kelishdi, bor don-dunimni otlariga pok-pokiza yedirib yuborishdi!.. Meni xo’rlashdi… Kattasi, joningdan umiding bo’lsa, oldimizda qasam ich, dedi, tuproq oshalattirdi.
— Ular hozir qaerda?
— O’sha yerda-da. Bir talay araq olib kelishgan ekan, shimirishyapti iblislar. Mening mehmonxonamda, men siz shafqat panohimga xabar bergani yugurib keldim, hech bo’lmasa siz ularning ta’zirini berib qo’yarsiz.
— Ayt, otni egarlashsin! — deya boboga jilmaygancha xarrakdan sapchib turdi Nikolka va horg’inlik bilan shinelining yengini tortdi.
6
Tong otib boryapti.
Uyqusiz kechalarda zahil torgan Nikolka pulemyotli dvukolka tomon chopib keldi.
— Atakaga kirishishimiz bilan o’ng qanotiga qarab shig’illat. Biz ularning qanotini sindirishimiz kerak!
Shunday dedi-da, yoyilib borayotgan eskadron tomon ot qo’ydi.
Yo’ldagi bir to’p majmag’il dublardan o’tgach otliqlar ko’rindi — ular to’rtta-to’rttadan saf tortishgan, oraliqlarida tachankalar ketmoqda edi.
— Yeldiringlar! — deb qichqirdi Nikolka va orqasidan tuyoqlarning kuchayganini sezib, ayg’iriga qamchi bosdi.
Dahanada jonholatda pulemyot tarilladi, boyagi, yo’ldagilar xuddi mashq vaqtlaridagidek darhol halqa bo’lib yoyilishdi.
* * *
Ayqash-uyqash yog’ochlar orasidan tepalikka to’ng’iztaroq yopishgan bo’ri yugurib chiqdi. Boshini oldinga cho’zgancha g’ingshidi. Yaqin orada tars-turs o’qlar otilmoqda, turli ohangda uvillagan tovushlar payvast tebranib yangramoqda edi.
“Taq!” etib qayrag’ochzorga kelib tushardi o’q tovushi, tepalikning naryog’idagi qaerdadir, shudgordan narida payvast bidirlagan aks-sado eshitiladi: “tuq!”
Yana o’qtin-o’qtin: taq-tuq-taq! Tepalik orqasidan javob kelardi: tuq-tuq-tuq!
Bo’ri turdi-turdi-da, eran-qaran, lapanglagancha jarlikdagi sarg’ayib qolgan, o’rib olinmagan qo’g’azorga qarab yo’naldi…
— Bo’shashma!.. Tachankalarni tashlamanglar!.. Chakalakka… Chakalakka, deyman onangni emgurlar! — deb qichqirardi ataman, uzangiga oyoq tirab turgancha.
Tachankalar atrofida esa hovliqib qolgan aravakashlar bilan pulemyotchilar yon qayishlarini kesmoqda, pulemyotdan uzluksiz o’t ochilayotgani tufayli uzilib ketgan halqadagilar tiraqaylab qochishga kirishgan edilar.
Ataman otini burdi, unga tomon qanot yozgandek, qilichini o’ynatib bir kishi ot choptirib kelmoqda edi. Ko’kragidan chayqalayotgan durbinidan, burkasidan ataman ot choptirib kelayotgan oddiy qizil askar emasligin payqadi-da, tizginni tortdi. Uzoqdan yosh yigitning g’azabdan burishgan muylabsiz yuzini, shamoldan yumilayotgan ko’zlarini ko’rdi. Atamanning tagidagi ot orqa oyoqlariga cho’kkudek bo’lib o’ynoqlardi, o’zi esa kamariga ilinib qolgan mauzerini yulqilab tortarkan, shunday deb qichqirdi;
— Itvachcha go’dak!… O’ynataver, o’ynataver, o’ynatishni mendan ko’rasan hali!…
Ataman yaqinlashib kelayotgan qora burkaga qarab o’q uzdi. Ot sakkiz sajencha chopib kelib, qulab tushdi, burkasini irg’itib tashlagan Nikolka esa o’q uza-uza, yugurgancha ataman tomon tobora yaqinlashib kelmoqda edi…
Chakalakning orqasidan kimdir vahshiyona chinqirib yubordi-da, ovozi o’chib qoldi. Quyosh yuzini bulut bosdi, dashtga, yo’lga kuz va shamollar dastidan yalang’ochlangan o’rmonga suzib boruvchi soyalar to’shaldi.
“Nodon, go’dak, hovliqma, shuning uchun ham bu yerda ajalga duchor bo’ladi”, deb o’ylardi ataman, shoshqinlik bilan, nihoyat yigitning oboymasidagi o’qlari tamom bo’lgach, tizginini bo’shatdi-da, kalxat bo’lib otildi.
Egardan og’gancha qilichini siltadi, zarbdan yigitning gavdasi shilq etib bo’shashganini bir lahza his etdi, keyin jasad sirg’algancha yerga asta qulab tushdi. Ataman sakrab tushib marhumning durbinini yulqib oldi, uning uvishib titrayotgan oyoqlariga qaradi, atrofiga alangladi-da, o’likning xrom etigini yechib olish uchun cho’nqayib o’tirdi. Qirsillayotgan tizzasiga oyog’ini tiragancha etikning bir poyini chaqqonlik bilan yechib oldi. Ikkinchisining ichida paypoq yig’ilib qolganmi, yechilmasdi. G’azabi oshib so’kingancha etikni paypog’i bilan qo’sha sug’urib oldi-da, oyog’ining to’piqdan yuqorirog’idagi kaptar tuxumidek keladigan xolga ko’zi tushdi. Yigitni uyg’otib yuborishdan qo’rqayotgandek uning sovib kelayotgan boshini asta-sekin yuzini yuqoriga qilgancha o’nglab qo’ydi, qo’li og’zidan laxta-laxta bo’lib chiqayotgan qonga belandi, tikilib qaradi-da, shundan keyingina uning o’xshovsizroq yelkalarini noqulay quchgancha, bo’g’iq ovoz bilan shunday dedi:
— O’g’lim!.. Nikolushka!.. Jonim!.. Jigarbandim…
Unniqib borarkan, qichqirdi:
— Aqalli bir og’iz so’z aytsang-chi! Nima bo’ldi o’zi-ya?
So’nayotgan ko’zlariga qaragancha o’zini yerga tashladi; qon quyilgan qovoqlarini ochib qararkan, ixtiyorsiz, majolsiz jasadini silkitardi… Nikolka esa benihoya zo’r va muhim narsasi haqida so’zlab yuborishdan qo’rqayotgandek mo’mataloq tilining uchini g’archcha tishlab olgan edi.
Ataman o’g’lining sovub borayotgan qo’llarini bag’riga bosib o’pdi-da, ter ingan mauzerining po’lat milini tishlari bilan tishlab, og’ziga o’q uzdi…
* * *
Kechqurun chakalakning naryog’ida otliqlar ko’rinib, shamol g’ala-g’ovur tovushlarni, otlarning pishqirishlari va uzangilarining jaranglashini olib kelarkan, atamanning boshidan o’limtikxo’r kalxat istar-istamas uchib ketdi. Uchib ketdi-da, kuzning xira, bo’zraygan osmonida g’oyib bo’ldi.
